«Сезім» концептісіндегі синтагмалық қатынас

298
299
а)  Сезім  –  гүл.  Қыздардың  менің  сәлемімді  алып,  еріндерін 
сәнмен қозғаған осы бір сәті менің көз алдыма гүл бағын елестетті. 
Гүл бақшасында болып па едіңіз? Гүлі ашылған ғажайып сәтті көріп 
пе  едіңіз?  Бақшаның  жер  нәрі,  күн  нұрыны  қанып,  толысқан  ақ, 
қызыл, қызғылт, сарыкөк гүлдері біртіндеп бірімен-бірі жарыса ашыла 
бастағанда, жанымызды  ләззат кернеп, өз-өзіңізден өзгеше бір рахатқа 
кенелмейтін бе едіңіз? 
б) Сезім – көңіл.  Лезде сол дірілдің суға лақтырған тастай болып, 
алысқа жүрегімнің түбіне қарай шым батып бара жатқаны өзіме ап-
айқын боп біліне бастады.
в)  Сезім  –  сұлулық.  Бал-бұл  жанып,  қуана  жайнап  тұрған 
Меңтайдың жүзі маған бұрынғысынан да сұлу, сүйкімді көрінді. Ажа-
ры атқан таңдай жылы жүзді.
г) Сұлулық – ізгілік. Жұмсақ білекті, су тиген қарақаттай мөлдір 
қара көзді, аса бір сымбатты жан ұяла да, қуана кеп, мұның алдынан 
шыққан тәрізденеді.
д)  Сезім  –  бақыт.  Бұл  бақыт  енді  менің  жүрегімді  күн  сайын 
кернеп, оны үрген шардай тырсылдата керіп, жұқартып бара жатты. 
дариға-ай,  дүниенің  тұтқасы  қасымда  болса,  бар  жақсылықты  осы 
қызға жасап, бар бақытты осының басына үйіп қояр едім мен.
е) Сезім – қуат. осы бір өңі жұмсарып, жүзі жылып, жүрегі нәзік 
лүпілге басқан шағында оның көкірегіне өзгеше бір күш құйылатын. 
Алайда  бүгін  бірінші  рет  Меңтайды  көріп,  екі  қайтара  оның  қолын 
ұстауым сол айтқан жаңағы жылы хабар маған күш, қуат берді.
ж) Сезім – тылсым. Махаббат пен сана бірін-бірі тыңдамайтынын, 
әрқайсысы өз дегенім ғана болсын дейтінін мен бірінші рет осы кеште 
ұққандай болдым. Қызға ғашық болу жігіт өмірінің ғажап бір кезеңі 
ғой.
и) Сезім – қымбат сәт. Қайта оралмас, қайырылмас сол бір қымбат 
сәтті қадірін кетірмей, адалдықпен ардақтап, ертең еске түсіргенде өзің 
сүйсініп, өзге ғибрат аларлықтай етіп өткізгенге не жетсін, шіркін! 
Біздің мақсатымызға концептілерді толық талдау кірмегендіктен, 
басты-басты мысалдармен шектелейік те, осы бір ұғымда жинақталған 
сөздер,  сөйлемдер,  күрделі  синтаксистік  тұтастықтар  араларындағы 
көлбеу  бағыттағы  синтагмалық  қатынастарды  талдап,  аражігін  ажы-
ратып  когнитивті  семантика  зерттеуге  тиіс  қағида,  ерекшеліктерді 
ашып  көрсетелік.  Алдымен,  концептегі  сөздердің  басын  біріктіріп 
тұрған, семантикалық үйлесімділікке басты негіз болатын логикалық 
байланыстың  мән-жайын  білдіретін  сөздердің  тіркесіміне  мысалдар 
келтірелік: сезім – гүл. Бұнда «қыз – гүл» жүйесі берік орын алған, 
яғни бұдан гүл метафоризациясы басталады. Метафора, негізінен, екі 
қызмет атқарады: номинативтік және когнитивтік. Когнитивті метафо-
ра жаңа ұғым тудыру қасиетімен ерекшеленеді, өйткені оның шеңберін 
бейне құрайды. Бейнеде эстетикалықтан бастап, бағалауыштық түрге 
дейін барлық құрамдас бөліктер жинақталып көрінеді. Сонымен қатар, 
бұндағы логикалық қатынасқа экстра мен интралингвистикалық фак-
торларда өз әсерін тигізіп жатады. Міне, осы логикалық қатынастан 
бейнелік шеңбер ішіндегі метафора байланыстарында синтагматикалық 
қатынас, семантемалық тіркесімдер байқалады. Мысалы, Гүл ашылған 
сәт; еріндерін сәнмен қозғауы; ләззат кернеп, рақатқа кенелу; ғажайып 
сәт;  толысқан  ақ,  қызыл,  сарыкөк  гүлдер;  қыздардың  еріндерін 
қозғаған  осы  бір  сәті.  Бұл  сөз-синтагмалардың  байланысында  мы-
надай  компоненттік  өзгерістер  кездеседі.  «Гүл»  сөзіндегі  «әдемілік» 
семасы  қыз  сөзіндегі  сұлулық  семасымен  бір  ядерлы  орталық  мән 
береді. «Ләззат, сезім» ойдерек сигнификаттық семалары осы ядерлы 
семадан көшеді. Сонда «гүл ашылған сәт, ләззат кернеу, рақатқа кене-
лу; ғажайып сәт, ақ, қызыл гүлдердің біртіндеп, жарыса ашылуы» сөз-
синтагмалары «сезім-гүл» когнитивті үлгісіндегі орталық тезаурусқа 
біріккен сөздердің синтагмалық қатынасынан лексикалық жақтан бай-
ланысуын  көрсетеді.  Мұндағы  когниция  бейнелілік  мағынаның  туу-
ында  жатса  керек,  сонымен  қатар,  сөз-синтагмалардың  метафориза-
циялану құбылысы да когнитивтік семантиканы көрсетеді. в.Н.Телия 
метафорадағы  осы  ерекшелікті  былай  түсіндіреді:  «Это  целостное 
художественное  полотно  эскиз  со  своей  идеей,  композицией  и  кра-
сками, это языковой материал, которым «рисует мир» автор произве-
дения»  [245,  198].  в.А.Маслова:  «метафора  фундаменталды  мәдени 
құндылықтарды  бейнелейді,  себебі  ол  мәдени-ұлттық  дүниетанымға 
негізделген», – дейді [271, 91]. Кез келген концепттердің құрылымында 
сөз-синтагмалармен қатар фразеологизмдер кездеседі. Теңеулер сияқты 
бұлар  да  концепттердің  ішкі  құрылымын  құрағанымен,  логикалық, 
семантикалық  байланысты  беру  құралы  ғана  бола  алады.  Мысалы: 
«Сезім – көңіл» когнитивті үлгісінде суға лақтырған тастай, шым батып 
бара жатқаны сияқты тұрақты тізбектер кездеседі. Бұлар идентифика-
ция, анықтаушы ретінде жұмсалады. Сонымен қатар, бағалауыштық-
экспрессивті  мәнге  ие  болып,  мағыналық  байланыстың  желісі  бола-
ды. «Көңіл, не дірілдің, суға лақтырған тастай, жүрек түбіне батуы» 
концепттегі  фрейімді  білдіреді.  Бұндағы  синтагмалық  қатынастың 
көрінісі  суға  батқан  тас  сөздердің  тіркесімділігінен  көрінеді.  Тас  – 
ауыр, қатты денотаттық макробөлігі болса, ал «бату» етістігі «қатты, 
ауырлық» семасымен үйлесімділікке түсе алады. Ал когниция жүрек 
түбіне шым бату бейнелілігінен айқын аңғарылады. Егер «тас» сөзінің 
денотаты  «жеңіл»  болса,  «сезім-көңіл»  когнитивті  үлгісі  құрылмауы 

300
301
мүмкін. Бұл жерде привативті қатынас «сезім-көңіл» сөздерінде басым 
болады. Бұл оппозициялар парадигмалық қатынастың сөз лексемала-
ры  арасындағы  тығыздығын  көрсетеді.  Сол  сияқты  «сезім-сұлулық» 
бірдейлескен, гипонимиялық байланыстан туған концепті – құрылымы 
бола  алады.  Мұнда  синтагмалық  қатынас  мән-мәтін  жағдайында 
анықталады,  яғни  сүйкімді  көрінді  сөздеріндегі  валенттілік  негізі 
көрінді  етістігі.  Бұл  бірінші  валенттілік  типінің  көрсеткіші,  яғни 
«қарапайым» ішкі форма  жемісі болғандықтан ауыса алатын қасиетке 
ие.  Мысалы:  Сүйкімсіз  көрінді,  сүйкімді  болмады.  «Сезім-сұлулық» 
когнитивті  үлгісін  құрайтын:  ажары  атқандай  таңдай  жылы  жүзді, 
жұмсақ білекті, су тиген қарақаттай мөлдір қара көзді, сымбатты жан, 
ұяла, қуана кеп сөздер тіркесімі. осындағы мағыналық үйлесімділіктің 
бәрі  тізіліп  келіп,  «сұлулықты»  беретін  семантикалық  логикалық 
бірлестікті аңғартады. Енді осылардың мағыналық үйлесімділігін жой-
ып, «бұрып» көрсек, мынадай сөздердің тіркесімділігі пайда болады. 
Атқан кештей, жылы бетті, жұмсақ шынтақты, мөлдір жанарлы, сым-
батты адам, ұяла, қуана келе салу т.т. Бұндағы синтагмалық қатынастың 
жойылуы,  актант  сөздердің  семаларының  семантикалық  байланысқа 
түсе алмауынан болып отыр. Семалар семантикалық байланысқа түсу 
үшін лексикалық, семантикалық, эмпирикалық және эпидигматикалық 
(туындылық),  деривациялық  қатынастардың  берік  байланысы  керек. 
Енді жоғарыдағы синтагмалық байланысты парадигмалық, оның ішінде 
оппозициялық парадигматикаға қарай орайластырайық: ажары батқан 
таңдай, суық жүзді, қатты білекті, арақ ішкен шытынаған қызыл көзді, 
оспадар жан, қысылмай, түнеріп кеп сөз парадигмалары пайда болады. 
осы кезде, яғни лексика элементтері арасындағы жүйелік қатынастар 
бұзылғанда, синтагмалық, парадигмалық мағыналар да жойылады.
Сөздердің  лексикалық  мағыналары  құрылымындағы  қатаң  ие-
рархиялы  мағыналық  каркас  шашылып,  сөйлеуге,  контекстке  түскен 
сөз  мағыналары  бір-бірімен  ұштаспай,  байланыссыз  қалып  қояды. 
Сондай-ақ, концепттің өзі де мәнінен айырылады, оған себеп, олардың 
фреймдік  сипатын  құрайтын  сөз  элементтері  сол  ұғымдық,  ұлттық 
менталдыққа үйлеспей қалады. Адам санасындағы заттық-логикалық 
қатынас  тілде  көрініс  тапқанда  осы  жүйелік  бағдарлама  бойынша 
жүзеге асады. Сондықтан бақыт, қуат, тылсым, сәт бұлардың бәрі де 
логикалық категориялар ретінде психологиялық тірлік сезімге топта-
сып бір концептілік жүйеде келіп, өз ішінен сөз-фреймдерін құрады. 
осыдан  барып  бақыт,  махаббат,  сұлулық,  қуат,  тылсым  өз  алдына 
жеке концептілер жүйесінің тізбегіне айналады. осылардың бәрі жи-
налып  кеп,  жеке  тілдік  тұлғаның  жалпы  интеллектуалдық  деңгейін, 
ұлтжандылық  сезімін,  ұлттық  мәдени  ерекшелігін  көрсетеді.  «Сезім 
– бақыт» үлгісіндегі бар бақытты осының басына үйіп қояр едім де-
генде  лексикалық  синтагматика  үйіп  қою  фразеологизмімен  беріліп, 
«бақыт» концептісінің де құрылымдық үлгісі болады. орыс тіліндегі 
«бақыт»  концептісін  қарастырған  в.А.Маслова  осы  концептіні 
беретін  тіркестерді  сипаттай  келіп,  «орыс  тілінде  бақыт  адамның 
жеке  күш  салуы  мен  еңбегіне  байланысты  болмайды,  оны  «бақыт» 
концептісіндегі счастье придет и на печи найдет, дураку везде счастье 
т.б. тіркестер көрсетеді», – деп жазады [271, 256]. Біздің тілімізде де 
«бақыт» концептісі осындай сипатта өрнектеледі, мәселен, бақ – ауып 
та қонады, тауып та қонады, және адамның өз еңбектенуіне де бай-
ланысты  сөз  тіркесімдерімен,  мыс:,  бағын  тауыпты,  сипатталады. 
Когнитивті семантика концепт құраудағы сөз мағыналары мен олардың 
бір-бірімен байланысындағы жүйелікті, танымдық, жекелік сипаттағы 
семантикалық  ерекшеліктерді  зерттейді.  Сондықтан  бұл  бағыт  енді 
ғана қолға алына бастаған жаңа ғылым саласы болғандықтан, кейбір 
семантика  мәселелері  дұрыс  шешілмеуі  мүмкін  екенін  әсте  жоққа 
шығаруға болмайды. ол туралы Ж.А.Манкеева «Қазақ тілін зерттеудің 
когнитивтік  негіздері»  атты  мақаласында  жазған  болатын  [279,  39-
43]. Түптеп келгенде, когнитивті лингвистикада жеке қарастырылып 
жүрген концепт, оның құрамындағы сөз бірлестіктерінің өзара байла-
нысы мен мағыналық құрылымын когнитивті семантика  аспектісінде 
зерттесе, бірқатар белгісіз жайттардың басы ашылатыны сөзсіз.

жүктеу/скачать 2,5 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: