Хабаршы вестник bulletin «Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы Серия «Естественно-географические науки»

I S S N 1728-8975 
Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті 
Казахский национальный педагогический университет имени Абая 
Kazakh National Pedagogical University named after Abai 
ХАБАРШЫ 
ВЕСТНИК 
BULLETIN 
«Жаратылыстану-география ғылымдары» сериясы 
Серия «Естественно-географические науки» 
Series of «Natural-geographical sciences» 
№2(48) 2016 
Алматы,2016ж. 

Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университеті 
ХАБАРШЫ 
«Жаратылыстану-география 
ғылымдары» сериясы 
№2(48), 2016 ж. 
Шығару жиілігі - жылына 4 нөмір. 
2001 ж. бастап шығады 
Бас редактор 
х.г.д., проф.
 М.Е . Ермағанбетов 
Редакциялық коллегия 
бас редактордың орынбасары, 
г.г.д., проф.
 К.Д. Каймулдинова, 
х.г.к., проф.
 Х.Н. Жанбеков, 
пед.г.д., проф.
 Ж.Ә. Шоқыбаев, 
биол.г.д., проф.
 З. Б. Тұңғышбаева 
Редакциялық алқа мүшелері: 
геогр.г.д., проф., ҚР ҰҒА академигі 
А.С. Бейсенова, 
х.г.д., проф., ҚР ҰҒА академигі 
Е.Ә. Бектуров, 
пед.г.д., проф., ҚР ҰҒА академигі 
С.Ж. Пірәлиев, 
х.г.д., проф.
 С.Р. Конуспаев, 
пед.г.д.,проф.НК.
 Ахметов, 
геогр.г.д.,проф.
 М.Е. Белгибаев, 
биол.г.д., проф.
 Е.Т. Тазабекова, 
биол.г.д., проф.
 Л.Б. Сейлова, 
х.г.д., проф.
 Н.А. Бектенов, 
пед.г.д.,проф.
 А.А. Саипов, 
хим.г.д., проф.
 Г.И. Мейирова 
геогр.г.д., проф.
 А.Н. Нигматов (Өзбекстан), 
биол.г.д., проф.
 Б.М. Дженбаев 
(Қырғызстан), 
биол.г.д., проф.
 А.А. Мамадризохонов 
(Тәжікстан), 
пед.г.д., проф.
 Н.Д. Андреева (Ресей), 
пед.г.д., проф.
 С.В. Суматохин (Ресей), 
х.г.д., проф.
 Д.Ю. Мурзин (Финляндия), 
PhD докторы
 Ренато Сапо (Италия), 
геогр.г.д., проф.
 Бургхард Мейер (Германия), 
PhD докторы
 Давид Лорант (Венгрия), 
х.г.к.
 А.Е. Сагимбаева (жауапты хатшы) 
© Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университеті, 2016 
Қазақстан Республикасының мәдениет 
және ақпарат министрлігінде 2009 жылы 
мамырдың 8-де тіркелген N10110 - Ж 
Басуға 10.06.2016 қол қойылды. 
Пішімі 60х84
1
/
8
. Көлемі 15.75 е.б.т. 
Таралымы 300 дана. Тапсырыс 88 
2011 жылдан бастап Қазақстандық 
дәйексөз қорының импакт-факторы-0,021 
050010, Алматы қаласы, 
Достық даңғылы, 13. 
Абай атындағы ҚазҰПУ 
Абай атындағы Қазақ ұлттық 
педагогикалық университетінің 
«¥
лағат» баспасы 
Мазмұны 
Содержание 
Content 
ЖЕР ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМДАР 
НАУКИ О ЗЕМЛЕ 
ABOUT A PLACE SCIENCES 
Каймулдинова К.Д., Жәмәли А.Ә. Қазақстандағы монобағдарлы 
қалаларды айқындаудың әдістемелік мәселелері
 4 
Kaimuldinova K.D., Zhamali А.А. Methodical aspects of enlargement 
determinablenessmono cities of Kazakhstan 
Нұршат Жұмабай Қытай Халық Республикасын мекендеген 
қырғыздардың астрономиялық және күнтізбелік ілімдері мен 
наным-сенімдері
 7 
Nurshat Jumabay The astronomical and calendar's knowledge and 
faith of the ^rgyz people living in the People's Republic of China.... 
Сарқытқан К., Сыдық Ш.Б. Қазақстан Республикасы халқының 
өмір сүру деңгейін әлеуметтік-экономикалық саралау
 10 
Sarkytkan K., Sidyk Sh. The analysis of quality of life socio-economic 
life of population of the Republic of Kazakhstan 
Джангельдина Д.И., Бейкитова А.Н., Етекбаева А. Шу өзені 
алабын геоэкологиялық тұрғыда аудандастыру мәселелері
 15 
Jangeldina D., Beikitova A.N., Etekbaeva A. Problems of 
geoecological zoning of the river basin Chu 
ХИМИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
ХИМИЧЕСКИЕ НАУКИ 
CHEMICAL SCIENCES 
Нұрахметов Н.Н., Далабаева Н.С., Мықтыбек Т.Б. 
Бейорганикалық заттардың химиялық әрекеттесулерін болжау...
 19 
Nurakhmetov N.N., Dalabayeva N.S., Myktybek T.B. Prediction 
of the chemical reactions of inorganic substances 
Бекішев К., Ізгілік А. «Комплексті қосылыстар ерітіндшеріндегі 
тепе-теңдіктер» тақырыбы есептерін шығару әдістемесі
 24 
Bekishev K., Izgilik A. Methods of solving tasks on the theme of 
«Ionic equilibrium in solutions of complex compounds)) 
Бектенов Н.А., Джалгасбаев Т.Б., Абдралиева Г.Е. Битумды 
эмульсиялар және оларды қолдану тиімділігі
 32 
Bektenov N.A., Dzhalgasbaev T.B., Abdraimova G.E. Bituminous 
emulsii and profitable use 
Ниязбаева А.И., Мурзекенова А.Т. «Химия және энергия 
көздері» оқыту модулін құрастыру және мазмұнын таңдау
 36 
Niyazbaeva A.I., Murzekenova A. The selection of content and the 
development of a training module "Chemistry and sources of energy" 
Бектенов Н.А., Арай Бек, Садыков К.А., Байдуллаева А.К. 
Мұнай және құрылыс қалдықтарын перспективті бетон 
материалдарын алуда пайдалану
 39 
Bektenov N.A., Arai Bek, Sadykov K.A., Baidullaeva A.K. The use 
of oil and construction waste to produce promising concrete materials 
БИОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ 
БИОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ 
BIOLOGICAL SCIENCES 
Загриценко И.П. Влияние витаминов на физиологические 
процессы проростков фасоли
 43 
Zagritsenko LP. The effect of vitamins on the physiological processes 
of bean seedlings 

Казахский национальный 
педагогический 
университет имени Абая 
ВЕСТНИК 
Серия «Естественно-
географические науки» 
№2(48), 2016 г. 
Периодичность - 4 номера в год. 
Выходит с 2001 года. 
Главный редактор: 
д.х.н., проф.
 М.Е. Ермаганбетов 
Редакционная коллегия: 
зам. гл. редактора, д.г.н., проф. 
К.Д. Каймулдинова, 
к.х.н., проф.
 Х.Н. Жанбеков, 
д.пед.н., проф.
 Ж.Ә. Шокыбаев, 
д.биол.н., проф.
 З.Б. Тунгышбаева 
Члены редколлегии: 
д.геогр.н., проф., академикНАНРК 
А.С. Бейсенова, 
д.х.н., проф., академик НАН РК 
Е.Ә. Бектуров, 
д.пед.н., проф., 
академик НАН РК
 С.Ж. Пралиев, 
д.х.н., проф.
 С.Р. Конуспаев, 
д.пед.н., проф.
 Н.К. Ахметов, 
д.геогр.н., проф.
 М.Е. Белгибаев, 
д.биол.н., проф.
 Е.Т. Тазабекова, 
д.биол.н., проф.
 Л.Б. Сейлова, 
д.х.н., проф.
 Н.А. Бектенов, 
д.пед.н., проф.
 А.А. Саипов, 
д.х.н., проф.
 Г.И. Мейирова 
д.геогр.н., проф.
 А.Н. Нигматов 
(Узбекистан), 
д.биол.н., проф.
 Б.М. Дженбаев 
(Кыргызстан), 
д.биол.н., проф.
 А.А. Мамадризохонов 
(Таджикистан), 
д.пед.н., проф.
 Н.Д. Андреева (Россия), 
д.пед.н., проф.
 С.В. Суматохин (Россия), 
д.х.н., проф.
 Д.Ю. Мурзин (Финляндия), 
доктор PhD
 Ренато Сапо (Италия), 
д.геогр.н., проф.
 Бургхард Мейер 
(Германия), 
доктор PhD
 Давид Лорант (Венгрия), 
к.х.н.
 А.Е. Сагимбаева (ответ. секретарь) 
© Казахский национальный педагогический 
университет им Абая, 2016 
Зарегистрировано 
в Министерстве культуры и информации РК 
8 мая 2009 г. N10110 - Ж 
Подписано в печать 10.06.2016. 
Формат 60х84
1
/
8
. Объем 15.75 уч.-изд.л. 
Тираж 300 экз. Заказ 88 
за 2011 год индексируемый КазБЦ имеет 
импакт-фактор - 0,021 
050010, г. Алматы, пр. Достык, 13. 
КазНПУ им. Абая 
Издательство «¥лагат» 
Казахского национального педагогического 
университета имени Абая 
Бабашев Ә.М., Усейн А.Ж., Есимов Б.К. Қазақстанда сирек 
кездесетін кейбір жыртқыш сүтқоректілердің биологиясы және 
таралу ареалы
 48 
Babashev A.M., Ussein A.J., Yessimov B.K. Habitat and biology 
of rare carnivorous mammals of Kazakhstan 
Татаринова Г.Ш., Ходжиков А.В. Изучение проблемы 
психосоматических заболеваний и рассмотрение биорезонансной 
диагностики как возможного метода исследования механизмов 
их возникновения
 52 
Tatarinova G.Sh., Hojikov A. Study problems of psychosomatic 
diseases and consideration of bio-resonance diagnostics as a potential 
method study of their formation 
Сексенова Д.Ұ., Жүнісова Р.Ж. Қарқаралы ұлттық саябағындағы 
секіргіш қосаяқтар
 56 
Seksenova D.Y., Zhunusova R.Z. Jerboa-jumper Karkaralinsk State 
Reserve 
ЭКОЛОГИЯ 
ECOLOGY 
Абдулина А.Т., Сабденалиева Г.М. Экологическая оценка 
состояния атмосферы города Павлодар
 61 
Abdulina A., Sabdenalieva G. Environmental assessment of the state 
of atmosphere of the city Pavlodar 
Чилдебаев Ж.Б., Иманкулова С.К., Майматаева А.Д. 
Оқушылардың биологиялық білім сапасын дамытудағы 
экологиялық ұғымдар мен түсініктердің орны мен рөлі
 64 
Childebaev J.B., Imankulova S.K., Maymataeva A.D. The role 
and place of environmental concepts to improve the quality of 
biological education students 
Бәкірова К.Ш., Толыбаев Т.Ж. Алматы хайуанаттар бағының 
су объектілеріне эсер етуін алдын ала бағалау
 70 
Bakirova K.Sh., Tolybaev T.Zh. A preliminary assessment of the 
impact on the water bodies of the Almaty Zoological Park 
Жолыбаев Е.А., Бакирова К.Ш. Жетісу жеріндегі ерекше 
қорғалатын табиғи мұражайлардың қазіргі жағдайы
 74 
Zholybaev E.A., Bakirova K.Sh. Natural museum Zhetisu 
Қожамқұлова Т. Каспий экологиясы мен мұнай өнімдері бар 
суларды тазарту
 76 
Kozhamkulova T. Caspian Ecology and cleaning oil-polluted waters 
ПӘНДЕРДІҢ ӘДІСТЕМЕЛІК АСПЕКТІЛЕРІ 
МЕТОДИЧЕСКИЕ АСПЕКТЫ ДИСЦИПЛИН 
METHODICAL ASPECTS OF DISCIPLINES 
Шокыбаев Ж.А., Рошан Мохаммад Санаулла Проблемы 
преподавания химии в зарубежных учебных заведениях 
(Афганистан) 80 
Shokybaev J.A., Roshan Mohammad Sanaullah Problems of 
teaching chemistry in foreign educational institutions (Afghanistan) 
Азимбаева Г.Т., Сейітбаева П.М. Использование новых 
технологий при разработке заданий для проведения виртуального 
химического эксперимента 85 
Azimbaeva G.T., Seyitbaeva P.M. Use of new technologies by 
working out of tasks for carrying out of virtual chemical experiment 
Сағымбаева А.Е., Дадаева М.Т. Оқушылардың білімін 
бақылаудағы компьютерлік тестілеудің рөлі
 89 
Sagimbayeva A.E., Dadaeva M.T. The role of computer-based testing 
at the control of knowledge of students 
Далабаева Н.С., Колбай А.А. «Химиялық үдерістердің 
энергетикасы» курсының мазмұнын құрастыру
 92 
Dalabayeva N.S., Kolbay A.A. Structure content of the course 
«Energetics of chemical process» 

Kazakh National 
Pedagogical University after named Abai 
BULLETIN 
Series of « Natural - geographical sciences* 
№2(48), 2016 
Periodicity - 4 numbers in a year 
Publishing from 2001 
Editor in chief 
D.ch.s. prof.
 M.E. Ermaganbetov 
The editorial state: 
deputy Editor - in-Chiet, d.geog.s., prof. 
K.D. Kaimuldinova, 
cant.chem.s., prof.
 H.N. Zhanbekov, 
d.ped.s., prof.
 Zh. A. Shokybaev, 
d.biolg.s., prof.
 Z.B. Tungyshbayeva 
The editorial board members: 
d.geog.s., prof., academician of NASRK. 
A.S. Beisenova, 
d.chem.s., prof., academician of NAS RK 
E.A. Bekturov, 
d.ped.s., prof., academician of NAS RK 
S.Zh. Praliev, 
d.chem.s., prof.
 S.R. Konuspaev, 
d.ped.s., prof.
 N.K. Akhmetov, 
d.geogr.s., prof.
 M.E. Belgibayev, 
d.biol.s., prof.
 E.T. Tazabekova, 
d.biol.s., prof.
 L.B. Seilova, 
d.ped.s., prof.
 N.A. Bektenov, 
d.ped.s., prof.
 A.A Saipov, 
d.chem.s., prof.
 G.I. Meirova, 
d.geogr.s., prof.
 A.N. Nigmatov (Uzbekistan), 
d.biol.s., prof.
  B . M Jenbaev (Kyrgyzstan), 
d.biol.s., prof.
 A.A. Mamadrizohonov 
(Tadzihistan), 
d.ped.s., prof.
 N.D. Andreeva (Russia), 
d.ped.s., prof.
 S.V. Sumatohin (Russia), 
d.chem.s., prof.
 D.U. Murzin (Finland), 
doctor PhD
 Renato Sapo (Italy), 
d.geogr.s., prof.
 Meyer Burkhard (Germany), 
doctor PhD
 David Lorant (Hungary), 
k.chem.s.
 A.E. Sagimbayeva (executive secretar) 
Kazakh National Pedagogical 
University after named Abai, 2016 
The journal is registered by the 
Ministry of Culture and Information RK 
8 May 2009., N10110 - Ж 
Signed to print 10.06.2016 
Format 60x84
 1
/
8
. Volume 15.75 - publ.literature. 
Edition 300 num. Order 88. 
For 2011 KazBC has impact - factor of 0,021. 
050010, Almaty, Dostyk ave., 13 
KazNPU after named Abai 
Publishing house «Ulagat» 
Kazakh National Pedagogical University after 
named Abai 
Сағымбаева А.Е., Аманкулова Д.Б. Қашықгықган оқытуда білім 
алушылардың оқу іс-әрекеттерін бақылауды жүзеге асыру 
жолдары
 95 
Sagimbayeva A.E., Amankulova D.B. Way of control of educational 
activity of students in distance learning 
Шекербекова Ш.Т., Байсалбаева К.Н. «Алгоритмдер, деректер 
құрылымы және программалау» пәнін оқыту ерекшеліктері
 99 
Shekerbekova Sh.T., Baysalbaeva K.N. Features subject learning 
«Algorithms, data structures and programming)) 
Үмбеталиева Ж.Е. Информатикадан learningapps.org әлеуметтік 
сервисінде цифрлық білім ресурстарын жасау
 102 
Umbetalieva J.E. Implementation of digital educational resources 
on computer social services learningapps.org 
Абулгазиев А.У. Географияны оқып үйренудегі Блум 
таксаномиясының тиімділігі
 106 
Abulgaziyev A.U. Bloom's taxonomy efficiency in teaching of 
geography 
ТУРИЗМ 
TOURISM 
Карбаева Еркебеков А.К. Образовательный туризм как 
условие развития туристской отрасли страны
 112 
Karbayeva Sh., Erkebekov A.K. Educational tourism as conditions 
of development of tourist branch of the country 
Абуов Д.Ш., Алшымбеков С.К. Қазақстан Республикасында 
туризм индустриясын дамытудың басым бағыттары мен 
мемлекеттік реттеу
 114 
Abuov D.Sh., Alshymbekov S.K. State regulation and priority 
directions of development of the tourism industry in the Republic of 
Kazakhstan 
Aldasheva A.A., Murzinova A.S. The role of tourism in the 
upbringing of youth
 118 
Болатбекқызы А., Алшымбеков С.К. Турфирмалардың іс-
әрекетіндегі виртуалды турлардың маңыздылығы мен Қазақстан 
туризміне әсерін қарастыру
 121 
Bolatbekqyzy А., Alshymbekov S.K. Consider the importance of 
virtual tours in the tour company and the impact on tourism in 
Kazakhstan 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
4 
ЖЕР ТУРАЛЫ ҒЫЛЫМДАР 
НАУКИ О ЗЕМЛЕ 
ӘОЖ 541.128; 541.13 
ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ МОНОБАҒДАРЛЫ ҚАЛАЛАРДЫ АЙҚЫНДАУДЫҢ 
ӘДІСТЕМЕЛІК МӘСЕЛЕЛЕРІ 
К.Д. Каймулдинова - г.г.д., профессор, 
А.Ә. Жәмәли - 2 курс магистранты, Абай атындагы Қаз¥ПУ 
Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізат-
тық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айьфмашьілығьша ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан 
қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтарда-
ғы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Мақалада қалалар географиясын, соның ішінде моноқалаларды 
зерттеудің маңызы талданып, «моно», «шағын», «монобейінді», «монобағдарлы» ұғымдарына жан-жақты анықтама 
беріліп, моноқала статусына жататын қалалардың негізгі ерекшеліктері мен Қазақстан моноқалаларының - моноқала 
ретінде даму бағыттары, дамытудағы негізгі міндеттер талданып, еліміздегі моноқалалардың атқарушы қызметі 
бойынша жіктелуі өзекті мәселелердің бірі ретінде қарастырылды. 
Түйін сөздер: моно, шағын, моноқала, монобейінді, монобағдарлы, қалалар географиясы, әлеуметтік 
инфрақұрылым 
Қалалар - қоғамның барлық аумақтық жүйесінің маңызды бөлігі, елдің халық шаруашылығының 
негізі болып саналады. Адамзат тарихында қалалардың айрықша орны мен маңызы бар. Бұл мына 
жағдайлармен түсіндіріледі: 
Біріншіден, қала өндірістік күштердің өзгеруімен әрқашан байланысты болады. Қолөнер, одан кейін 
индустрия, өзінің тездігі мен жаңашылдығы арқасында қаланың қамтамасыз ететін, оның ішінде еңбек 
құралдарын пайдаланатын ауылдық консерватизмге қарағанда пайдалы түрде ерекшеленеді; 
Екіншіден, қалалар аумағы, олардағы ақша қаражаттарының жинақталуымен, олардың мекемелері 
(банктер, биржалар, сақтандыру қоғамы) қозғалысына алып келетін тауарлар мен қызметтерді сату, сатып 
алуы жүзеге асатын сауда кеңістігі болды; 
Үшіншіден, қалалар ғасырлардан бері экономикалық, саяси және идеологиялық қатынастарда басқару 
орталықтарының рөлін атқарды. Ауыл тұрмысының мұндай объективті және субъективті шарттары 
болған жоқ; 
Төртіншіден, қала өз аумағында ғылым, техника, білім алу мен өнердің дамуын белгілейтін шығарма-
шылық ойлары бар тұрғындарды шоғырландырады [1, 18 б.]. 
«Қала» туралы түсінік әр түрлі уақытта, өмір сүру кезеңіне қарай бірнеше мазмұнға ие болды. Бұл 
түсінік тарихи-генетикалық, формальдық-құқықтық, экономикалық - статистикалық, демографиялық, 
қоғамдық-шаруашылықтық және басқа да белгілерге сүйене отырып беріледі. 
Қазіргі таңда экономиканың қарқынды даму сатысында қаланың атқаратын рөлі мен ықпалы басты 
назарда. Осыған сәйкес «моно», «шағын», «монобейінді», «монобағдарлы» ұғымдарының қалыптасуы 
қала экономикасын дамыту мен көркейтуде әртүрлі бағыттағы жұмыстарды қажет етіп, маңызды орынға 
қойылып отыр [2, 17 б.]. Қалалар географиясын, соның ішінде ішінде моноқалаларды зерттеудің маңызы 
өте зор. Себебі моноқалаларда өнеркәсіп әлеуетінің басым болуы, шағын және орта кәсіпкерлікті дамыту 
үшін қолайлы жағдайдың болуы, жаңа өндірістік қуаттарды орналастыру үшін бос аумақтардың болуы 
т.б. жағдайлар ел экономикасын дамытуға, бәсекеге қабілеттіліктің артуында оң әсерін тигізіп қана 
қоймай, қалалық елді мекендердің әлеуметтік-экономикалық жағдайларының мәселелерін шешуде аса 
маңызды болып табылады. 
Моноқала сөзі монопрофильді, монобейінді, монофильді экономикалы қала, шағын қалалар т.б. осы 
сынды сөздердің синонимі. Бірақ та моноқала мен шағын қала ұғымдарын бір мәнді ұғым деп қарастыра 
алмаймыз. Себебі,моноқалалар біржақты мамандандырылған экономикалық базасы бар қалалар. Бұл 
қалаларға, әдетте, қалалық қоныстың қызмет етуі мен қала тіршілігінің барлық маңызды аспектілеріне 
ықпал ететін, ірі қала түзуші кәсіпорынмен тығыз байланыстың болуы тән. Моноқала дегеніміз -
Арқалық сияқты бір ғана өндіріс ошағына тәуелді қала болса, ал шағын қала санатына - үлкен, қалақұру-
шы өндірісі жоқ, адам саны аз қалаларды жатқызамыз [3, 322 б.]. 
Шетелдік және Ресейлік әдебиеттерде моноқала түсінгін көптеген зерттеушілер кең мағынада әр түрлі 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
Монокалаларды 
онтапландыру 
Әлеуметтік және 
іінженерлік 
пнфр амкұрыльш 
ын дамыту 
Экономііканы 
әртараптандыру 
Шагын және орта 
бшнесті дамыту 
Еңбек 
ресурстарының 
ұткырлығын 
жоғарылату 
Сурет 1 - Моноқалаларды дамытудағы негізгі міндеттер 
Аталған бағдарламаға белгілері бойынша халқының саны 1,53 миллион адамды немесе қала халқының 
16,8 пайызын құрайтын 27 моноқалалар өтті. Қалалардың салалық құрылымдарының экономикалық 
базаларын талдай отырып, және негізгі қала құраушы кәсіпорындардың жұмыс атқарушы функциясын 
ескере отырып моноқалаларды функционалдық типтерге бөліп қарастырды (2-сурет). 
5 
сипаттамалармен ұсынады. Ресейлік ғалым И.В. Липсиц (Монопрофильные города и градообразующие 
предприятия и методологических проблем
 моногородов Российской Федерации) еңбегінде муниципиаль-
ді басқару жағдайында кала түзуші кәсіпорындардың жетекші қызмет атқаруын «моноқала» деп түсінді-
реді. Г.М. Лаппо қала негізінде қандай да бір қызмет етуші функциясы бар, аумақтағы жергілікті кәсіп-
орындардың сол жердегі шаруашылықпен тығыз байланыста жұмыс істейтін қаланы монобейінді қала 
деп атаса, Е.М. Петрикова «моноқала» және «қала-зауыт» терминдерін бір-бірімен жақын ұғым деп қарас-
тырады. Шетелдік әдебиеттерде моноқала терминінің қарастырылуына тоқталайық. Канадалық тәжірибе-
де «single industry town» («бір өндірісті қала») термині жиі қолданылады. Моноқала терминін сол жердегі 
табиғи ресурстардың болуымен, негізгі шикізат көзімен байланыстырады. Мысалы Онтарио провинция-
сының солтүстігінде орналасқан Эллиот Лейк, Америкадағы тау-кен өнеркәсібіне негізделген 
Смелтертаун моноқаласын атап өтуімізге болады. Батыстық тәжірибеде моноқала терминін қаланың 
негізгі мамандану саласына қатысты қолданады. «Mining town» - пайдалы қазбалар қорына маманданушы 
қала термині кең таралған. Д.Лидбитер бұл терминді кандалық шахталық моноқалалар Сэндон, Ферни, 
Осина, Теллур, Гранты, Садбери, Тиммин қалаларын зерттеуде қолданып, зерттеу жұмыстарын жүргіз-
ген. Моноқалалар терминін қолдануда «Coalt own» - маманданудың басты саласы көмір өнеркәсібі, 
«Fishing town» - балық өндірісі, «gold-mining town» - негізгі шикізат көзі алтын кені, «Lumber town» -
орман шаруашылығы, «textile town» - тігін - тоқыма саласындағы қалалар деп жіктеліп, моноқала 
терминін қаланың басты маманданған саласымен байланысты қолданады [4, 254 б.]. 
Біздің елімізде моноқалалар мәселесі - қазіргі таңдағы өзекті мәселелердің бірі. Моноқалаларды орта 
және ұзақ мерзімді перспективада орнықты әлеуметтік-экономикалық дамыту мақсатындаелімізде 2012 
жылдың 25 мамырында «Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарға арналған бағдарламасы» 
қабылданған болатын. Аталған бағдарлама бойынша, бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір 
бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайын айқындайтын 
кәсшорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20 пайыздан 
астамы) шоғырландырылған, тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамнан тұратын, 
қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20 пайыздан астамы жұмыс 
істейтін қаланы - «моноқала»деп атады. Ресейлік және шетелдік моноқалаларды айқындаудың әдістеме-
лері - қаладағы қала түзуші кәсіпорындар мен сол жердегі тұрғылықты халықтың жұмыспен қамтамасыз 
етілуі, негізгі шикізат көзі, мамандану саласы, моноорталықтардың сол аумақтағы басқа елді -мекендер-
мен байланысы факторлары біздің еліміздегі моноқала сипатын беруде қолданылған [5, 32 б.]. 
Моноқалаларды дамыту бағдарламасының басты мақсаты - аймақтардағы экономикалық тіршілікті 
белсендіру, яғни тек ірі өндіруші ғана емес, өңдеуші шағын және орта бизнестің де аймақтарға баруына 
жағдай жасау болып табылады. Бағдарлама бойынша моноқалалар мәселесін шешуде негізгі басты 
міндеттер анықталып, соларды шешудің жолдарын қарастыру ұсынылды (1-сурет). 
Негізгі міндеттер 

Абай атындагы Қаз¥ПУ-ніңХабаршысы, «Жаратылыстану-география гылымдары» сериясы, №2(48), 2016 ж. 
Моноқалалардың мәселесін шешуде бәріне ортақ бір бағдарламамен жұмыс атқаруға болмайды, себебі 
әр моноқалалалар бір-бірінен өзіне тән сипаты, табиғат жағдайы, шикізат базасы, әлеуметтік-экономика-
лық тенденциялары, даму бағыттары тұрғысынан үлкен айырмашылық жасайды. Бірақ барлық моноқала-
ларға ортақ-экономикалық (өндіруші кәсіпорындардың кен орындарының тозуы, бәсекеге қабілетсіз өнім, 
негізгі қала құраушы кәсіпорындардың жұмысының тоқтауы немесе оған қауіп төнуі), әлеуметтік 
(жұмыссыздық пен өзін-өзі жұмыспен қамту деңгейінің жоғары болуы, көптеген моноқалалардағы халық-
тың табыс деңгейінің төмен болуы), өмірлік маңызы бар инфрақұрылымдар (инженерлік және әлеуметтік 
инфрақұрылымдардың тозуы) мәселелері бірінші кезекте жолға қойылып отыр. Бұл мәселелердің 
барлығы әр аймақтағы моноқалаларды өз ерекшеліктері бойынша дамыту арқылы шешілуі тиіс [6, 25 б.]. 
Моноқалаларда халықтың ірі қалаларға қарай көшуі тұрақты жұмыс орнының жоқтығынан, осыған 
байланысты әлеуметтік жағдайдың өршуінен болып отыр. Тіпті, тұрақты жұмыс жасап тұрған кәсіпорын-
дар ы бар қалалардың өзінде де халықтың басқа жаққа қоныс аудару тенденциясы байқалады. 
Сурет 2 - Моноқалалардың жұмыс атқарушы функциясы бойынша жіктелуі 
Елімізде моноқалалар мәселесін шешуде шағын қалалардың экономикаларын әртараптандырудың ая-
сында «зәкір» инвестициялық жобалары іске асырылуда.Төмен әлеуетті моноқалалардың бірінші кезекте-
гі өткір проблемаларын шешу, орта әлеуетті моноқалаларды дамыту үшін жағдай жасау және жоғары әле-
уетті моноқалаларды одан әрі тұрақты дамыту бағытында көптеген жұмыстар атқарылуда. Оған қоса, 
индустрияландыру картасы бойынша әр шағын қалада жоқ дегенде бір жоба іске асыру жоспарлануда [7, 
10 б]. 
Қорыта айтқанда, Қазақстандағы моноқалаларды дамыту - тек өңірлердегі әлеуметтік, экономикалық 
мәселелердің шешілуіне ғана емес, ең бастысы, өндірістік күштерді орналастыру мәселелерін де шешуге 
мүмкіндік береді. Моноқалалардағы экономиканың тиімділігін арттыру, әлеуметтік тепе-теңдікті сақтау 
және қоршаған ортаның тұрақтылығын қамтамасыз ету мәселелерін шеше отырып, елдің әлеуметтік-
экономикалық дамуына үлкен ықпал ете аламыз. 
1 Жұмагұлов Б.Т.,Орынханов М.Қ., Ыбырайым Н.М. Қазацстандагы моноқалаларды әлеуметтік-экономикалыц 
дамытудың негізгі мәселелері - Алматы, 2012. - 156 б. 
2 ҚР Үкіметінің 2014 ж 28 маусымдағы №728 қаулысымен Моноқалаларды дамытудың 2012-2020 жылдарга 
арналған бағдарламасы - 2014. 
3 Ыдырыс С. С., Жунусов Б.А. Инновации и будущее городов Казахстана и России //Научный журнал МКТУ им. 
Х.А. Ясави «Хабаршы», №3(75), 2011, 322 б. 
6 

Вестник КазНПУ имени Абая, серия «Естественно-географические науки», №2(48), 2016 г. 
4 Липсиц И.В Монопрофильные города и градообразующие предприятия: база данных о градообразующих 
предприятиях и моногородах России - М.: Хроникер, 2000. - 254 б. 
5 Қазақстан Республикасының Президенті - Елбасы Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы 
«Қазақстан-2050» стратегиясы - қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси багыты - Астана, - 2012. 
6Мырзалиев Б.С. Социально-экономическое развитие малых городов Казахстана. Монография. - Алматы, 
2013. - 253 б. 
7ҚР Үкіметінің 2014 жылғы 28 маусымдағы №728 қааулысы. Өңірлерді дамытудың 2020 жылға дейінгі бағдар-
ламасы - 2014.