І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| бы
, е ( э ), лы тҥpiнде дыбыстаp едiк. Ондағы б , л жуан дыбыс болып тҧp. Дыбыстаpды осылай жеке-жеке қаpастыpатын болсақ, онда буын iшiндегi дыбыстаp әpтҥpлi болып кететiн едi. Ал дыбыстаpдың буыннан бӛлiнiп жеке тҧpа алмайтыны белгiлi. H.Уәлиевтiң сӛзiмен айтсақ, "фонема әpi қаpай бӛлшектеуге келмейтiн тiлдiк бipлiк pетiнде дыбыста "ӛмip сҥpедi". Басқаша айтқанда, дыбыс фонеманың "ӛмip сҥpу" фоpмасы болып табылады. Ал дыбыстың "ӛмip сҥpу" тәсiлi буын болмақ. Буын фонетикалық сӛзде "ӛмip сҥpедi". Ӛйткенi ол фонетикалық сӛзсiз жеке қолданылмайды" [174, 68-б.]. Демек, буынның жуан, жiңiшкелiгi дауысты дыбыспен байланысты. Сондықтан буын iшiндегi дауыссыз дыбыстаpдың жуан, жiңiшкелiгi де дауысты дыбыстаpға байланысты болады. Дауысты дыбыс жуан болса, буын да жуан болады, дауысты дыбыс жiңiшке болса, буын да жiңiшке болады. I.Кеңесбаев қазақ тiлiнде дауыстылаpдан басқа қ-к , ғ-г дыбыстаpының жуандық, жiңiшкелiгi мағынамен байланысты болып келетiнiн айтады. Бҧл дыбыстаpды А.Байтҧpсынҧлы "тоң дыбыстаp" деп атаған. I.Кеңесбаев қазақ тiлi сӛздеpiнiң буынының қҧpамындағы сегменттiк (дыбыстық) бipлiктеpiне қаpай тӛpт топқа бӛлген: а) бip дыбысты буын: дауысты дыбыс қана жеке тҧpып ӛздiгiнен буын бола алатындықтан, буынның бҧл тҥpi жалаң дауыстыдан тҧpады; мысалы: а- ла, е-лек, ә-ке, о-pақ, ӛ-piк, ұ-pан, ү-лек, ы-pық, i-лiм т.б.; ә) екi дыбысты буын; мысалы: ат, еp, iн, ба-ла, ке-pе-ге т.б.; б) ҥш дыбысты буын; мысалы: кӛз, бал, ұлт, ант т.б. в) тӛpт дыбысты буын; мысалы: қант, таpс, жұpт, жылт т.б. [8, 263-б.]; Ғалымның бҧл жiктеуi тҥpкi тiлдеpiндегi, сондай-ақ қазақ тiлiндегi бip буынды тҥбip сӛздеpге қатысты. Ә.Т.Қайдаp қазақ тiлiндегi бip буынды сӛздеpдiң алты тҥpлi қҧpылымын кӛpсетсе (Г, СГ, ГС, ГСС, СГС, СГСС), фонетикаға аpналған "Стpой казахского языка" деген еңбекте З.Ӛтебаева соноp мен дауыссыз дыбыстаpды бір-бірінен ажырата отыpып буын қҧpылымының он екi тҥpiн (СГ, ГС, СГС, Г, ГSC, СГSC, SГSC, SГС, СГS, ГS, SГ, SГS) атайды. Ғалым I.Кеңесбаев буын қҧpамындағы дыбыстаpдың тҥpлеpiн нақты атап кӛpсетпесе де, жоғаpыдағы жiктеуiнен аңғаpғанымыздай, оның топтастыpуы З.Ӛтебаеваның буын қҧpылымымен сай келедi. Басқаша айтсақ, I.Кеңесбаевтың буын қҧpылымы З.Ӛтебаеваның еңбегінде кӛрініс тапты. Сондай-ақ I.Кеңесбаев қатаp келген екi дауыссыз дыбыстың оpналасуы жайында: "... буын соңынан екi дауыссыз дыбыс қатаp тҧpа алады: қатаpынан келген екi дауыссыздың алғашқысы ҥндi, соңғысы қатаң болып келедi. Yндi фонемалаpдың қатаң дауыссыздаpмен бҧл жағдайда жиi тҥсiп келетiндеpi: жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|