Хабаршы вестник

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
36 
журналистских  текстах  и  адекватное  понимание  читателями  является  неотъемлемой  частью  общей 
культурно-речевой компетенции современной языковой личности.  
Ю.Н. Караулов характеризует прецедентные тексты следующим образом: «тексты, значимые для той 
или  иной  личности  в  познавательном  и  эмоциональном  отношениях,  имеющие  сверхличностный 
характер,  то  есть  хорошо  известные  и  широкому  окружению  данной  личности,  включая  ее 
предшественников и современников, и, наконец, такие, обращение к которым возобновляется в дискурсе 
языковой личности» [3, 216].  
Существуют  различные  классификации  прецедентных  текстов.  На  наш  взгляд,  к  современным 
культурным  реалиям  приближена  классификация  А.  Лихачёвой  [4].  Ученый  выделяет  две  большие 
группы  прецедентных  текстов:  1)  прецедентные  тексты,  представляющие  апелляцию  к  культурно-
историческому  прошлому  народа;  2)  прецедентные  тексты,  служащие  отсылкой  к  телевизионному 
прецедентному тексту: рекламе, названию популярных кинофильмов, теле- и кинофильмов, музыкальных 
произведений. 
К  первому  типу,  в  частности,  относятся  воспроизведенные  или  трансформированные  прецедентные 
единицы: 
- идеологизированный текст, лозунг; 
- культовая цитата или устойчивое словосочетание, связанное с религией; 
- фразеологизм; 
- литературная цитата; 
- крылатые выражения; 
- песни, их названия и фразы из них в "каноническом" и "трансформированном " виде (термины В.В. 
Красных, Д.Б. Гудкова); 
- пословицы и поговорки. 
Основными источниками прецедентных текстов второго типа являются: 
- популярные тексты телевизионной рекламы; 
- названия известных телевизионных передач, ведущих каналов; 
- фразы из популярных кино- и телефильмов; 
- образы героев известных и любимых зрителями кинофильмов; 
- названия популярных отечественных кинофильмов [4]. 
Разножанровые и разнохарактерные прецедентные единицы отличает полифункциональность. 
Так, по мнению Г.Г. Слышкина, можно выделить четыре основные функции прецедентных текстов: 
1. Номинативная функция - называние и вычленение фрагментов действительности и формирование 
понятий о них. 
[...] время было к обеду, и кладовщика уже не смогли бы найти никакие Шерлок-Холмсы [Гладилин]. 
2.  Персуазивная  функция  -  использование  прецедентного  текста  с  целью  убеждения 
коммуникативного партнера в своей точке зрения (ссылка на авторитет). 
- Пусти, отче. Некогда мне. Служба... 
- Пройди, служивый. Если сумеешь... Попробуй... 
- На провокацию тянешь? Нехорошо... Я в богословском плане человек неподкованный, но помню, что 
Христос учил уважать всякую власть. Ты же, что себе позволяешь? 
- Грешен! - охотно согласился отец Евгений. - Но покаюсь, и Бог простит... К тому же, Господь наш 
Иисус Христос позволял и себе быть во гневе. Это когда бичом изгонял нечестивцев из храма. Гнев сей 
праведен... 
-  Иисус  торговцев  изгонял,  насколько  я  знаю...  А  я  тебе  не  фарцовщик,  а  сотрудник 
правоохранительных органов... [Крапивин]. 
3. Людическая функция - игровые апелляции к концептам прецедентных текстов (часто производятся 
в  начале  общения,  в  ситуации  установления  контакта,  задавая  таким  образом  тональность  всей 
последующей коммуникации). 
С добрым утром, Киса, - сказал он, давясь зевотой. - Я пришел к тебе с приветом, рассказать, что 
солнце встало, что оно горячим светом по чему-то там затрепетало... [Ильф, Петров]. 
4. Парольная функция - распознавание «своих» и «чужих», «плохих» и «хороших». 
- Как ты не понимаешь - он просто страшный! [...] Он похож на Урию Гипа… 
Я притворился, что знаю, кто такой Урия Гип, и сказал многозначительно: 
- А-а. 
Но Катю провести было не так-то просто! 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
37 
- Эх, ты Диккенса не читал, - сказала она, - а еще считаешься развитым [Каверин] [5]. 
В газетном дискурсе прецедентные тексты выполняют следующие функции: 
- придания тексту выразительности и экспрессивности; 
-  выражения  авторской  позиции  и  формирования  эмоционального  отношения  аудитории  к  предмету 
материала; 
- установления контакта с аудиторией путем апелляции к единому национально-культурному «фонду 
знаний». 
Все  перечисленные  выше  функции  связаны  с  эмоциональным  воздействием  на  читателя,  с 
воздействующей функцией публицистического стиля. 
Прецедентные языковые единицы используются чаще всего в заголовках современных газет. 
Газетный  заголовок  -  это  намек,  от  которого  явление  социально-психологического  характера  или 
событие  общественно-политического,  исторического  значения  оживает,  активизируется  в  сознании 
читателя.  Подобные  единицы  обычно  выполняют  не  столько  номинативно-информативную,  сколько 
экспрессивную и эмоционально-оценочную функцию.  
Прецедентные тексты в газетных заголовках представляют собой «поток смысла, эмоций и памяти» 
[6,134].  
В  современных  газетных  заголовках  цитаты  чаще  встречаются  в  трансформированном  виде: 
трансформация  не  только  создает  в  контексте  новый  смысл,  но  и  делает  известную  речевую  формулу 
экспрессивной и эмоциональной. 
Каким же образом трансформированный прецедентный текст приобретает соответствующий эстетико-
эмоциональный заряд? 
Для  определения  механизма  эмотивности  данных  интертекстуальных  единиц  необходимо 
проанализировать их семантику, структуру и ассоциативные связи. 
В лингвистической литературе выделяют несколько видов квазицитации. Так, Анка-Михаела Чокою в 
работе  «Роль  эмоционально-экспрессивных  средств  в  современном  политическом  газетном  тексте» 
отмечает следующие способы трансформации заголовков-цитат: 
а) замещение «Не в бровь, а в газ» (Пр, 26. 09. 2006), 
б) усечение «Я спросил у Путина» (АиФ, 01. 11. 2006), 
в) добавление «Мертвые души военкомов» (МК, 30.03. 2007), 
г) контаминация «Позолоти "медвежью"лапу» (АиФ, 30. 08. 2006) [7, 11]. 
Преобразуя прецедентный текст, журналист разрушает стереотип восприятия и тем самым усиливает 
эффект  воздействия  на  эмоции  и  чувства  читателей.  При  этом  известные  выражения  приобретают 
информационно-экспрессивные и эмоционально-оценочные приращения, которые влияют на содержание 
текста. 
Так,  изменения  в  структуре  и  семантике  прецедентных  текстов  приводят  к  их  противоположной 
стилистической  и  эмоциональной  коннотации.  Подобная  замена  положительной  эмотивности  на 
отрицательную наблюдается в следующих квазицитатах: 
- О хлеве насущном (НП, 22.05.2012). 
- Не хлевом единым (НП, 12.08.2012). 
- Сигареты до Киева доведут, (НП, 12.08.2012). 
- Псы демократии (НП, 12.08.2012). 
- Никто не хотел выживать (НП, 12.08.2012). 
- Здесь будет город-пляж! (НП, 12.07.2012). 
- Хотелось бы поставить стопку в этом вопросе (НП, 01.04.2005). 
- Запретная плоть (НП, 10.04.2012). 
- Второе пришествие Путина ...во Вьетнам» (МН, 17.04. 2006), 
- Вся наша жизнь - бюджет (ВВ, 25.092003) 
- Кому на Руси сидеть хорошо? (МК, 27 04 2007) 
- Дорогу осилит платящий (НП, 12.08.2012). 
- Нет проекта в своем отечестве (НП, 17.11.2012). 
- Где на Руси жить хорошо (НП, 12.08.2012). 
- По кукольному счету (НП, 17.11.2012). 
- Чехарда районного масштаба (НП, 17.11.2012). 
- Дракон высокого полета (НП, 12.08.2012). 
- Битломаны всех стран, объединяйтесь! (НП, 17.11.2012). 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
38 
- Отступать некуда. Позади Лондон (НП, 15.9.2012). 
- Увидеть Лондон - и “заболеть”! (НП, 12.07.2012). 
- К нам едет провизор (НП, 15.02.2012). 
- Никто не хотел убирать (НП, 5.12.2012). 
- А вузы и ныне там (НП, 15.02.2012). 
Эмотивность  газетных  заголовков-цитат  строится  и  на  замещениях-контрастах  (в  основе  которых 
антонимические отношения):  
- Вперед - в прошлое, (НП, 10.04.2012). 
- Публикуйся или погибнешь (НП, 15.11.2012). 
- Чисто судейское убийство, (НП, 12.08.2012). 
- Полеты во тьме и наяву, (НП, 15.02.2012). 
- Азиатское утро для Европы (НП, 10.05.2012). 
- В хоккей играют настоящие леди! (НП, 15.02.2013). 
 «Логическое противопоставление позволяет более выразительно передать эмоциональное состояние» 
[8, 8], авторскую позицию к освещаемым событиям.  
Трансформация прецедентного текста в экспрессивно-эмоциональных целях часто создает комический 
эффект: 
- Не делайте из нас идиотов – мы сами справимся (Время, 07.04.2005).  
- Изучить статью, взять отпуск и построить дом (НП, 15.02.2012). 
- А вы, друзья, как ни садитесь, всегда напьетесь-наедитесь! (НП, 07.05.2004) 
- Несвежая услуга (Каз. правда, 01.01.09) 
- Береги честь смолоду, коли рожа крива (Время, 24.11.2005).  
- Рад бы в рай, да диплом не пускает (АиФ, №41). 
Отрицательная эмотивность отличает также прецедентные тексты с добавленным компонентом: 
- Закат Европы очередной (НП, 10.04.2012). 
- Из огня в полымя и наоборот (НП, 10.04.2012). 
- Свободного кина не будет? (НП, 11.01. 2012) 
- Пиво без футбола - деньги на ветер (АиФ, 05.07.06) 
- Мертвые души... снова в цене (Ведомости, 24.10.99) 
- Рукописи не горят? И горят, и тонут... (Комсомольская правда, 08.10.96). 
- Полиграфическая ярмарка тщеславия (НП, 2.10.2012)..  
Еще  один  вариант  прецедентных  текстов,  окрашенных  в  негативные  эмоциональные  тона, 
представлен в антонимическом варианте трансформации исходного текста, например: 
- Судите, да судимы будете — «Не судите, да не судимы будете» (Каз. правда 01.01.09). 
- Как Боги горшки обжигали (Не Боги горшки обжигают) (НП, 2.10.2012). 
Преобразование  религиозных  текстов,  наблюдающееся  в  современных  СМИ,  имеет  также 
отрицательную эмотивность, что продиктовано самим фактом трансформации фраз из священных книг. 
Наглядными примерами могут служить следующие газетные заголовки: 
- "Хопер инвест"? Воистину инвест! (Комсомольская правда, 09.04.96). 
- Убийство во спасение (НП, 2.10.2008). 
 Гораздо  реже  различные  виды  прецедентных  текстов  сохраняют  или  приобретают  позитивный 
эмоциональный фон, например: 
- Как молоды мы будем! (НП, 12.03.2012) 
- Молодым везде у нас дорога (НП, 2.10.2012). 
- За границей хорошо, дома лучше! (НП, 2.10.2012). 
- Кто не работает, тот не best (НП, 22.05.2012). 
- Храброе сердце (НП, 14.06.2012). 
- Дорогу осилит идущий (НП, 2.10.2012). 
- Всем рекордам - наши гордые дать имена! (НП, 18.07.2008). 
 Приведенные  примеры  отражают  то,  что  у  нетрансформированных  единиц  положительная 
эмотивность  в  основном  сохраняется,  так  как  их  источник  либо  паремиологический  фонд  языка,  либо 
музыкальное искусство, поэзия советского периода, отличавшиеся эстетическим вкусом. 
Таким  образом,  квазицитируемые  тексты  в  современном  языке  газет,  как  правило,  отличаются 
выраженной эмотивностью, которая строится на стилистически и эмоционально сниженном замещении 
компонентов,  контекстуальном,  образном  (оксюморонного  характера)  противопоставлении,  контрастах, 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
39 
добавлении (продолжении) единицы с отрицательным эмоционалом. 
Семантическая  структура  прецедентных  текстов,  функционирующих  в  роли  газетных  заголовков, 
демонстрирует  их  экспрессивность  и  в  основном  отрицательную  эмотивность,  что,  в  свою  очередь, 
свидетельствует  о  тенденциях  развития  языка  современных  СМИ:  использование  стилистически 
сниженной,  жаргонной,  вульгарной  лексики,  лексики  с  негативным  эмоционалом,  оказывающей 
отрицательное  воздействие  на  читателей,  формирует  низкий  уровень  речевой  культуры  и  речевую 
агрессию. 
 
 
 
 
 
 
1 Костомаров В.Г. Русский язык на газетной полосе. – М.: МГУ, 1971. – 268 c.  
2  Журавлева  Е.А.  Прецедентный  текст  как  средство  воздействия  на  адресата  в  газетном  тексте 
(на материале заголовков). - Вестник КАСУ. - 2006. - №2. – С. 44-51. 
3 Караулов Ю.Н. Русский язык и языковая личность. – М.: Наука, 1987. – 261 с.  
4  Костромина  Е.А.  Цитация  в  текстах  рекламных  сообщений  (по  материалам  нижегородской 
прессы) // А.С. Пушкин и русский литературный язык в XIX-XX веках: Тез. докл. Межд. научной конф. - 
Нижний Новгород: НГУ, 1999. -323 с. 
5 Слышкин Г.Г. От текста к символу: лингвокультурные концепты прецедентных текстов в сознании и 
дискурсе. - М.: Academia, 2000. - C.7-25. 
6  Елистратов В.С. «Текст», «клип» и «прецедент»: СМИ и мы. // Вопросы русского языкознания. - М, 
2004. - Вып. 11. - С. 134-139. 
7  Чокою  А.М.  Роль  эмоционально-экспрессивных  средств  в  современном  политическом  газетном 
тексте: автореф. дисс. … канд. филол. наук. – М., 2007. – 23 с. 
8  Кажигалиева  Гж.А.,  Жарбаева  М.  Об  эмоциональном  потенциале  художественной  антонимии  // 
Вестник КазНПУ имени Абая. Серия «Филологические науки». - №1 (43). – 2013. – С.6-10.  
 
 
811.512.122`42 
АБАЙ, ШӘКӘРІМ ШЫҒАРМАЛАРЫНДА БАСЫҢҚЫ ЕСІМ СӨЗ ТІРКЕСТЕРІ АРҚЫЛЫ 
БЕРІЛГЕН «МАХАББАТ» КОНЦЕПТІСІНІҢ ТАНЫМДЫҚ СИПАТЫ 
 
Д. М. Дауренова - 
Абай атындағы Қазақ ұлттық  педагогикалық университетінің 
2-курс магистранты 
 
 Аңдатпа:  Мақалада  Абай,  Шәкәрім  шығармаларындағы  сөз  тіркестерінің  құрылымдық  мәнін  концептуалды 
мазмұнда,  танымдық  деңгейде  анықталды.  Екі  ақын  тілінің  «махаббат»  концепциясы  аясында  қолданған  сөз 
жұмсалымдары салыстырылып, есім сөз тіркестері арқылы берілген Абай, Шәкәрім шығармаларындағы «махаббат» 
концептісінің өрісі таратып, ашылды. 
Тірек сөздер:Абай, Шәкәрім, махаббат, концепт, таным 
Аннотация:  Данная  статья  значительно  расширяет  наше  представление  о  синтаксисе  словосочетания  и 
когнитивной лингвистики. В именные и глагольные словосочетания с общим главным словом рассматриваются как 
средства  вербализации  концепта  «любовь»  в  произведениях  Абая  и  Шакарима  и  выявляется  их  познавательное 
значение. 
Ключевые слова:Абай, Шакарим, любовь, концепт 
Abstract:  The  main  word  are  considered  for  the  first  time  as  the  means  of  verbalization  concept  «love»  of  Abai  and 
Shakarim and their cognitive meaning is revealed 
The analysis of grammatical structure and revealing the cognitive meaning of word combinations in writings of Abai and 
Shakarim. The analysis of the concept «love» in writing of Abai and Shakarim verbalized nominal words combination. 
Key words:Abai, Shakarim, love, cognitive 
 
 
 М.Әуезов:  «Абай  өзінен  бұрыңғы  әдебиет  тілін  халықтық  әдебиет  тілі  сапасында  өсіре,  байыта, 
сұрыптай түскен және өз шама-шарқынша қазақ әдебиет тілін жасауда белгілі бір дәрежеде Қазақстанның 
көп өлкесінің тіл қазыналылығын кеңінен пайдаланып, халықтың әдебиет тілін биік белге шығара түскен 
классик  ақын  дейміз»,  -  десе,  қазақ  тіл  білімнің  көрнекті  қайраткері,  ғалым  А.Байтұрсынов:  «Абайдың 
өлеңдері қазақтың басқа ақындарының өлеңінен үздік артықтығы әр  нәрсенің бергі жағын алмай, арғы 
асылынан қарап сөйлегендіктен»[4;5], - деп тұжырымдаған. 
Абай мен Шәкәрім шығармаларында халықтық рухты пайымдауға құрал болатын тілдік құрылымдар, 
сөз  тіркестері  мол.  Біздің  мақсатымыз  –  олардың  танымдық  тілдік  табиғатын,  Абай  мен  Шәкәрім 

Вестник КазНПУ им. Абая, серия «Филология», №1(47), 2014 г. 
40 
шығармаларында есімді сөз тіркестері арқылы берілген «махаббат» концептілерінің танымдық мәнін ашу. 
 «Махаббат»  концептісін  Абай  мен  Шәкәрім  шығармаларының  өн  бойынан  кездестіріп  отыруға 
болады.  Ұлы  ақын  Абай  шығармаларында  «махаббат»  концептісі  адамдар  арасындағы  көңіл  тазалығы, 
пәктік,  шынайылық,  құрметтеу,  ізгілік,  сену  сияқты  адами  қасиетке  тән  когнитивтік  модельдерден 
тұрады. 
    Қалмаған Онегиннің ешбір бағы, 
   Өтіп кеткен жүректің отты шағы. 
   Мінсіз тілмен сөзіңді жазыпсың-ақ, 
   Ұнатпаған жерім бар сүйтсе-дағы [1; 75].  
   Сонымен  қатар,  «махаббат»  концептісінің  адами  қасиеттердің  жоғары  құндылығын  білдіретін 
ерекшелігі Абайдың дарынды шәкірті – Шәкәрім шығармаларында да ерекше бір мазмұнға толы негізде 
беріледі.  
 Шәкәрім шығармашылығында «махаббат» концептісінің қолданысын махаббат тақырыбына арналған 
лирикалық өлеңдерін жеке қарастыру арқылы «махаббат» концептісі адамзатқа ортақ, әр алуан мазмұнға 
толы екендігін аңғарамыз. Ақын шығармаларында «Махаббат» концептісі екі ғашық арасындағы сезімді 
ғана  емес,  елге,  жерге,  ананың  балаға,  баланың  анаға,  рухани  жақын  адамдар  арасындағы  қатынасқа 
негізделген, үлкен бір философиялық мазмұнда көркем сөзбен беріледі.  «Махаббат» концептісін жырға 
қосып  ішкі  мазмұнын  беруде  Шәкәрім  шығармашылығының  ерекшелігі  қос  ғашықтың  арасындағы 
махаббат  арқылы  «махаббат»  атты  күрделі  ұғымның  ішкі  мазмұны  сөз  етіледі.  Мысалы:  «Қалқаман  – 
Мамыр», «Ләйлі – Мәжнүн», «Еңлік – Кебек», «Нартайлақ пен Айсұлу» т.б. поэмаларының мазмұны мен 
мағынасынан көруімізге болады. «Ләйлі – Мәжнүн» поэмасындағы қос ғашықтың махаббаты, қос аққуға 
теңестіріліп,  шығыс  поэзиясындағы  «нәзиралық»  жырлау  формасы  арқылы,  екі  ғашықтың  махаббаты 
дүниеге келген күнінен бастап, олардың өмірден өткен күніне дейін өз жалғасын үзбеуі арқылы беріледі. 
Мысалы: 
  Барады екі уақыт сабағына, 
  Қайтады мезгілімен тамағына 
  Бұларда махаббаттың нұры бар деп, 
  Қарайды жанның бәрі қабағына, – деген жыр жолдарынан «махаббат» атты ұғымның құдіреттілігін 
көрсетеді.  Ақынның  махаббаттың  нұры  тіркесіне  тоқталатын  болсақ,  нұр  –  сәуле,  жарық,  шұғыла, 
жарқырау,  жайнау  мағынасын  береді.  Ал  осы  есім  тіркесінде  қолданысқа  ие  болып  отырған  нұр 
махаббаттағы  жарасымдылықты  көрсетеді.  Шындығында,  бұл  арада  шынайы  ғашық  болып  туындаған 
махаббаттың  қуатты  болатындығын,  екі  ғашықтың  бір-біріне  деген  сүйіспеншілігінен  туындаған 
махаббаттың ерекшелігін көрсетеді.  
Ұжмақтың хоры, Іздедім соны, Тал бойының кірі жоқ. Бойы бар сымдай, Белі бар қындай, Мүшесінің 
міні  жоқ  [1;  57],  –  деп  сүйген  қыздың  бейнесін  сомдайды.  Жалпы  Шәкәрім  шығармасы  махаббат 
лирикасына өте бай.  
 Абай мен Шәкәрім шығармаларының махаббат тақырыбына қатыстылығының бір ерекшелігі екеуі де 
«махаббатты» жалпы адамзатқа ортақ қасиет деп көрсетуінен аңғаруымызға болады. Мәселен, Абайдың 
махаббат  тақырыбындағы  аудармаларын  Шәкәрімнің  осы  тақырыптағы  «Дубровский  әңгімесі»  атты 
шығармасымен  байланыстыруымызға  болады.  Аталған  шығармада  Марияның  махаббаты  кеңінен 
суреттеліп, ақын оны өткен ғасырдағы қазақ қызының хал-жағдайы мен тұрмыс-тіршілігімен үйлестіреді. 
Абай мен Шәкәрім шығармаларындағы ғашықтар арасындағы «махаббат» «Ләйлі – Мәжнүн», «Қалқаман 
–  Мамыр»,  «Еңлік  –  Кебек»  есімдері  арқылы  символдық  деңгейге  көтерілгенін  көруімізге  болады. 
Шәкәрім  ғашықтықтан  туатын  махаббатты  жырлауда  Абай  жыр  еткен  махаббатты  жаңа  бір  белеске 
көтерді деуімізге негіз бар. Мәселен, Абайдың «Ғашықтық тілі – тілсіз тіл», «Жарқ етпес қара көңілім не 
қылса да» т.б. лирикалық шығармалары, Шәкәрімнің «Еңлік – Кебек», «Қалқаман – Мамыр» т.б. махаббат 
тақырыбына арналған шығармалары арқылы өз арнасын кеңейткенін көруімізге болады.  
 Абай мен Шәкәрім арасындағы байланыс, рухани үйлесім олардың шығармаларынан анық көрінеді. 
Бұл рухани  танымдық тамырластықты олардың аудармаларының өзінен де  аңғаруға болады. Абай  мен 
Шәкәрім  қазақ  әдебиетін  шығыс  және  батыс  әдебиетімен  терең  байланыстырды.  Абай  мен  Шәкәрім 
шығармаларындағы «махаббат» концептісі адамзатқа ортақ, оның өмірдегі адамдар арасындағы сан алуан 
қатынастар  мен  адамдардың  аллаға  деген  ынтық  көңіліне  негізделген  махаббаттың  маңызының  зор 
екендігін  танымдық  тұрғыда  аңғаруға  болады.  Қос  ақынның  шығармаларынан  «махаббат»  адамның 
адами қасиеттерінің біріне саналатындығы анық көрінеді. 
 

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің Хабаршысы, «Филология» сериясы, №1(47), 2014 ж. 
41 
Абай  мен  Шәкәрімнің  махаббат  туралы  ұғым-түсініктері  қазақы  танымнан  алшақ  деуге  келмейді. 
Керісінше,  екі  ақынның  дүниетанымында  да  халықтық  ұғымдағы  «Екі  жарты  –  бір  бүтін»,  «Сұлу  сұлу 
емес, сүйген сұлу», «Қисық болса да жол жақсы, долы болса да қыз жақсы», «Жалғыздық құдайға ғана 
жарасқан»,  «Жалғыз  жігіт  –  жарымас»,  «Теңін  тапсаң,  тегін  бер»  деген  сияқты  т.б.  паремиялық 
түсініктерден байқалатын махаббат туралы түсініктер көрініс беріп, өлең тілінде, екі ақынның көркемдік 
танымында ерекше қырынан айқындала түседі.  
Қай  ақында  болмасын  ғашықтық  сезімі  азаптанумен,  «жан  азабымен»  байланысты.  Осыған 
байланысты  Абайдың  махаббат  концептісі  құрайтын  танымдық  бірліктердің  бірін  «жол»  және  «дерт» 
концептуалды метафоралары құрайды және ол жай жол емес, «бишара», «сорлы жүрек», «ғаріп бастың» 
(Абайдағы  субъективті  автор  бейнесі),  «дуана  сорлының»  (Шәкәрімдегі  субъективті  автор  бейнесі) 
азапқа, қайғыға, шерге толы жолы. Ол, әсіресе, Абайда анық көрінеді: Ғашықтық – қиын жол. Жетсең – 
жеттің.  Жетпей  өттің,  Не  болды?  Арманда  өмір  Өтті,  Ойлар  ма  екен  бір  мені  сол?,  Шын  жүрек  –  бір 
жүрек,  Қайта  толқып,  Жолдан  қорқып  Айнымас,  Өзің  оңда  Жақсы  жолға  Ақырын,  Ғашықтық  келсе, 
жеңер бойыңды алып, Жүдетер безгек ауру сықылданып Қор болды жаным, Бек бітті халім, Сарғайған 
соң бұл дерттен, Бітпейді ішімде, Ғашықтық жарасы, Тез дерттендім, Кейде өртендім, Кейде мұз., Ішім 
дертке тез толды, Ол – қылған дәрім, Ғашығымның жаны, т.б. Шәкәрім туындыларында: «Жаным, тәнім 
еркіңде», Не қылсаң да, Өзіңсің аямай, Әурелеп қор қылған», «Дертінің емі үшін», «Өмір бойы өртеніп 
жүргенімше, Не өлтір, не тіріліт, Осы шын сырым-ау!» т.б.  
 Абай мен Шәкәрім шығармаларында ғашықтық негізінен азап шегу сарынында беріледі. Ол махаббат 
отына жану, азаптану, сағыну, дертіне күю, сарғая  күту сезімдерімен байланысты.  Осы ретте  махаббат 
сезімін, жар көркін суреттеуде ақын тілінде ғашықтық отына күйіп-жану сезімдерін суреттеуде «от» сөзі 
ерекше  стилемаға  айналған.  «От»  сөзіне  байланысты  махаббат  концептісі  аясында  мынадай  сөз 
қолданыстары екі ақын тілінде де актив жұмсалған. Ол Абай шығармасында мынадай сөз тіркестерінде 
көрінеді:  ыстық  жас,  өртенген  жүрек,  ысытқан  көңіл,  суытқан  көңіл,  ыстық  жүрек,  ит  жүрек,  сорлы 
жүрек, сөніп қалған жүрек, қапаланған жүрек, жылы жүрек, жас жүрек, ұйықтап жатқан жүрек, ғаділетті 
жүрек, өтіп кеткен жүрек, өртенген жүрек, жаралы болған жүрек, қан жүрек, ызалы жүрек, қайран жүрек, 
ауру жүрек, кірлеген жүрек, ыстық тарту, жүректің оты, ыстық сөз, балқыған сүйек, ыстық жас, майдың 
шыжуы,көз майы, жастықтың оты, ыстық қан, көңілдің жарқ етуі, жанған жүрек, от жалындай қайғы, ақ 
жүрек т.б. 
 Шәкәрімнің  «махаббат»  концепциясы  аясында  жұмсалған  тілдік  бірліктері  мынадай  сипатта  болып 
келеді: Өліп қалған сұм жүрек, жаралы жүрек, бақытсыз жүрек, өмір бойы өртену, мұңды зар, жалындап 
жану,  тәтті  мұң,  үмітті  тілек,  мейірімсіз  сөзі  бал,  адасқан  асық,  оттай  ыстық,  мұңды  ән,  жалындаған 
жүрек, түпсіз жүректің зарлауы, түпсіз қия.  
Екі  ақын  тілінің  «махаббат»  концепциясы  аясында  қолданған  сөз  жұмсалымдарын  салыстыратын 
болсақ,  «көңіл  құсы»  мен  «ақыл  құсы»  идеяларының  ара  салмағы  байқалады.  Абайдың  «көңіл  құсы» 
арқылы  танылатын  сезім-күйлерін  жеткізудегі  «от»  сөзінің  танымдық  моделінің  мүмкіншілігінің  кең 
екендігін көрінеді. Абайда «Жүректе оты жоқ, Адамда ми болмас» деп, жүректің, көңілдің ісі алғашқы 
орынға  қойылады.  Ал  Шәкәрім  шығармасындағы  «ақыл  құсына»  тән  сезім-күйлердің  басымырақ 
қозғалатынын  байқаймыз.  Себебі  берілген  соңғы  мысал-өлеңнің  негізгі  махаббат  идеясы  «ақыл-естен 
айырылу», «ақылды ұрлату» сөздері арқылы ашылып тұрғанын көруге болады.  
 Шәкәрім шығармасындағы махаббат тәтті мұңмен, арманмен астарланып беріледі:  
Кетпестей  сәуле  бар  Ойымда  нұрыңнан,  Ол  неге  жоғалар,  Айрылман  мұңымнан.  Бояу  мінсіз,  сұлу 
шын жар,Жүрегімде сипатың бар.Болып ынтық қыламын зарӘлемде бармысың шын-ақ? [2, 116]. 
 Қорыта  келгенде,  Абайдың  махаббаты  азаптану,  қайғырудан  тұрса,  Шәкәрім  шығармасындағы 
махаббат  тәтті  мұң  мен  тәтті  арманға  құрылған.  Сондықтан  «Уайым  жоқ,  табылды  арман,  Түсіп  сәуле 
асық жардан» деп жырлаған Шәкәрім өлеңінде уайым мен арманның екеуі екі концепт бірліктері болып 
табылады.  Жалпы  алғанда,  Абай  да,  Шәкәрім  де  өмірдің  мәні  махаббатта  деген  тұжырымды  ұстанған, 
сондықтан екі ақынның «махаббат» концептісіне қатысты ойлары мен танымдарын өмірден бөліп алып 
қарауға болмайды. 

жүктеу/скачать 2,38 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: