Балаларды білімдендіру, ой-өрісін кеңейтудің халықтық құралдары

Баланың ақылын тәрбиелеу оның танымдық қабілеттерін жан – жақты дамыту, әртүрлі түсінулердің кеңдігі мен сезімталдығын, байқағыштықты, естің түрлерін жаттықтыруды, ойдың елестетуін ынталандыруды талап етеді. Мәселен, жұмбақтар халық педагогикасында осы талапты жүзеге асырудың аса құнды дидактикалық материалы болып табылады. Олар баланың ойлауын дамытуға ықпал жасйды, оларды қоршаған ортаның түрлі салаларынан заттар мен құбылыстарды талдай алуға үйретеді. Және де сол зат жайлы материалдардың молдығы ( мәселен, жалпы адам туралы, адамның жекелеген дене мүшелері: бас миы, көздер, тістер, шаштар, тіл, саусақ, жүрек, тамырдың соғуы және т.с.с. әрқайсысы жайлы жеке айтылатын жұмбақ мол ) затқа немесе құбылысқа соғұрлым кеңірек сипаттама беруге мүмкіндік береді.

Алайда ақыл – ой тәрбиесіндегі халық шығармашылықтарының мәні ойлауды дамытумен ғана шектелмейді, олар сондай – ақ ақылды, табиғат жайлы мәліметтермен және адам өмірінің түрлі салаларынан білімдермен байытады. Оларды пайдаланудың құндылығы баланың табиғат және азамат жайлы мағлұматтар жиынтығын ақыл – ой әрекеті процесінде алатындығында. Мәселен, дүниені тануды кеңейтудің аса мәнді құралы ретінде халық шығармашылығының өзге туындыларымен қатар жаңылтпаштар мен ертегілер, аңыздар мен әңгімелер, ойындар мен ойыншықтар алға шығады. Мақалдар мен мәтелдер ақыл парасат көзі, еліктеу үлгісі, сенімді жетекші, өткен ұрпақтың өнегелі мұрасы және бейнелі ойлау мен шешендік сөйлеудің үлгісі ретінде, терең ойларды сақтап қызмет атқарады.

Осындай мол деректерге сүйенсек, ақыл – ой тәрбиесі тәжірибесіне төмендегідей талаптардың болғанын аңғару қиын емес. Олар: білімді саналылықпен және белсенділікпен меңгеру, ақыл – ой тапсырмаларының ұғынықтылығы және шамаға лайықтылығы, ақыл – ой еңбегінің жүйелілігі және бірізділігі, білімді игерудің беріктігі.

Ақылға, білімге ұлы қазына ретіндегі көзқарас және ақыл – ой тәрбиесінің мәнін негіздеу халықтың қоршаған орта жайлы маңызды мәліметтер шеңберін игеруге үндеуінің өзіндік үлгісі еді. Балаларды өмірде қажет білімдер қорымен қаруландыру негізінен еңбек процесінде үлкендер арқылы іске асты. Және де бұл жағдайда заттар мен құбылыстар олардың практикалық пайдалы тұрғысынан қарсатырылуы.

Қазақ халқы жұмбақ шешу ойындарын әрбір құбылыстың өзіндік дербес қасиетін дәл келтіру мен қатар, екінші бір затқа не құбылысқа ұқсастығын салыстыра отыра, баланың өзін қоршаған табиғат әлеміне: аспан, жер – су, жан – жануарлар, от пен жарық, тұрмысқа қажетті бұйымдар мен жабдықтар, өмірде кездесетін құбылыстар мен заттарға зейін қойып, бақылау, байқау, қабілеттерін ояту мақсатында пайдаланған.

Бұл жайында балалар жазушысы Ысқабаев Әлидің « 777 жұмбақ » атты еңбегі өткеніміз бен бүгінгі техника ғылым жаңалықтарын байланыстыра отырып жасаған жұмбақтары кішкене сәбиден бастап ер жеткен ұл мен қыздарымыздың ойлау қасиеттерін дамытуға септігін тигізеріне күмән жоқ. Бала бақша, мектеп мұғалімдері әр бір тақырыпқа байланысты пайдаланып отырса, ұтпаса, ұтылмайды. Әрі сабағы қызықты болумен қатар, мұғалімнің әр бір тақырыпқа жаңа жұмбақты ойнатумен қатар балаларға өз бетінше жұмбақ ойлап келуге тапсырса нұр үстіне нұр жауады демекпіз.

Қазіргі кезде діннің тәрбиелік рөлі жөнінде көптеген еңбектер жарық көруде. Сол еңбектердің бірі ретінде Мұхтар Арынның «бес анық» атты еңбегін жастарды тәрбиелеудің идеологиялық құралы ретінде пайдалануға болады. Мұхтар Арын: қандай халық болмасын, өзінің тарихи тағдырына байланысты дінді белгілі бір идеологиялық саналы тәрбиелеуші құрал ретінде өзінің бойына қабылдап алған. Біздің қазақ халқының тарихи тағдыры ислам дінімен байланысты. Ислам діні - біздің ұлт болып қалыптасуымызға, халық болып тәртіпті, тәрбиелі ел болып өмір сүруімізге қызмет еткен дін. Кейінірек Марксизм – Ленинизм ілімінің билеп төстеуіне байланысты, коммунистік идеологияға байланысты діннен сырт айналып, оны мүлдем теріске шығардық.

Бүгінгі таңда, тәуелсіздікке, халқымыздың азаттығына байланысты ой, ойлау еркіндігі ауадай қажет болған жағдайда тәрбиелік құрал бола алатындай қажет болған жағдайда тәрбиелік дін өте қажет деуден аулақпыз, бірақ ислам дініндегі екі нәрсе тәрбиемізге сәйкес келетін сияқты, сол екі нәрсенің бірі – иман. Адам баласының иман жүзділігі, өзінің жеке басының тәрбиелігі, оның жүректен шығып жататын нәрсе екенін сезіну өте бір қажетті дүние. Осыған байланысты үлкен бір психологиялық сезім бар, ол сенім, бір нәрсеге сену. 70 жыл бойы осы сеніммен ажыратуға көп күш жұмсалды. Бірақ адам баласының миында сенім бар. Ол Аллаға сену. Жалпы айтқанда әрқайсымыздың жүрегімізде деген мәселе. Аллаға сенудің арына, ұятына сену керек. Осыдан келіп басқа сенім түрлері шығады: болашаққа сену, адамның белгілі бір қасиеттеріне бас иіп сену, адамға сену, баланың әкеге, әкенің балаға сондай-ақ күнделікті өмірде, тұрмыста сенімді болуға үлкен қуат беретін күш. Адаммен адамды жақындататын, танытатын, жақсыға сену, жаманға сенбеуді ажырату үшін де керек нәрсе бұл. Сондықтан иман деген нәрсе, иман жүзділік деген сеніммен байланысты. Діннің қуатты, күшті жері – адамның бойында сенім деген сезімді тәрбиелеу. әрине тәрбие тек дін арқылы ғана болады деген ой тумауы керек. Біздің айтып отарғанымыз діннің прогрессивтік – тәрбиелік мәні. Оны жоққа шығаруға болмайды.

Екінші бір мәселе шариғат деген ұғымға қатысты. Мұның өзі адамаралық қарым – қатынаста жалпы заңдылықтар болу керек дегенді білдіреді. Қазақ даласында шашырап жатқан біздің көшпелі халқымыз белгілі бір тәртіпке келіп, жинақтаған. Соның нәтижесінде бұрынғы адамдарда иман жүзділік пен тәртіптілік молырақ болғаны рас. Ал қазір өкінішке орай, өзімізді білімбірекпіз деп санағандықтан да, иман – жүзділік, тәртіп төмендігін мойындаған жөн.

Кеңес өкіметі тұсында пайғамбарымыз Мұхаммед Галайсаламды құбыжық қылып, мазақтап жаратпайтындай жағдайға алып келді. Шындығында ол үлкен ғалым еді. Оның артына қалдырып кеткен мұрасы – « мың бір хадисінде » қаншалықты ғалым екені көрініп тұрған жоқ па. Білім туралы хадисінде білім екі түрлі болады дейді, біреуі жүректегі білім, ол өте пайдалы, екіншісі тілдегі білім, ол таңда, тәңір алдында пенденің күнәсіне дәлел болады дейді. Сонда түсіне білген адамға құр әншейін жүректен қабылдамаған нәрсені білім деп айтуға болмайды деп тұрғандығын сезіну қиын емес. Құр жаттанды тілде бар, жүректе жоқ ол білім еместігі айтылады.

Дін туралы – Мұхаммед Галиссаламның тағы бір айтып кеткені – білімді, ғылымды қабылдайтын адамға ғана түсіндіру керек. «кешеге айтқан сөз шығын » дегендей қабылдамайтын адамға көңілімізде жүрген жақсы ойларды айтсақ, онда қабылдамаушы адам емес, айтушы адам күнәкер екенін айтып кеткенде пайғамбарымыз екенін білген жөн.

Мұхтар Арын: «дінді ұлттық рухтандыратын, ұлттың өзіндік мыңдаған жылдар бойына жинаған қасиеттерін байыта түсетін, кеңде, кемел қосымша құрал деп түсінген жөн» - дейді.

Сондай – ақ дін адамды адамзат бәйтерегінің бір бұтағына байлайтын құдірет. Ислам, христиан, буддизм болсын, барлық діндерді сыйлап, барлық діндерден үйрену керек. әрбір дінде дүниеге басқаша қарау мүмкіндігі бар. Мысалы, христиан дінінде Иса - әрі құдай, әрі адам, әрі құдай баласы. Ол мойнына барлық адамдардың күнәсін алып, өз - өзін құрбандыққа шалған. Сондықтан христиандарда кішіпейілділік, мейірімділік, басқаның мүддесі өз мүддесінен жоғары қою, азаматтық басым.

Ал Мұхаммед – ол адам баласын құдай болады дегенге сенбеген. Сондықтан исламның Алласы жеті хат аспанның ар жағында. Бұл жағдай мұсылмандарды білімге, өз - өзін жетілдіруге талпындырған. Олар Алланы тану арқылы, табиғат тылсымдарына үңілген, қисындық жүйені таңғажайып түрде дамытқан.

Халықтың ғасырлар бойы қалыптасқан үйрету даналығы өзіне халық шеберлері, білгірлер, ұсталар мен диқандар, суретшілер мен сәулетшілер, малшылардың терең және сан түрлі білімдерін шоғырландыратынын байқатады. Олардың тәжірибесі этнодидактика арқасында ұрпақтан ұрпаққа көбейтіліп, беріліп отырды.

Дидактикалық талдауға алынған фольклор материалдары, мал өсіру, егін егу және өзге де кәсіп түрлерімен байланысты салттар, халықтық астрономиялық және фенологиялық қорытындылаулары бұл міндеттерге:

Балаларда заттар, оқиғалар, қоршаған өмірдегі іс - әрекеттер мен құбылыстар жайлы дұрыс түсінік қалыптастыру.

Олардың сезімталдығы мен дүниені тиімділікпен танып білуі процесін дамыту.

Ақыл – ой қабілеті мен ынталылықты арттыру.

Балаларды интеллектуалдық дағдылар мен икемділіктерге баулу енгенін көрсетеді. Мұның өзі халықтық балаларға өмірге қажет білімдер жиынтығын игертудегі дидактикалық талаптары ғылым педагогикаға жақындығының белгілері.

100. 
     
     
     
     жүктеу/скачать 0,53 Mb.
     
     Достарыңызбен бөлісу: