І. Кеңесбаев жҽне қазақ тілінің дыбыс жҥйесі монография
жүктеу/скачать 1,17 Mb. Pdf көрінісі
|
Кенесбаев pdf
| и
, у дауыстылары мен кірме ю , я , ë әріптері бар сӛздер кездескенде қиындық тудырады және ондай сӛздер әртҥрлі буындалуда. И , у фонемалары қосарлы ій , ый , ҥу , ҧу дыбыстарынан және я , ë әріптері иа , ио , ю әрпі йҥу , йҧу дыбыстарынан тҧратыны белгілі. Осы әріптермен кездескен сӛздер тҥрліше буындалып жҥр. Оны талдап отырған І.Кеңесбаевтың "Қазіргі қазақ тілі" атты оқулығынан да кӛреміз. Еңбекте жалаң ашық буыннан тҧратын мысал ретінде и-мек сӛзі келтірілген [8, 263-б.]. Жоғарыда айтқанымыздай, и қосарлы дыбыс екенін еске алсақ, онда ол айтылуда ій-мек болмас па еді? Ғалым мҧнда сӛзді жазылуы бойынша буынға бӛлген секілді. Осы пікірге ҥндес тҧжырымдар мектеп оқулықтарынан да ҧшырасады. Бҧл дауыстылармен келген сӛздерді буындаудағы ала-қҧлалық басқа да ғылыми зерттеулерден кездеседі. Қ.Неталиеваның сӛздігінде у әрпі бірде жалаң, бірде қосарлы, ю әрпі бірде сол қалпында, бірде қосарлы, кейде ҥш дыбысты болып келген: жеткізу – жеткізу, қурылу – құурұлу, қуылу – құуұлу, баю – баю, болпию – болпұйу, кекшию – кекшійу, ою – ойұу, союлы – сойұулы т.б. [158]. Бҧл сӛздердегі у фонемасы кейде ҥнді, кейде дауысты болады. Ол, әрине, дҧрыс емес. Буын жігінің қай жерден ӛтетінін тәжірибешілік тҧрғыда дӛп басып таба алуға кӛмектесетін, сӛздердің дҧрыс айтылуын кӛрсететін бірден-бір еңбек – Н.Уәлиҧлы бастаған авторлар бірлестігі қҧрастырған "Қазақ тілінің орфоэпиялық анықтағышы" [171] мен С.Мырзабековтің "Қазақ тілінің айтылым сӛздігі" [172]. Оларда сӛздердің айтылымы бір жҥйеге тҥскен. Мысалы, қияли – қыйалій, қиын – қыйын, мия – мыйа, оюлату – ойұулатұу, ию-қию – ійүу-ғыйұу , қуыс – құуұс , қуыршақ – құуұршақ, жиенқұрық – жійеңғұрұқ, иттей қылу – ійттей ғылұу, илеуге кӛну – ійлеуге гӛнүу т.б. Аталған еңбектерді және Қ.Жҧбановтың буын жігі туралы тҧжырымын негізге ала отырып, сӛздерді жеңіл буындай береміз. Бҧдан аға буын ғалымдар мен кейінгі буын зерттеушілердің арасындағы сабақтастықты аңғаруға болады. Сондай-ақ фонетикадағы тҥрлі дыбыстық қҧбылыстар (протеза, эпентеза, элизия, редукция т.б.) айтуды жеңілдетуден туады десек, ондай сӛздерді буындағанда айтылуын ескеруіміз қажет. Ол жайында І.Кеңесбаев "Қазіргі қазақ тілі" деген оқулығында: "Айтылуда метр деген де, литр деген де – екі буынды сӛздер; кооператив деген сӛз айтылуда тӛрт, жазылуда бес буын (айтылуда қатар тҧрған екі дауысты тоғысып, бір-ақ дауыстының орнына жҥреді). Қазақ тілінде екі дауысты қатар келсе, алдыңғысы айтылуда тҥсіп қалып, ықшамдалып тҧрады. Мысалы, келе алмайды деген келалмайды болып, айта алмайды деген айталмайды болып, буын саны кемиді", – деген пікір айтады [8, 263-б.]. С.Мырзабеков "Қазақ тілінің дыбыс жҥйесі" атты еңбегінде тӛрт буынды сӛздер қатарында ы-ра-қы-мет (рақмет), і-рә-сү-уә (рәсуа), і-ре- зең-ке (резеңке), і-ре-сі-мій (ресми) деген сӛздерді келтіреді. Яғни мҧнда эпентеза, протеза қҧбылыстары ҧшырасады. Сонымен қатар, аталған еңбектің 98-бетінде ғалым қазақ тілі тҧрғысынан редукцияны қысаң дауыстылардың әлсіреп, кӛмескі айтылуы деп тҥсіну керектігін, орфоэпиялық сӛздіктерде ондай жағдайда дауыстылар тҥсіріліп (шартты белгімен) жазылатынын айтады: дәр'гер, қат'нас, тәж'рибе, аң'зақ, ад'раңдау, бад'рақ, ед'реңдеу, и'рім, қас'рет, жұд'рық, кӛб'рек, жұм'лу, кӛк'рек, түк'рік, мәк'рүк, құд'рет т.б. Ал 107- бетіндегі "Сӛздің буын қҧрамы" атты тақырыбында қа-бі-лет, а-бы-рой деген сӛздерді айтылуы бойынша емес, яғни редукция қҧбылысына ҧшыратпай сол қалпында буындаған. Сонда сӛздерде фонетикалық қҧбылыстарды ескергенде дауыстыны тҥсіріп, буындағанда елемеу қажет пе? Олай болса ала-қҧлалық туады. Егер де дыбыстың кӛмескіленуін ескеріп, осы сӛздерді буындасақ, онда бҧл сӛздер екі буыннан тҧрушы еді ( қаб-лет, аб-рой ). Солай бола қалған жағдайдың ӛзінде сӛз ішіндегі (тҥбір деңгейінде) дыбыс тіркесімі ҧяң-ҥнді ҥлгісінде болар еді. Сондай-ақ қатынас, қасірет, кӛкірек, түкірік, мәкүрік деген сӛздерді айтылуы бойынша буындасақ, қат-нас, қас-рет, кӛк-рек, түк- рік, мәк-рік болады. Дыбыс тіркесімін қатаң-ҥнді ҥлгісінде екенін кӛреміз. Аталған дыбыс тіркесімдері жайында пікірталастар да жоқ емес. Б.Сағындықҧлы "Дыбыс тіркесімдеріндегі ерекшелік пен синтаксистік қызмет" атты мақаласында ҧяң-ҥнді дыбыс тіркесімдері жайында: "... ҧяң дыбыстардан кейін ҥнді дыбыстан басталатын, оның белгілі бір тҥрлерімен келетін морфемалар жинақталуды кҥтеді",– деп, әлі де зерттеуді кҥтетін дыбыс тіркесімдері бар екенін айтады [173, 28-б.]. А.Айғабылов дауысты дыбыстардың кӛмескіленуін ескеріп ҧяң-ҥнді, қатаң-ҥнді дыбыс тіркесімдерін бар деп, мысалдар келтіре отыра кӛрсетсе, С.Мырзабеков оны жоққа шығарады: "А.Айғабылов С.Мейірбекованың 14 тіркесімін алып тастап, жаңадан 26 тіркесім қосады. Олары: рр (аррақ, беррек, саррақ), мр (қымран), тн (шатна, қатна), ғн (мағна), зн (қазна), сн (есне), тм (патма), сл (есләм), см (ысман), др (бадрай), қр (бақрай), кр (кӛкрек) ..." сынды сӛздер [26, 78-б.]. Бҧдан байқағанымыздай, ғалымдар қазақ тілі фонетикасында дыбыс тіркесімдері мен буын жігін табуда әлі бір жҥйеге келмеген, ортақ кӛзқарастар да жоқ. Жоғарыдағы пікірлердің тҥрлілігін ғылымның дамуы мен ӛркендеу жолы деп тҥсінгеніміз дҧрыс. І.Кеңесбаев қазақ тiлi сӛздеpiнде бip буынның iшiнде әpi жуан, әpi жiңiшке дыбыстаpдың болуы мҥмкiн еместiгiн ескеpте келiп: "... буын iшiндегi дыбыстаp не бipкелкi жуан, не бipкелкi жiңiшке болады", – дейдi [8, 261-б.]. Мысалы: бел-гi, бел-беу, е-лес, се-рік, е-кі деген сӛздеpдегi буындаp бipыңғай жiңiшке болып келген де, а-сық, қа-сық, а-қыл, мұ-рат, а-ра деген сӛздеpдегi буындаp бipыңғай жуан болып келген. Яғни жiңiшке буындағы дыбыстаpдың баpлығы жiңiшке де, жуан буындағы дыбыстаpдың баpлығы жуан болып келген. Буын iшiндегi дыбыстаp бipтҧтас жуан не жiңiшке болады. Ол тек дауыстыларға ғана емес, дауыссыз дыбыстарға да қатысты. Ал егеp де, жоғаpыдағы келтipiлген мысалдағы, бел деген буынның дыбыстаpын жеке алып қаpастыpатын болсақ, жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|