І тарау. М. Дулатовтың педагогикалық идеяларының теориялық негіздері
жүктеу/скачать 141,5 Kb.
|
Дип.-М.Дулатовтың-педагогикалық-идеялары
- Бұл бет үшін навигация:
- Тілінен
| 5. НӘЗИПА ҚҮЛЖАНОВА (1887—1934)
Қазіргі Торғай облысының Жангелдин ауданының көшпелі қазақ семьясында дүниеге келген. Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарында өзінің тәлім-. тәрбиелік ойларымен ерекше қазақ әйелдерінін. арасы-нан әлеумет өмірінде алғаш көрінген кісінің бірі — Нәзипа Құлжанова болды. Ол өткір журналист-публи- 261 ГХ Міржақып Дулатовтың оқушыларға үлттық тәрбие беру туралы ой-пікірлері оның мынадай еңбектерінде баяндалған: "Есеп қүралы", "Қирағат", "Оян, қазақ!", "Оқ}' қүралы" және "Серке", "Қазак", "Ақ жол", "Айқап", "Еңбекші казақ" газет-журналдарындағы көптеген мақалалары [21]. М.Дулатов қазак халқының үлы ағартушы-педагогі Ыбырай Алтынсарин ғүмыр-кешкен топырақта тлъш өсіп, өз жерлесі Ахмет Байтүрсынүлы тәрізді Ыбырайдың ағартушылық дәстүрін мүрат іүгты, олардың үлттық тәрбие беру туралы идеяларын жалғастырып, дамьгтты. Ол мүғалімдік қызметін атқара бастасымен қазак балаларьша арналган оқу қүралдарының тапшылығына көзі жетіп, нзі оларды жазуға кіріседі. Мысалы, Ы.Алтынсариннің "Хрестоматиясы" ол күиде табылмас дүниеге айналған еді, сондықтан да ол осы тапшылықтың орнын толтыру үшін 1911 жылы "Кирағат" (Хрестоматия) кітабын шығарды. Оның қүрылымы бастауыш сынып оқушыларына жеңіл, түсінікті тілде, жергілікті табнғатпен байланысты өңгімелерден түрады. Мысалы, жылдың төрг мезгілі, ол кездердегі жан-жануарлар мен қүстар өміріндегі ерекшеліктер, ел өмірі, түрмыс-тіршілігі туралы биологиядан, :>кологиядан, салт-дәстүрден мәлімет беру көзделген. Жинақта автор халық ауыз әдебиетінің үлгьіері, Абайдың, Ыбырайдың шығармалары, автордың өзінің "Жаз", "Жазғы кеш", "Шілде", "Күз", "Қыс", "Қоян1', "Қасқыр кысты қалай өткізеді", "Бүғы", "Піл", "Кит", "Үй хайуандары", "Бөрі", "Күлкі сөз", "Оқу", "Нүрмаш пем Дүйсен", "Окымысты бала", "Шалдың үш баласы", "Қонақ коде", "Ешкімге жауыздық кылма", "Байлық" сияқты эигімелері 1'іпізілген. Әсіресе тәрбиелік мәні зор "Айқүлақ", "Дүмпілдек", "Марламқаш" сияқты үлттық ойындар балаларды ерекше г.ызыктырады. Сондай-ак жинақтағы "Қонақ көде" атты әңгімеде қазактың өдет-ғ\фпы "қонак кәде" пфалы сөз етілсе, "Күлмеңіздер коріге" атты әңгімеде әке тілін алмай, өлмелі шал-кемпірді мазақтайтын әдепсіз балалардың кылығы айтылады [21]. Міржакып "Қирағат" кітабының "Мүғалімдерге" атты кіріспесінде кязақіың үлттық мектебі, онда оқыту, оқыту кітаптары туралы былай деп жазған: "Қазір біздің қазақ халқында оқудың жаңа дәуірі басталган кез. Біздің қазақта шын қазақша мектептің і еректігш біле бастаған шақ. ... Қазақ балаларын оқытуға ... казак. тшінде оқу кітаптарын керексіне бастады. Міне, сіздер керексінген қазақ тіліндегі оку кітаптарының бірі осы кітап... Енді бүл қирағат кітабын калай пайдалану, яғни қалай оқыту жайында кеңеселік. ... өзі білумен өзгелерге білдіру екі басқа. Білгенін кісіге үйрету, яғни балаларды оқыту өз алдына бір ғылым. Ғылым педагогика", - деп мүғалімдерге педагогика ғылымын игеруте жол сілтейді [21]. Сонан соң ол қирағатта оқыту өдістері туралы "Мектеп программасында бірінші орын алған нәрсе қирағат, баяндап оқыту. Сопиң \іиін оқытушы ең әуелі баяндап оқытудың асыл мақсүтын жақсы білуі қерек. Қирағаттың мақсүтын түсінбеген мүғалім үміт еткен иайданы бере алмайды. Балаларға кітапты қүр саулатып оқыта береді. Жас балаларды оқыған нәрсесі хақында ойлауға, оііі.ііі мағынасьш, касиетін сендіруге қалай үйретпек керек? Балалар оқыған иорсесін бір-біріне уйқастырып ойлауына, оқып шыққаннан кейін жадында ретті Һәм толық мағынасымен қалдыруға өдеттендіру керек' деген әдістемені үсынған [21]. Міржақып Дулатов 1914 жылы, кейін 1927 жөне 1928 жылдары үтгп.ік мазмүнды, бастауыш мектеп оқушыларына арналған екі кітаптан түратын түңғыш "Есеп қүралы" атгы оқулық шығарған. Оның "Есеп қүралын" Республика Халық ағарту комиссариаты жоғары бағалап, оны қайта басып шығару туралы шешім қабылдап, кеңестік кезеңде бастауыш мектептерде кең пайдаланылуды үсыныпты: "Бүл оқулықтың мазмүны қазақ балалары өмір сүріп жатқан ортаның талғамьша толық сай келеді. Мысалдар қазақтардың күнделікті тіршілігінен алынған. Кітапта балалар үғымына ауыр келетін бірде-бір тапсырма жоқ. Есептердің барлығы бала жанына жақын, үғынықты да түсінікті. Бул аталған оқулықтың басты жетістігі. Кітаптың жаңа басылымында бүкіл үнді цифрлары араб цифрларымен алмастырылған. Бүл кітап сапасын көтерді. ()і\улык,тағы есептер окушыларға өз беттерінше жүмыс істеуге мүмкіндік жасайды. Күрделі, оқушыларға ауыр тиетін тапсырмалар ЖОҚҚа тен. Оқулықта 344 есеп бар, соңында ауырлау есептердің ЯСауабы берілген ... Мүның бәрі оку күралының жоғары деңгейінің дөлелдері ... " [21]. Міржақыптың осы "Есеп қүралы" екі кітаптан түрады. Бірінші кітап блегауыш сыныптың бірінші жылында, ал екінші кітап екінші жылында а рифметиканы оқытуға арналған. Бірінші кітап 4 бөлімнен түрады. Бірінші бөлімде 10-ға дейінгі сандармен танысу, екінші бөлімде толық ондықтар, үшінші бөлімде 10-20 аралығындағы сандар мен амалдар қолдану, төртінші бөлімде ЮО-ге дейінгі сандармен есептер. Екінші і- іі.іі і үш бшіімнен түрады. Бірінші бөлімде 100-ге дейінгі сандарі-а амалдар крлдану, екінші бөлімде 1000-ға дейінгі санау амалдары, ушінші бөлімде төрт амалды есептер шығару. "Есеп қүралындап.Г мазмүны таза үлттық сипаттағы есептер қазақ 30 халқының күнделікті өмірінеі» алынган. Тапсырмалардың шаргтарында казақ оқушыларының жас ерекшеліктері мен үлттық психологиясы ескерілген, ал мазмүндары бойынша олар оқушылардың өз бегінше дамуы мен белсенділігін арггыруға бағыггалған, өсіресе окушылардың үлттык санасын калыптастыруга ерекше ыкпал етеді. М.Дулатов даінің "Казак. тілінін мүңы", "Казақ тілін жүргізетін комиссиянын қүлагына алтын сырға", "Эсперанто тілі", "Жазу тәртібі", "Тіл күралы" атты мақзлаларында тіл және жазу мөселелеріне, үлттық графиканы жасау және қолдануға ерекше мән бердк Оларда кез келген халыктың ана тілі - үлтгық тәуедсіздіктін негізі, кдзақ тілі халык. ағаргу ісінде, рухани және мәдени өмірінде белсенді қолданылуы кджетгігі, жана казак графикасын жүзеге асыру мәселелері кеңдіен башдалады- Онын пікірінше ана тілін, дінін, өдет-ғүрпы мен салт-дөстүрін берік сақтаган халык шын мәнінде білім мен мәдениетке кол жеткізбек. "Тек туған ана -гілі ғана адамды сол үлттың өкші етеді. Егер адам өзінің туған тілін толық игерсе, ол өзінін, үлттық рухы мен үлттық өміійн сақтайды" [21]. Міржақып Дулатовтың сол макалаларында қэзак мектептерінде оқу-тәрбие пршіесін үлпық сипатга жүзеге асыд^ т}?ралы ой-пііфяерігаа манызы мея мәні ерекше. Ол мвктепгің мақсаты: "Жаліъв қүргак. білім үйрету емес, биіммен бір-е жақоы т^»биені қоса беру"; міндеті: "...балқд>іган жас баланың бойына, ана тічін анық үйрегіп шығар^""; әдіс-қүралдары: "оку кһжпъры ана тйіімен, ю үлтының. түімысымен һәм табиғатган жазылуы, бастауыш мектепте алған тщібиенің әсңмі, күтші, сенімді бшіуы"; нәтижесі: "... Мүндай балалар мектегпі бггіргеннен кейін кай жүрчтын. арасында жүрсе де, сүйегіне сіңген үлт рухы жасымайды. ... қайда бачса да тііяишгіңде, қандай ауырлық өзгерістер көрсе де үлт үлы бадып қалады*" деп, үлпык. тәрбиенің әсерн тамаша кврсеткен [21]. Сонымен, М.Дулатов үлттык тәрбиені кең насихаттап, оны мектептің оку-тәрбие процесіне ендіру максатыкда ана тілін, онын тәрбиелік және білімдшік мәнін ашуды. оқыту мен тәрбиенің үлтшк сипатта бощчм, үлпық мазмүнды оку күралдарын шығару туралы еңбектерінін жас үрпакты ү-,иттық рухта торбиелеуде алатын орны мен маңызы ерекше. 5. Халел Досмүхамедүлының окушыларға үлттық төрбие беру туралы ой-пікірлері оның түрлі аткарған қогамдық қызметгерінде, "Сана", "Шолпан" журналдарында шыққан макзлаларында, соңдай-ақ "Қазак. халық әдебиеті" атты еңбегівде, жаратылыстану пәндерінен казақ мектетері оқушылары мен мұғалімдеріне арнап жазган төл оқу қүралдарында кең көрініс береді. 1921 жылы Х.Досмүхамедов Түркістан республикасында казак- 31 қырғыз гылыми кеңесінің төрағасы болады. Ғылыми кеңес қазақ арасында ғылым мен білімнің таралуы үшін үлкен жүмыс істейді: оқулықтар, оқу қүралдарын шығару, мүғалім кадрларын дайындау, әр түрлі гылым салаларын тарату. Олар туралы Х.Досмүхамедов өзінің "Қазақ-қырғыз білім комиссиясынан" атты мақаласында баяндаган. Х.Досмүхамедов ғылыми қенестің білім комиссиясы жанынан "Сана" атты журнал үйымдастырып, оның редакторы болады. "Сана" журналында шыққан материалдармен таныса отырып, Х.Досмүхамедовтьщ үлттық тәрбие беру, ондағы мүғалімнің міндеттері туралы көзқарастарын жақсы аңғаруға болады. Журналды шығарудағы мақсат: "Аңсаған елге, алактаған мүгалімге, жас еспірім шәкірттерге түсінікті сөз беру". Оның тақырыптары оқыту мен тәрбиелеудегі үлттық идеяны жан-жақты қамтиды. 1. "Ең негізінен бастап әр пәндерден түсінікті қылып жалпы білім беру: а) ғылым-қисап (математика); ә) физика, химия туралы түрлі мағлүматтар беру; б) дүниенің жаралуы, түзілісімен, аспандағы жүлдыздармен, жердегі болатын жауын-шашьш секілді езгерісгермен таныстыру; в) жануарлармен, жер жүзіндегі ағаш, шөп секілді түкпенен, тас-топырақпен таныстыру, жердің қалай жаралғанын, неден түзілгенін білдіру; г) бүрынғы өткен халықтармен, олардың модениетімен, салтымен таныстыру, бүрынғыдан қалған тамтықтарды қалай іздеу жайында, қалай пайдалану туралы баяндама беру; д) қай жүртта қандай шаруа бар, қандай заң бар, қаидай түрмыс тіршілік бар - сонымен таныстыру; е) жер жүзіндегі елдермен, жерлермен таныстыру; ж) санақ туралы баяндама беру, жер жүзіндегі елдердің туысының, елімінің, оқуының, сауатсыздығының, түрлі қажетіне жүмсайтын бүйымдарының санағын беру; з) адамның, малдың аурулары туралы, саулық сақтау туралы мағлүмат беру; и) хәріп тізу, баспахана түзеу, кітап бастыру, сүгірет туралы мағлүмат беру. 2. Қазақ-қырғыз жүртының тарихымен, салты, әдетімен, түрған жерімен таныстыру. Өз еліміздің өткен кеткені туралы, басынан кешкен доуірлері туралы бүрынғы, осы күнгі мекендері туралы ҚОЛД8Н келгенше толық мағлүмат беру, ата-бабаларымыздың іі герімен танысып, еткен жаңылыстарына күйініп, жақсылықтарьша сүйініп ғибрат алмақ - адамға сана береді. А Казақ қырғыз жүртының тілімен, әдебиетімен жақсы таныстыру. Тіл - журттын жаны. Өз тілін өзі білмеген ел — ел болмайды. Тілінен аіірмлгаи жүрт - жойылған жүрт. Тілімізді бүзбай үсгарту шарттарі.іи қарастыру, өрнекті түрлерімен таныстыру. 4. Білім таратып, елдің қолын мәдениетке жеткізетін мектеп, сондықтан мектептің тарихы, түрлері, түзелісі, оқуы, оқыту реттері, жүктеу/скачать 141,5 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|