Есептер  мен  жаттығулар.  1

37 
 
практикалық  маңызы  зор  кӛптеген  есептеулер  жүргізуге  болады.  Оларға 
жататындар:  
1.
 
Заттың молекулалық массасын табу. 
2.
 
Күрделі  заттардың  құрамына  кіретін  элементтердің  массалық 
қатынастарын және проценттік мӛлшерін есептеу. 
3.
 
Заттың  берілген  мӛлшерінен  оның  құрамына  кіретін  элементтің 
қандай  мӛлшері  алынатынын  және  осыған  керісінше,  элементтің  белгілі 
мӛлшерін алу үшін заттан қанша қажет екенін есептеу. 
4.
 
Заттың белгілі массасы бойынша молекула  мен молекулалар санын 
табу және осыған керісінше есептеулер. 
10-мысал.  Диаммофос 


4
2
4
)
(
HPO
NH
  тыңайтқышында  азот  пен 
фосфордың массалық қатынастары қандай? 
Шешуі. 1. Диаммофостың молекулалық массасын табамыз, ол атомдар 
массасының  қосындысына  тең.  Диаммофос  молекуласында  2  атом  азот,  9 
атом  сутегі,  1  атом  фосфор  және  4  атом  оттегі  бар.  Олардың  атомдық 
массалары бірлігінің қосындысы 14∙2+9∙1+31+16∙4=132 к.б. 
2. 
Молекуладағы 
элементтердің 
массалық 
қатынастары  
.
64
:
31
:
9
:
28
:
:
:

O
P
H
N
  Бұдан  азот  пен  фосфордың  массалық  қатынастары 
28:31 қатынасындай екені кӛрінеді. 
11-мысал. 
4
CaHPO
 және
2
4
2
)
(
PO
H
Ca
 тыңайтқыштарының қайсысында 
фосфор кӛп? 
Шешуі.  1.  Кальцийдің  моногидрофосфатының  молекулалық  массасын 
табамыз 
136
)
(
4

CaHPO
M
к.б.  Мұнда  фосфор  массасының  молекулалық 
массаға қатынасы 
.
23
,
0
136
31
4


CaHPO
P
 
2.  Кальцийдің  дигидрофосфатының  молекулалық  массасын  табамыз 
.
234
)
(
(
2
4
2

PO
H
Ca
M
к.б.  Мұнда  фосфор  массасының  молекулалық  массаға 
қатынасы 
.
26
,
0
)
(
2
4
2

PO
H
Ca
P
 
Жауабы: 
дигидрофосфатта 
фосфор 
кӛп, 
ӛйткені, 
онда 
дигидрофосфаттың  1  массалық  бӛлігіне  0,26  массалық  бӛлік  фосфор,  ал 
моногидрофосфаттың  1  массалық  бӛлігіне  0,23  массалық  бӛлік  фосфор 
келеді. 
12-мысал. Натрий карбонатының процентпен алынған сандық құрамы 
қандай? 
Шешуі. 
1. 
Химиялық 
қосылыстың 
формуласын 
жазамыз: 
.
3
2
CO
Na
Мұнда  натрийдің  әрбір  2  атомына    1  атом  кӛміртегі  және  3  атом 
оттегі келеді. Оны былай ӛрнектейді: 
.
3
:
:
2
:
:
O
C
Na
o
C
Na
A
A
A
m
m
m

 
2.  Қосылыстың  молекулалық  массасын  және  элементтердің  массалық 
қатынастарын табамыз: 
.
106
3
16
12
23
2
)
(
3
2






CO
Na
M
к.б. 
Элементтердің 
массалық 
қатынастары 
.
48
:
12
:
46
:
:

o
C
Na
m
m
m
 

38 
 
Элементтердің  массалық  қатынастарын  проценттік  қатынастарға 
айналдырамыз: 
%.
3
,
45
100
48
12
46
48
%
%;
5
,
11
100
48
12
46
12
%
%;
2
,
43
100
48
12
46
46
%















O
C
Na
 
13-мысал. 98 г бертоле тұзында қанша оттегі бар? 
Шешуі. 1. 
.
5
,
122
48
5
,
35
39
)
(
3




KClO
M
 
2. 122,5 г  
3
KClO
-те  48  г оттегі бар, 
         98 г  
3
KClO
- те  х  г  оттегі бар; 
4
,
38
5
,
122
48
98



x
г. 
Жауабы: 98 г 
3
KClO
-те 38,4 г оттегі болады.  
14-мысал. 20% бос жынысы бар  20 тонна  қызыл темір тас кенінде 
қанша темір болады? 
Шешуі. Бұл мысалдың осының алдындағы мысалдан айырмасы зат таза 
күйінде алынбаған. Бос жыныста темір болмайды. Сондықтан, алдымен, таза 
темір оксидінің мӛлшерін табамыз. 
1.
 
Темір кенінде таза қызыл теміртас  100-20=80%                                                                                         
100 т кенде      80 т 
3
2
O
Fe
 бар,                                                                                                                             
20  т  кенде       х т 
3
2
O
Fe
 бар;                          
16
100
80
20



x
т. 
2.
 
.
160
3
16
2
56
)
(
3
2





O
Fe
M
 
3.
 
160 т 
3
2
O
Fe
-те    112 т 
Fe
бар,                                                                                                                                                    
16   т 
3
2
O
Fe
-те     х  т 
Fe
 бар;                                                                                                                             
2
,
11
160
112
16



x
 т. 
Жауабы: 11,2 тонна темір бар. 
Бұл  мысалда  темір  оксидіндегі  таза  темірдің  мӛлшерін  табу  үшін 
талқылау  схемасын  ғана  пайдаландық,  пропорция  құрғанымыз  жоқ.  Осы 
схеманы  пропорция  деп  түсіну  –  жиі  кездесетін  қатенің  бірі  екендігі 
жоғарыда айтылды. 
160    ______  112,                                            a  _____   b 
16 т   ______   х;      немесе жалпы түрде       c  _____   x  деген жазуға 
сызықша « - » сәйкес келеді деген мағынаны білдіреді. 
Пропорция  дегеніміз  екі  қатынастың  теңдігі  болғандықтан,  жалпы 
түрде 
x
b
c
a

  немесе 
x
b
c
a
:
:

деп  ӛрнектеледі,  біздің  мысалымызда 
;
160
:
112
16
:

x
 бұдан 
2
,
11

x
 т. 

39 
 
15-мысал.  8  проценттік  мыс  хлориді  ерітіндісінің  қандай  мӛлшерінде 
1,6 г мыс болады? 
Шешуі.  Бұл  мысалда  химиялық  формулаға  сүйеніп,  еріген  заттың 
құрамына  кіретін  элементтің  берілген  мӛлшері  бойынша  ерітіндінің 
массасын табу керек.  
1.
 
Таза мыс хлоридінің қандай мӛлшерінде 1,6 г мыс бар?                                                                         
.
135
71
64
)
(
2



CuCl
M
                                                                                                                               
64 г 
Cu
                135 г 
2
CuCl
-де болады,                                                                                                 
1,6 г 
Cu
                х    г 
2
CuCl
-де болады;                                                                                                    
37
,
3
64
135
6
,
1



x
г.  
2.
 
Мыс хлориді ерітінді түрінде алынған. Осы ерітіндінің қандай 
мӛлшерінде 3,37 г 
2
CuCl
 болады? 
8 г      
2
CuCl
 ______ 100 г ерітіндіде болады, 
3,37 г 
2
CuCl
 ______   x г ерітіндіде болады,     
1
,
42
8
100
37
,
3



x
 г. 
16-мысал.  Техникалық  кальций  карбидінде  30%  кӛміртегі  бар.  Таза 
карбидтің мӛлшерін табу керек. 
Шешуі.  Бұл  мысалда  заттың  құрамына  кіретін  элементтің  біреуінің 
берілген мӛлшері бойынша сол заттың тазалық дәрежесін анықтау керек. 
1.
 
Карбидтің молекулалық массасын табамыз:                                                                       



24
40
)
(
2
CaC
M
64 г/моль. 
2.
 
Техникалық карбидте 30% кӛміртегі, яғни оның 100 грамында 30 г 
кӛміртегі бар. Бұл кальций карбидінің қандай мӛлшерінде болады? 
24 г С  ________  64 г 
2
CaC
-де болады,  
30 г C _________ х г   
2
CaC
-де болады; 
бұдан 64 : 24 = х : 30; 
80
24
64
30



x
г. 
3.
 
80  г
2
CaC
  техникалық  кальций  карбидінің  100  грамында  болады, 
демек, оның тазалығы   80 % болғаны.  
Есептер мен жаттығулар. 
1.  Мына  тыңайтқыштардың  қайсысында  фосфордың  проценттік 
мӛлшері кӛп: 


,
2
4
2
PO
H
Ca
 
,
4
CaHPO
 


,
2
4
3
PO
Ca
 
4
2
4
PO
H
NH
? 
2.  Мына  тыңайтқыштардың  қайсысында  азоттың  проценттік  мӛлшері 
кӛп: 
,
3
NaNO
 
,
3
KNO
 
,
3
4
NO
NH
 


4
2
4
SO
NH
? 
3.  Сильвиниттің  формуласы 
.
NaCl
KCl

  Оның  кұрамындағы  калий 
хлоридінің проценттік мӛлшері қандай? 
4.  Техникалық  алюминий  хлоридінде  2%  қосымшасы  бар.  Осы 
техникалық ӛнімде неше процент хлор болады? 

40 
 
5.  Темірдің  екі  кені  бар.  Бiрiншi  кеннің  кұрамында  90%'  қызыл  тeмip 
тас минералы, екіншісінде 87% магнит тeмip тасы бар. Қай кен тeмipге бай? 
6.  Шынының  кұрамы 
.
6
2
2
SiO
CaO
O
K


  Осы  шыныдағы  калийдің  және 
кремнийдің проценттік мӛлшері қандай? 
7. Хромды тeмip тастың 


2
2
CrO
Fe
 1 тоннасынан 65% хромы бар 240 кг 
феррохром  құймасы  алынады.  Кендегі  қосымшаның  мӛлшерін  есептеп 
шығару керек. 
8. Кристалдық сода құрамында неше процент су бар? 
9.  Натрий  хлоридінің  1,5  грамм-молекуласында  неше  г  натрий  және 
неше г хлор болады? 
 
7. Химиялық және  термохимиялық теңдеулер бойынша 
есептеулер. 
 
Химиялық  реакцияларды  сан  жағынан  да  сипаттайтын  болғандықтан, 
химиялық теңдеулер арқылы мынандай есептеулерді жүзеге асыруға болады: 
1.
 
Реакцияға  кіріскен  және  реакция  нәтижесінде  түзілетін  заттардың 
массалық мӛлшерін немесе кӛлемін есептеп табу. 
2.
 
Қосымшасы  бар  немесе  концентрациясы  белгілі  ерітінді  түрінде 
алынған бастапқы заттардан түзілетін ӛнімнің мӛлшерін есептеу. 
3.
 
Реакцияға  кіріскен  бастапқы  заттың  біреуі  артық  алынғанда 
шығатын ӛнімнің мӛлшерін есептеу. 
4.
 
Теориялығымен 
салыстырғандағы 
ӛнімнің 
практикалық 
шығымының процентін табу. Бастапқы заттың берілген мӛлшері мен ӛнімнің 
практикалық шығымы бойынша алынған ӛнімнің мӛлшерін табу. 
5.
 
Заттың  қоспасы  әрекеттескенде  түзілетін  ӛнімнің  және  қоспадағы 
компоненттердің мӛлшерін есептеп табу. 
Кез келген химиялық реакция кезінде жылу энергиясы бӛлінеді немесе 
сіңіріледі,  оның  мӛлшерін  анықтап  реакция  теңдеуіне  кірістіріп  жазуға 
болады. 
 Химиялық  реакциялармен  байланысты  жылу  энергиясының  шамасы 
көрсетіліп жазылған теңдеулерді термохимиялық теңдеулер деп атайды.  
Термохимиялық  теңдеулер  бойынша:  а)  химиялық  қосылыстардың 
түзілу  жылуын;  ә)  реакция  кезінде  бӛлінетін  немесе  сіңірілетін  жылу 
энергиясының шамасын; б) химиялық реакцияның жылу эффектісін есептеп 
шығаруға болады. 
Түзілу  жылуы  дегеніміз  –  жай  заттардан  химиялық  қосылыстың  бір 
молі түзілгенде бөлінетін немесе сіңірілетін жылудың мөлшері. 
Реакциядан  бӛлінетін  жылудың  шамасы  қатысатын  заттардың 
шамасына пропорционал болады. 
Реакцияның  жылу  эффектісі  оған  қатысқан  заттардың  түзілу  жылуы 
бойынша  орыс  академигі  Г.И.Гесстің  термохимиялық  заңы  негізінде 
анықталады.  Бұл  заң  былай  оқылады:  «Химиялық  реакциялар  кезінде 
бөлінетін  және  сіңірілетін  жылу  мөлшері  әрекеттесуші  заттардың 

41 
 
бастапқы  және  соңғы  күйіне  ғана  байланысты,  оған  аралық  процестердің 
ықпалы  жоқ».  Химиялық  реакциялар  бірнеше  сатыда  жүреді.  Алдымен 
бастапқы заттар айырылады, содан соң жаңа заттар түзіледі. Демек, реакция 
жылуы  бастапқы  заттардың  айырылу  жылуы  мен  реакция  нәтижесінде 
шығатын  заттардың  түзілу  жылуының  қосындысына  тең  болады.  Күрделі 
заттың бір грамм-молекуласы жай заттарға ыдырағанда бөлінетін немесе 
сіңірілетін  жылу  мөлшері  химиялық  қосылыстың  айырылу  жылуы  деп 
аталады.  Ол сан жағынан түзілу жылуына тең, бірақ таңбасы оған қарама – 
қарсы болып келеді. 
Осы есептеулердің әр түріне мысалдар келтірейік. 
1-мысал. 
Күкірт 
қышқылын 
натрий 
гидроксидімен 
толық 
бейтараптағанда  56,8  г  натрий  сульфаты  түзілді.  Күкірт  қышқылы  мен 
натрий гидроксидінің қандай мӛлшері реакцияға түскен? 
Шешуі. 1. Бейтараптау реакциясының теңдеуін жазамыз: 
.
2
2
2
4
2
4
2
O
H
SO
Na
NaOH
SO
H



 
Бұл  теңдеу  күкірт  қышқылының  1  молін  бейтараптауға  натрий 
гидроксидінің  2  молі  жұмсалатынын,  нәтижесінде  1  моль  натрий  сульфаты 
және  2  моль  су  түзілетінін  кӛрсетеді.  Күкірт  қышқылының  1  молі  98  г,  
натрий гидроксидінің 1 молі 40 г, натрий сульфатының 1 молі 142 г, судың 1 
молі  18  г.  Осыларға  сүйеніп,  есептің  шартына  сәйкес  қажетті  заттардың 
формулаларына сан мәндерін қоямыз. 
                                      х г          у г         56,8 г 
.
2
2
2
4
2
4
2
O
H
SO
Na
NaOH
SO
H



 
                                              98 г       2∙40г       142 г 
142 г 
4
2
SO
Na
 түзілгенде  98 г
4
2
SO
H
 жұмсалады; 
56,8 г 
4
2
SO
Na
 түзілгенде  х г
4
2
SO
H
 жұмсалады. 
Бұдан 
;
8
,
56
142
98
x

    
2
,
39
142
8
,
56
98



x
 г 
4
2
SO
H
. 
 
142 г 
4
2
SO
Na
 түзілгенде  40 г
NaOH
 жұмсалады; 
56,8 г 
4
2
SO
Na
 түзілгенде  у г
NaOH
 жұмсалады. 
Бұдан 
;
8
,
56
142
80
y

    
32
142
8
,
56
80



y
 г 
NaOH
. 
Жауабы: 39,2 г
4
2
SO
H
, 32 г 
NaOH
. 
2-мысал.  250  л  аммиак  оттегінде  жанғанда  азоттың  қандай  кӛлемі 
түзіледі (қалыпты жағдайда)? 
Шешуі. 1. Жану реакциясының теңдеуін жазамыз: 
 
O
H
N
O
NH
2
2
2
3
6
2
3
4



 
                                         4∙17 г          2∙28 г 
                                     (4∙ 22,4л)       (2∙22,4л) 
 

42 
 
Реакция  теңдеуінен  4  моль  аммиак  жанғанда  2  моль  азот  түзілетіні 
кӛрінеді.  Есептің  шартында  шамалар  кӛлеммен  берілген.  Сондықтан 
реакцияға  газ  тәріздес  немесе  бу  күйіндегі  заттар  қатысса,  молекулалық 
кӛлемге  сүйеніп,  есептеуді  бірден  кӛлем  бойынша  жүргізуге  болады. 
Қалыпты  жағдайда  кез  келген  газдың  1  молі  22,4  л  кӛлем  алады.  Демек, 
реакцияға  қатысқан  аммиактың  кӛлемі  22,4∙  4=89,6  л,  ал  реакция  кезінде 
түзілген бос күйіндегі азоттың кӛлемі 22,4∙2=44,8 л. 
2. 89,6 л аммиактан 44,8 л 
2
N
 түзіледі, 
   250 л аммиактан       х  л 
2
N
 түзіледі; 
бұдан 
;
250
6
,
89
8
,
44
x

  
125
6
,
89
250
8
,
44



x
л. 
Жауабы: 125 л. 
3-мысал.  15%  бӛгде  қосымшалары  бар  1  т  ізбестасынан  неше  кг 
ӛртелген ізбес алуға болады? 
Шешуі. 1. Таза ізбестасының мӛлшерін табамыз: 
100%-  15%=85%  немесе  0,85  кг,  ал  1  тоннада  1000  ∙  0,85  =  850  кг 
ізбестасы бар. 
2.Ізбестасын ӛртеу реакциясының теңдеуін жазамыз: 
 
2
3
CO
CaO
CaCO


 
100 кг        56 кг 
3.100 кг 
3
CaCO
-тен  56 кг 
CaO
 алынады, 
   850 кг 
3
CaCO
-тен  х кг 
CaO
 алынады; 
осыдан 
476
100
56
850



x
 кг. 
Жауабы: 476 кг 
CaO
. 
4-мысал.  Тұз  қышқылының  500  мл  20  проценттік    (тығыздығы  -1,098 
г/мл)  ерітіндісімен  мырыш  металының  артық  алынған  мӛлшері 
әрекеттескенде неше кӛлем сутегі бӛлінеді? 
Шешуі.  1.  Бастапқы  заттардың  біреуі  ерітінді  күйінде  алынған.  Сол 
ерітіндінің жалпы массасын табамыз: 
г
мл
v
m
549
098
,
1
500






 
2.  20  проценттік  549  г  ерітіндісіндегі  тұз  қышқылының  мӛлшерін 
есептеп шығарамыз:  
549∙0,20=109,80 г 
.
HCl
 
3. Реакция теңдеулерін жазып, сан мәндерін қоямыз: 
2
2
2
H
ZnCl
Zn
HCl



 
2∙36,5                     2 г 
 (22,4л) 
4.        73 г  тұз қышқылынан  22,4 г 
2
H
бӛлінеді, 
    109,80 г тұз қышқылынан       х г    
2
H
бӛлінеді; 
бұдан  
622
,
33
73
4
,
22
80
,
109



x
л. 

43 
 

жүктеу/скачать 3,15 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: