Женщина и ее роль в семье

 

335 

-  гендерная  роль  -  это  дифференциация  деятельности,  статусов,  прав  и 

обязанностей  индивидов  в  зависимости  от  их  половой  принадлежности.  Эти  роли 

выражают социальные ожидания, проявляются в поведении, они нормативны; 

          -гендерная  идентичность  –  это  категория,  в  которой  человек  осмысливает  свое 

собственное Я, это аспект самосознания, описывающий переживания человеком себя как 

представителя определенного пола; 

          -гендерные  статусы  -  социально  признанные  нормы,  проявляющиеся  в  поведении, 

жестах, языке, эмоциях и физическом облике; 

          -гендерная  стратификация  –  процесс  разделения  мужчин  и  женщин  по  классам, 

статусам и роду занятий в зависимости от типа выполняемой работы - производительной 

для мужчин и внутрисемейной – для женщин; 

           -гендерный  подход  –  подход,  ориентированный  на  формирование  и  утверждение 

политики  равных,  не  зависящих  от  пола  возможностей  самореализации  личности  в 

различных сферах социальной жизни. 

Гендерный  подход,  если  рассматривать  историю  человечества,  существовал  при 

родовом  строе,  когда  женщины  и  мужчины  были  на  равных,  и    на  равных  правах 

принимали  участие  в  общественной  жизни,  выбирались  на  должности.  С  развитием 

человеческой  истории  менялось  и  равенство  полов  -  первоначально  в  обществе  был 

матриархат  -  самостоятельность  женщин,  отсутствие  дискриминации  по  половому 

признаку,  затем  патриархат  –  закабаление  женщины,  отведение  ей  второй  роли.  В 

современном обществе происходят изменения, в начале 20 века во многих странах было 

провозглашено равенство мужчин и женщин, но реального равенства еще не достигнуто в 

полной мере. Принятые международные конвенции, национальные законодательные акты 

по  защите  прав  женщин  и    предотвращению  дискриминации    в  силу  воспитания, 

менталитета, культуры, традиций, состояния законности  достичь  сложно.  

В конвенции о ликвидации всех форм дискриминации, подчеркивается,  что  до сих 

пор нет полного признания социального значения материнства и роли обоих родителей в 

семье  и  воспитании  детей,  т.к.  это  требует  совместной  ответственности  мужчины  и 

женщины, а также всего общества в целом. Для достижения равенства между мужчинами 

и женщинами необходимо изменить традиционную роль мужчин и женщин в обществе и 

семье.  В  обществе  широко  распространены  патриархальные  взгляды,  отношения  между 

супругами,  между  родителями  и  детьми  сложные,  в  наши  дни  не  уделяется  внимание 

воспитанию  уважительного  отношения  к  матери.  Женщина  в  семье  выполняет 

большинство  функции,  в  первую  очередь  репродуктивную,  с  ней  тесно  связана 

воспитательная  функция.  Экономическую  функцию  выполняют  оба  родителя,  если  же 

семья неполная, то она выполняется женщиной. Функция  ухода за детьми, поддержание 

здоровья, восстановление сил, удовлетворение потребностей в пище, одежде, жилище, то 

есть  хозяйственно  -  бытовая    –  практически  выполняется  женщиной.  Функция 

социального  контроля  –  реализация  поведения  членов  семьи,  ответственность  и 

обязательность  в  отношении  между  супругами,  родителями  и  детьми,  выполняет  вновь 

женщина.  Отцы  мало  уделяют  внимания  организации  свободного  времени,  духовного 

общения, проведения праздников, вечеров в большей степени этим занимается женщина.  

Т.о.  женщина  выполняет  в  семье  многофункциональную  роль,  которая  не  может 

быть  оправдана  ни  теоретически,    ни  практически.  Необходимо    разработать  механизм 

управления  социальными  процессами  в  обществе,  определяющий  положение  женщин  в 

семье и создание условий для применения их в жизни. 

 

 

Литература: 

1.

 

Конвенция ООН «О ликвидации всех форм дискриминации в отношении женщин» 

/ Ведомости Верховного Совета СССР №25,1982 г., статья 5 

 

336 

2.

 

Учебная программа спецкурса «Феминизм и гендер: изменение социальной 

перспективы»/ составители: Соловьева Г.Г., Закаева З.А., Сарсенбаева З.Н., - 

Алматы, 1999 г. 

3.

 

«Гендерология  и феменология» / Чистякова С.А.,- Чебоксары,2005 г. 

4.

 

Сайт  WWW. Yandex. Gender. Kz. 

 

УДК 321.17:297.17 

О проблеме специфики восточной демократии  

Зокиржонов А., ТГТУ, г. Ташкент 

 

Сегодня, когда каждый из центральноазиатских народов вполне оправданно ищет 

собственный  след  в  общей  истории,  исходные  рубежи  современного  национального 

развития,  важно  исследовать  и  корни  демократии,  которые  несомненно  имелись  в  тесно 

переплетѐнных  исторических  судьбах  этих  народов.  Поскольку  центральноазиатский 

ареал  наряду  с  Египтом,  Месопотамией,  Индией,  Китаем,  Ираном  по  праву  считается 

одним  из  очагов  древневосточной  и  мировой  цивилизации,  мы  вправе  утверждать,  что 

греческая  и  римская  демократия  унаследовала  многие  черты  жизни  людей  этой 

цивилизации. 

Как  известно,  центральноазиатское  общество  в  прошлом  составляло  единство 

оседлого,  земледельческого  и  кочевого,  скотоводческого  слоѐв.  Казалось  бы,  о  каких 

демократических  традициях  можно  говорить  применительно  к  кочевому  населению. 

Однако,  по  мнению  казахского  философа  Т.Бурбаева,  «степная»  демократия  есть 

оригинальное  сочетание  коллективистских  и  индивидуалистических  начал  этатизма  и 

либерализма,  где  любой  скотовод  имел  право  на  свободное  выражение  своего  мнения. 

«Степная»  демократия  была  не  только  формой  проявления  власти,  но  и  способом 

осуществления  справедливости,  человечности,  толерантности,  свободы  передвижения  и 

т.д.

1

  Для  кочевых  племѐн  характерны  были  низкий  уровень  религиозности,  отсутствие 

чинопочитания, фанатизма. Предводители племѐн, родов не назначались, а избирались в 

зависимости  от  их  способностей,  степени  ответственности,  поскольку  не  оправдать 

доверия  соплеменников  считалось  позором.  Они  сознавали  бренность  мирской  суеты, 

поэтому никогда не идеализировали, не поклонялись личностям при их жизни

2

. 

Специфика  кочевой  или  степной  демократии  далеко  не  достаточно    исследована 

исторической и политической науками. Например, хорошо известно, что кочевые племена 

гуннов,  готов,  англо-саксов,  франков,  тюрков  и  др.  послужили  внешней  силой, 

сокрушившей  внутренне  прогнившие  античные  империи  (Ханьскую,  Гуптов  –  в  Азии, 

Римскую – в Европе) и государства (Парфянское, Кушанское царства и др.). Не  помогли 

ни Великая  Китайская стена, ни Траянов вал, ни военное искусство старого мира. Однако 

мало  известно,  что  это  кочевая  демократия  с  еѐ  военно-политической  организацией 

опрокинула аристократические и монархические античные государственные образования. 

Аттила  у  гуннов,  Бумин  у  тюрков  –  это  властители,  избранные,  назначенные  советом 

племенных  вождей.  Колонат,  который  экономически  развалил  рабовладельческое 

хозяйство, возник под воздействием свободного кочевника. 

Осевшие  на  завоѐванных  землях  кочевники  постепенно  теряли  родо-племенную 

демократическую  организацию  своей  жизни,  а  римское  право,  мировые  религии, 

социальное  расслоение  ослабили,  а  затем  сделали  политически  ненужными  такие 

институты кочевой демократии, как выборы, свободу человека и т.д. 

Арабы  в  VII  веке  и  особенно  монголы  в  XIII  веке  в  ещѐ  большей  степени 

продемонстрировали несокрушимую мощь демократически организованной военной силы 

                                                 

1

 Бурбаев Т.К. Влияние демократических процессов в Республике Казахстан на состояние национального 

менталитета./ Перспективы развития философии и политологии в ХХI веке.- А.,2002. С. 89-90. 

2

 Сапаров Н. Об особенностях «туркменской модели демократии».// Центральная Азия и Кавказ. 2000. №2. 

С. 259-260. 

 

337 

кочевников.  Многие медиевисты квалифицируют Золотую Орду как военно-феодальное 

образование.  Тогда  как,  если  исходить  из  политической  организации  монголов,  Орду 

более  точно  следует  называть  великой  демократической,  военной  организацией  кочевых 

народов. Она, правда, за более чем три века ослабла в силу неуправляемого завоѐванного 

территориального  пространства,  «ожирения»  от  военной  добычи,  ассимиляции  с 

местными  земледельцами  и  др.  Но  корни  демократической  организации  жизни 

кочевников  не  исчезли.  Они  своеобразно  проявились  в  общинных  взаимоотношениях 

людей,  в  цеховой  системе  труда  ремесленников,  в  муниципальном  управлении  бытом 

горожан и т.д. На Востоке они ушли как бы ещѐ глубже внутрь общества – в человека, его 

нравственность, веру в справедливость, гуманность, духовность, просвещѐнность. 

Человек  Востока  никогда  не  терял  связей  со  средой  обитания.  Свои  помыслы  он 

направлял  не  столько  на  создание  средств  техники,  как  бы  возмещающих  его 

несовершенство,  сколько  на  совершенствование  своей  души  и  тела.  Мир  для  него  – 

единое  целое,  где  человек  был  не  господином,  а  составной  частью.  Стремление  быть  в 

гармонии с природой, познавать еѐ законы, жить по ним восточная философия переносила 

и  на  общественные  отношения.  Мир  может  совершенствоваться  лишь  таким  человеком, 

который  обретѐт  гармонию,  цельность  в  себе  самом.  Зло,  разрушение,  навязывание  себя 

обществу для внутреннего мира восточного человека дисгармоничны, дискомфортны. 

Восточный  характер  не  фетишизирует  свободу  как  главную  ценность.  Он  еѐ 

понимал  в  духе  философии  жизни  Ф.  Ницше:  свобода  не  от  чего-то,  а  для  чего-то. 

Свобода для него единство личностной воли и ответственности, долга перед обществом, 

близкими людьми. Выше свободы ставятся традиции, обычаи, сложившийся образ жизни. 

При этом восточный человек открыт иным ценностям, готов к их восприятию, если видит 

в них целесообразность. Индия, Южная Корея, Япония и другие страны Востока приняли 

навязываемые  им  Англией  и  США  демократические  нормы  и  принципы,  однако  по-

своему ассимилировали их. Япония, например, позаимствовав у Запада многие институты 

демократии  –  многопартийность,  парламентские  выборы  и  др.,  вложила  в  них  свои 

традиционные  нормы:  вместо  конкуренции  –  сотрудничество,  вместо  конфликтности  – 

коалиционность  и  т.д.  По  мнению  российского  историка  С.В.Чугрова,  несмотря  на 

активный  прессинг  вестернизации  колоссальный  адаптационный  потенциал  японских 

традиций всегда будет органически встроенным в национальную психологию

1

. 

   Оригинальную и глубокую мысль об истоках формирования современной нашей 

приверженности  к  демократии  высказал  В.Исхаков  –  учѐный-медик.  Уважительное 

отношение  к  старикам  и  детям,  своеобразная  философия  питания,  гостеприимство, 

доброжелательность,  толерантность,  патернализм,  психология  общения  в  быту  и  на 

работе,  то  есть  то,  что  сегодня  стало  характерными  чертами  ментальности,  присущей 

многим  узбекистанцам,  происходят,  по  мнению  Исхакова,  от  тех  норм  совершенного 

человека,  которые  активно  и  последовательно  утверждались  в  период  Мусульманского 

Ренессанса (IX-XVв.в.), частью которого был Центральноазиатский Ренессанс. 

Эти нормы сложились на основе синергетического, то есть взаимообусловленного, 

взаимообогащающего взаимодействия двух саморазвивающих систем  – Адаб и Шариата. 

Адаб  –  это  нравственная  система  достойного  образа  жизни,  своеобразный  кодекс 

приличий.  Шариат  –  правовая  культура  этого  образа  жизни.  Они  как  бы  сходятся, 

пересекаются  в  точке,  которую  в  исламе  определяют  как  Инсан  Камил  –  совершенный 

человек.  Лучшие  представители  политической  элиты,  культуры,  науки  были  такими 

совершенными личностями

2

.  

Важно  подчеркнуть,  что  учѐный  увидел  в  бинарном  единстве  Адаб-Шариата,  во-

первых, основу системы традиций, обычаев, законов формирования членов общества того 

времени;  во-вторых,  то,  что  они  кладут  начало  развитию  национальной  самобытности  и 

                                                 

1

 Чугров С.В. К вопросу о сочетании традиционализма и модернизма в современном японском мышлении./ 

Политические институты на рубеже тысячелетий.- Дубна:2001.С.358,378. 

2

 Исхаков В. Восток и права человека./ Демократизация и права человека. 1999. №1. С.110-111. 

 

338 

мировоззрения до наших дней и что, в-третьих,  само их явление в общественной жизни 

Мавераннахра были детерминированы общечеловеческими тенденциями поиска системы 

социального функционирования, тяготением к образу жизни древних греков и римлян, к 

их правовой культуре

3

. 

Именно в этом периоде непререкаемый в мусульманском мире авторитет знания, 

понимаемого как важнейшее условие веры, как рациональное постижение мира, 

высокий уровень грамотности населения стали основой мощного развития наук. 

И  даже  глубже,  так  как  в  «Авесте»,  в  проповедях  Заратуштры  мы  находим 

духовные ориентиры для человека того времени: истина – лучшее благо, а благая мысль, 

благое  слово,  благое  дело  выступают  основной  триадой  зороастрийской  этики, 

осуществившей  духовный  переворот  в  жизни  древнего  общества.  Его  поднял  на  новый 

уровень, укрепил восточный тип общественной психологии в период расцвета передовой 

философской мысли, который связан с именами Фараби, Ибн Сино, Беруни, Ибн Рушда, 

Ибн Халдуна и других. 

Важно  отметить,  что  всех  названных  учѐных  объединял  поиск  такого  механизма 

власти,  где  права  и  свободы  человека  уважались,  признавались  и  обеспечивались,  где 

власть  подчинялась  нормам  морали,  содействовала  общественному  порядку  и  общему 

благосостоянию.  Демократизм  их  политической  мысли  вытекал  из  определения  единой 

сущности  общества,  где  человек  виделся  центральным  звеном.  Подлинная  свобода 

общества ими виделась в консенсусе социальных отношений, достижении добродетелей, 

возвышении идей добра, справедливости, гуманизма

1

.  

Они  оказали  существенное  влияние  на  одного  из  выдающихся  мыслителей 

Центральной  Азии  Алишера  Навои.  В  его  общественных  взглядах  –  гуманизм, 

справедливость,  духовность,  правопорядок  органично  сочетались  с  государственной 

деятельностью.  Подлинным  справедливым  народным  лидером,  который  жѐстко  карал 

притеснителей народа – чиновников  с их злоупотреблениями, корыстолюбием, предстал в 

поэме  Алишера  Навои  «Искандерова  стена»  правитель  Искандер  –  сын  народа.  В  его 

городе-государстве  –  как    ценят  мыслители  этот  образ  человеческого  общежития  со 

времѐн  Афин!  –  все  люди  живут,  независимо  от  вероисповеданий,  обычаев,  языков, 

дружно, свободно, равноправно. 

Таким  образом,  не  могут  отсутствовать  корни  демократии  у  народов  Востока, 

Центральной  Азии,  Узбекистана,  в  частности,  которые  на  протяжении  многих  веков 

определяли  духовное  и  культурное  развитие  человечества.  «Демократия,  не  нашедшая 

места  в  культуре  народа,  не  может  стать  и  компонентом  образа  жизни»,  -  отметил 

И.А.Каримов

2

. Демократические корни, традиции пропитаны в характере нашего народа, 

его  менталитете,  психологии,  просветительстве,  духовности,  культуре.  Их  надо 

исследовать,  выявлять,  видеть  специфику  воздействия  на  современное  общество, 

человека. 

 

 

 

ҼОЖ 94(574) «1860/1917» 

Тҥркістан ӛлкесіндегі ғылыми қоғамдар мен мекемелер 

(XIX ғасырдың ІІ жартысы мен XX ғасырдың басы) 

Ибрагим И.Ҽ., М.Ҽуезов атындағы  ОҚМУ, Шымкент қ. 

 

                                                 

3

 Исхаков В. Указ. соч. С.112. 

1

 Коренев И.А. Основы формирования нового политического сознания общества.// Щу=у=.-Право.1998. №4. 

С.21 

2

 Каримов И. Узбекистан на пороге XXI века: угрозы безопасности, условия и гарантии прогресса.- Соч. Т.6. 

– Т., 1998. С.148. 

 

339 

     

Патшалық Ресейдің қарулы ҽскерінің күшімен жаулап алынған қазақ даласы, яғни 

Қоқан  хандығы  мен  Бұқар  ҽмірлігінің  қарамағында  болған  аймақтар  біріктіріліп,                  

1867 жылы Түркістан  генерал-губернаторлығы құрылды. Оның құрамына Сырдария мен 

Жетісу облыстары қарады /1/. 

 

Түркістан  генерал-губернаторлығы  солтүстігінде  –  Торғай,  Ақмола,  Семей 

облыстарымен,  шығысында    Шығыс  Түркістанның  Жоңғар,  Үрімші  аймағымен, 

оңтүстігінде  –  Қашқариямен,  Памир,  Бұқара  жері,  Хиуа  хандығымен,  батысында  –  Арал 

теңізімен  шектесті.  1868  жылы  Түркістан  генерал-губернаторлығына  патша  ҿкіметі 

жаулап алған Зеравшан округі, 1871 жылы Құлжа аймағы, 1873 жылы Ҽмудария аймағы 

қосылды.  1876  жылы  бұрынғы  Қоқан  хандығының  орнына  Ферғана  облысы  құрылды. 

Түркістан  генерал-губернаторлығында    3038119  адам  тұрды.  Халық  санының  кҿптігінен 

Сырдария (1094557), Жетісу (758250) облыстары, ал халқының тығыздығынан Зеравшан, 

Ферғана  облыстары  ерекшеленді.  Ҿлке  ҽкімшілігі  Ташкент  қаласында  орналасты.   

Жерінің  аумағы    952609  шаршы  шақырым  болды  /2/.  1886  жылы  Түркістан  генерал-

губернаторлығы  ресми  Түркістан  ҿлкесі  деп  аталды.  1886  жылғы  «Түркістан  ҿлкесін 

басқару  жҿніндегі  ереже  бойынша»  Түркістан  генерал-губернаторлығы  Сырдария,  

Жетісу, Самарқанд облыстарына бҿлінді.  

 

Түркістанның  алғашқы  генерал-губернаторлығына  орыс  инженер  –  генералы, 

Петербор  Ғылым  академиясының  құрметті  мүшесі,  Константин  Петрович  Кауфман              

(1818-1885ж)  жіберілді.  Түркістан  генерал-губернаторлығы  құрылғаннан  кейін  оны 

жергілікті  кадрлардың  күшімен  егжей-тегжейлі  зерттеу  туралы  мҽселе  қойылды. 

Патшалық Ресей жаулап алған жерлерге отарлық саясат ұстанғаны белгілі. Жаңа жерлерді 

игеру үшін, пайдалы қазбаларын ҿз мүддесіне пайдалану үшін ҿлкені зерттеу мақсатында 

ғылыми  қоғамдар  құрылып,  экспедициялар  ұйымдастырылды.  Түркістан  ҽскери  округі 

ҽскерлері  қолбасшысының  кҿмекшісі  генерал-лейтенант  Мациевский  Шығыстану 

қоғамының Түркістан бҿлімшесіне былай деп жауап қайтарды: «Жоғарғы мҽртебелі мырза 

барлық мҽселелер бойынша сіздермен келіседі, бірақ негізгі мҽселе назардан тыс қалған. 

Қоғам  Шығысты  ғылыми  зерттеу  үшін  емес,  оның  халықтарының  Ресейге  сіңіп, 

орыстануы үшін жұмыс істеуі қажет» /3/.  

Бұл  патша  үкіметінің  жергілікті  ҿкілдерінің  Түркістанда  ұстанған  саясатының 

нақты кҿрінісі еді. Алғашқылардың бірі жергілікті ҿлкетанушылардың едҽуір кҿп бҿлігін 

біріктірген  Орта  Азиялық  ғылыми  қоғам  болды.  Қоғамды  ұйымдастыруда  Түркістан 

генерал-губернаторы  К.П.Кауфман  белсенді  роль  атқарды,  сондықтан  да  қоғамның 

бағыты  Жарғының  жобасында:  «Қоғам  Орта  Азияның  тарихы,  географиясы, 

статистикасы,  этнографиясы,  табиғи  байлықтары,  саудасы  мен  ҿнеркҽсібі  бҿлігіндегі 

мҽліметтерді  жинайды,  ҿңдейді  жҽне  таратады»,  -  деп  кҿрсетілген  /4/.  Қоғам  едҽуір 

ауқымды  болды,  1871  жылы  оның  ашылу  күніне  қарай  оған  41  мүше  кірді.  Қоғам 

мүшелерінің  сипаты  жағынан  алуан  түрлі  қызметінің  арасында  Түркістанның  халықтық 

салт-дҽстүрлерін  жазу  жҿніндегі  бағдарламаның  жобасы  сондай-ақ  «Түркістан  ҿлкесі 

жҿніндегі  мҽліметтер  жинағын»  басып  шығаруға  дайындау  жобасы  назар  аударады.  Ол 

1868 жылы Түркістан ҿлкесі жайлы Ресей кҿлемінде баспа бетінде жарық кҿрген үлкенді-

кішілі ақпараттарды жинап, ҽрі жүйелеп тізіп отыру туралы үкім жариялайды. Бұл үкімнің 

орындалуын К.П.Кауфман Владимир Межовқа жүктейді. В.Межов сол жылы-ақ Түркістан 

ҿлкесінің  генерал-губернаторының  тапсырмасын  орындауға  жедел  кіріскені  байқалады. 

Сҿйтіп,  Қазақстанның  жҽне  Орта  Азияның  патшалық  Ресей  империясының  қол  астында 

болған уақытындағы тарихтың кҿне шежіресіне пара-пар кҿп томдықтың негізі қаланады. 

Алғашқы бҿлімін 20 жыл бойы (1867-1887ж) орыстың алғашқы библиографы В.И.Межов 

жинақтап,  416  том  етіп  дайындады.  Бұл  рухани  құндылыққа  айналған  құжаттың  ресми 

атауы былай деп аталады.  «Туркестанский сборник сочинении и статей, относящихся до 

средней  Азии  вообще  и  Туркестанского  края  в  особенности»  /  сокращенно  – 

«Туркестанский  сборник»  /  В.Межов  Түркістан  ҿлкесіне  қатысы  бар  материалдарды 

мұқият  жинап  қана  қоймай,  оларды  мазмұнына,  тақырыбына    орай  топтастырып, 

 

340 

жылымен  реттеп,  том-томға  жеке  орналастырады.  1888  жылы  Түркістан  генерал-

губернаторы  Розенбах  тоқтатып  тастады.  Жинақты  шығару  1907  жылы  қайта  қолға 

алынды.  «Түркістан  жинағының»  2  -  бҿлімін  құрастыруға  Н.В.Дмитровский,  кҿрнекті 

этнограф Ҽ.Диваев жҽне И.П.Зыков пен Ю.Ф.Бонч-Осмаловский атсалысты. 1911 жылдан 

бастап  бұл  жұмысты  А.А.Семенов  жүргізді.  1917  жылғы  дейін  жинақтың  2  -  бҿлімінің  

174  томы  жарық  кҿрді.  Жинақта  Қазақстанның  ҿткен  дҽуірлердегі  мҽдениеті  мен  ҿнері, 

қазақ жерлерінің отарлануы, ұлт-азаттық қозғалыстар жҿнінде құнды деректер бар.   

 

1870 жылы ашылған Жаратылыстану, антропология жҽне этнография ҽуесқойлары 

қоғамының  Түркістан  бҿлімшесі  қызметінде  Түркістан  ҿлкесін  зерттеу  мҽселелері 

мейлінше  толық  орын  алды.  Түркістан  бҿлімшесі  орталық  бҿлімнің  бағдарламалары 

бойынша  жұмыс  істеді  жҽне  соның  негізінде  -  ақ  алуан  түрлі  ғылыми-зерттеу  жұмысын 

жүргізді.  1879  жылдан  бастап  бҿлімше  ҿзінің  «Жазбаларын  шығарып  тұрды.  Бҿлімше 

бастамаларының бірі «Орыс Түркістаны» жинағының үш шығарылымын жариялау болды. 

Онда,  Қазақстан  тарихы  жҿніндегі  материалдар  ғылыми  тұрғыдан  кҿрсетілді.  Бҿлімше 

негізінен  1871-1879  жылдарда  қызмет  істеді,  бұдан  кейін  ол  біраз  қысқарды. 

Қазақстанның оңтүстігін зерттеу жҿніндегі басқа бір ғылыми қоғам 1895 жылы құрылған 

Түркістан  археология  ҽуесқойларының  үйірмесі  болды.  Оның  мақсаттары  мен 

міндеттеріне  Түркістан  ҿлкесінің  археология  ескерткіштерін  анықтау,  есепке  алу  жҽне 

сипаттау  кірді.  Үйірме  ҿз  еңбектерін  жыл  сайын  шығып  тұратын  «Түркістан  археология 

ҽуесқойларының  үйірмесі  отырысының  хатттамалары»  деген  атаумен  шығып  тұрды. 

Археология  ҽуесқойларының  Түркістан  үйірмесінің  еңбегі  «Қазақстанды  археологиялық 

тұрғыдан  зерттеуде  үлкен  маңызы  болды»,-  деп  атап  кҿрсетті  белгілі  қазақстандық 

археолог К.Ақышев /5/.  

1895  жылы  Ташкентте  құрылған  Археология  ҽуесқойларының  Түркістан 

үйірмесінің  қызметі  В.В.Бартольдтың  есімімен  тығыз  байланысты.  XIX  ғасырдың                

90-жылдарында  бұл  үйірменің  мүшелері  -  Ҽулиеата  үйезінің  бастығы  В.А.Каллаур, 

ҽуесқой археологтар Н.В.Аничков, В.П.Панков жҽне тағы басқалар тарихи ескерткіштерді 

зерттеп,  үйірменің  ғылыми  мҽжілістерінде  зерттеудің  нҽтижелерін  баяндап  отырды.  Бұл 

кезеңде  ғылыми  еңбектер  де  жарияланып  тұрды.  Негізінен  Талас  жазығы  мен  Оңтүстік 

Қазақстандағы  ортағасырлық  ескерткіштерге  арналған  кҿп  мақалалар  мен  ескертпелер 

жазған  В.А.Каллаур  еді.  Археология  ҽуесқойларының  Түркістан  үйірмесінің 

хаттамаларында ол туралы былай делінген:  «Үйірме мүшесі В.А.Каллаур Ҽулиеата жҽне 

Перовск үйездеріндегі кҿптеген кҿне ескеркіштерді тауып, оны сипаттауға кҿп еңбек етті. 

Ҿлкедегі Орхон жазулары бар тастарды ашу бақыты осы шаршап—шалдығуды білмейтін 

зерттеушінің еншісіне тиді» /6/. 

 

 Ҽр  түрлі  кҿне  ескерткіштер  туралы  мҽліметтерден  басқа  В.А.Каллаур  тарихи 

топография  жҽне  топономика  бойынша  маңызды  материалдар  жинастырды.  Ол  ҿзі 

аралаған жерлердегі кҿне ескерткіштердің орналасқан орны мен аттарын, елді-мекендерді 

ҿзінің  алдындағы  зерттеушілердің  (Романовский,  Мушкетов  жҽне  т.б.)  карталарымен, 

ортағасырлық  араб  жҽне  басқа  да  саяхатшылардың  сілтемелерімен    салыстырды. 

Осылайша  В.А.Калллаур  Ҽулиеата  үйезінің  кҿне  орындары  туралы  жҽне  басқа  да 

мақалалар  жариялады.  Үйез  территориясын  дүркін-дүркін  аралап,  кҿне  қалалардың 

жағырафиялық орнына жҽне тарихына қатысты ҿз ой-болжамдарын қалдырған.       

 

 

В.А.Каллаур  туралы  айта  келіп,  В.А.Крачковская  мынаны  ескертеді:  «Ол 

бақылаушы  ғана  емес,  мүмкіншілігінше  жазулардың  мүлдем  жойылып  кетуіне, 

(эпиграфикалық  ескерткіштер  туралы)  құрылыс  материалы  ретінде  пайдалануға  жол 

бермеді»    /7/.  Талас  ҿңірінің  белгілі  зерттеушісі  А.Н.Бернштам  Каллаурды  «Талас 

жазығының жҽне оған жақын облыстардың тамаша зерттеушісі», -  деп атады /8/. 

 

Қазақстаннның  оңтүстігін  зерттеуде  Шығыстану  қоғамының  1901  жылдан                

1913  жылға  дейін  жұмыс  істеген  Ташкент  бҿлімшесі  кҿрнекті  орын  алады.  Оған 

қатысушылар  арасынан  Н.П.Остроумовты,  С.М.Граменицкийді  атауға  болады.  Қоғам 

Түркістан халықтарының тарихын зерттеуде үлкен рҿл атқарды, ол Ташкентте шығыстану 

 

341 

орталығын  құру  жҿнінде  бірнеше  рет  бастама  жасады.  Бұл  ғылыми  қоғамдардың  бҽрі 

қазақ зиялылары арасында ғылыми ой-пікірдің ықпал жасағанын атап ҿту қажет. 

 

Орыс географиялық қоғамы жұмысының бір бҿлігі мҽдени – ағартушылық қызмет 

болды. Орталықта да, жергілікті жерлерде де жұртшылық ҿкілдері мұражай ісін дамытуға 

зор  кҿңіл  бҿлді.  Орыс  географиялық  қоғамының  кҿрнекті  қайраткері  Д.А.Клеменц:  

«Мұражайлар бір ғылыми ізденістер үшін ғана емес, практикалық ҿмір үшін қажет»,- деп 

жазды.  Мұражай  жұмысымен  бірге  кітапханалар  құру  мен  нығайту,  сондай-ақ  ҽр  түрлі 

мекемелер арасында кітап айырбастау жұмысы жүргізілді. Мҽселен, белгілі саяхатшылар 

П.К.Козлов  пен  В.М.Робровский  «...  Қарақол  қаласында  қаланың  да,  тҿңіректегі 

деревнялардың тұрғындарына арнап халықтың оқу үйін салуға жұмсалуы үшін ҽрқайсысы 

100  сомнан  бҿлді».  Сонымен  бірге  олар  Жетісу  облысының  генерал-губернаторына              

«... осы оқу үйінің жанына мұражай ұйымдастыруды бастап берген жҿн, онда Ыстықкҿл 

алқабы  мен  ҿлке    тҿңірегінің  зоологиялық,  ботаникалық  жҽне  минералдық  заттар 

үлгілерін  жинауға  болар  еді»,  -  деген  ҿтініш  жасады.  Бұрынырақта  Жетісу  облысының 

ҽскери губернаторы Батыс Сібір бҿліміне жолданым жасағанында 1885 жылы былай деп 

айқынырақ айтқан: «Орта Азиядағы бүкіл кең-байтақ мың шақырымдық иеліктер бойында 

біздің  Түркістандағы  иеліктерімізді  зерттеу  жҿніндегі  ғылыми  жұмыстар  үшін  қайсыбір 

кітаптар мен оқу құралдарын алуға бір ғана Ташкентте кітапхана бар. Түркістанның уездік 

ғана емес, тіпті облыстық қалаларында да, басқа еш жерде ҿлкені зерттеу жҿнінде аздаған 

болса  да  оқу  құралдары  бар  кітапхана  жоқ,  ал  мұндай  оқу  құралдарының  болмауы  ҽр 

қадам  сайын  сезіледі»  /9/.  Қиыншылықтарға  қарамастан,  бұл  жұмыс  қызу  жүргізілді, 

сҿйтіп  Түркістан  ҿлкесін  зерттеу  бҿлімінің  20  жылдығына  арналған  жиналыста-ақ               

1917  жылы:  «Бай  кітапхана  жинақталып,  пайдалануға  берілді»,-  деп  хабарланды  /10/. 

Қоғам  ҿзара  кітап  алмасуды,  сондай-ақ  мейлінше  ҽр  түрлі  мҽселелер  бойынша  ҽдебиет 

жіберуді үнемі жүзеге асырып отырды. 

 

Қазақстаннның жҽне қазақ халқының тарихы мен мҽдениетін зерттеуге В.В.Радлов, 

Г.Н.Потанин,  Н.Я.Коншин,  А.И.Добросмыслов,  И.И.Крафт,  Ф.К.Зобнин,  Н.А.Аристов, 

Н.Н.Пантусов  жҽне  басқалар  үлес  қосты.  XIX  ғасырдың  соңғы  кезеңдеріндегі  қазақ 

этнографиясын  зерттеушілердің  арасында  аса  ҿнімді  зерттеулер  жүргізген,  ҽрі  кҿп 

деректер  жинап  жарыққа  шығарған  Ҽ.Диваевты  атау  керек.  Оның  «Киргизские 

причитания  по  покойникам»,  «Древне-киргизские  похоронные  обычаи»  жҽне  т.б. 

еңбектерінде  негізінен,  Оңтүстік  ҿңірі  қазақтарының  тұрмыс  тіршілігін  бейнелейтін,  аса 

білгірлікпен  жинақталып  жүйеленген  деректер  жарық  кҿрді.  Олар  ғылыми  айналымға  

түсті. Зерттеушінің ең басты жеңісі қазақ тілі мен этнографиясын атүсті жай бақылаушы 

емес оның ішкі мазмұнын терең түсінуінде де болса керек  /11/. 

1882  жылы  Мемлекеттік  мүлік  министрлігі  жанынан  Геологиялық  комитет 

құрылып,  ол  ҿз  зерттеулерінің  кҿбісін  Қазақстанда  жүргізді.  XIX  ғасырдың  аяғы  мен             

XX  ғасырдың    басында  Қазақстанда  кең  кҿлемді  қоныс  аудару  саясатының  объектісі 

ретінде  Қазақстанның  табиғи  жағдайлары  мен  ҽлеуметтік  мүмкіндіктерін  зерттеу 

жҿніндегі  экспедициялар  жұмыс  істеді.  Сонымен  Қазақстан  ғылымы  зерттеудің  аса  ірі 

объектілерінің  біріне  айналды,  онда  мейлінше  ҽр  алуан,  кҿбінесе  Ресей  империясының 

билеуші  күштерінің  саясатын  идеологиялық  жағынан  нығайтқан  салалар  мен  бағыттар 

шоғырландырылды.   

Ҽдебиеттер      

1. Гаврилов Н., Переселенческое дело в Туркестанском крае. СПб., 1911. С.1. 

2. Қазақ совет энциклопедиясы  

3. Ҿзбекстан мемлекеттік  орталық мұрағаты, 361-қ, 1-т, 1а-іс, 7-п 

4. Лунин Б.В., Научные общества Туркестана и их прогрессивная деятельность. Ташкент, 

1962 , 72-б 

5.  Мустафаев  Н.  Так  это  начиналось.  Памятники  истории  и  культуры  Казахстана  Алма-

Ата  1988. Казахстан с.153 

6. ПТКЛА, X , 1905 с-23 

 

342 

7.  Крачковская  В.А.  Эпиграфика  Средней  Азии,  Эпиграфика  Востока,  VII,  М-Л.,  1953, 

с48-55  

8. Бернштам А.Н. Архитектурные памятники Киргизии, М-Л., 1950, с138. 

9. ЦГА РУз., ф.69, оп.1, д.40, л.29 

10. ЦГА РК, ф.64, оп. 1, д.1056, л. 48 

11. Диваев А.А. Древнекиргизские похоронные обычаи. //ИОАИЭ при Казан Ун-те. 1897. 

Т.XIV. вып II   

 

УДК 930.23 

жүктеу/скачать 4,12 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: