Ибраимова Жібек Тұңғышбайқызы
-жаттығу. Тиісті тыныс белгісін қойыңыз
жүктеу/скачать 0,63 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Мəтінмен жұмыс Қарасөздің негізгі көтерген тақырыбын анықтаңыз. Отыз бірінші сөз
- Сөйлем соңына қабаттасып қойылатын тыныс белгілері
- 1-жаттығу.
- Мəтінмен жұмыс
- Тест тапсырмалары (Сөйлем соңына қойылатын тыныс белгілері бойынша)
- Шіркін, аққу болып самғап ұшар ма еді
- Туған жердің қадірін туғалы түзге шықпаған кісі қайдан білсін
- Қансонарда бүркітші шығады аңға(Абай).
- Абай Оспанды мерт бола ма деп қорықты
- Жылама !Тый көзіңнің жасын!
- Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілері
- 1. Бірыңғай мүшелерге байланысты қойылатын үтір
2-жаттығу. Тиісті тыныс белгісін қойыңыз.
а) Топтың мұны байқамағаны, тіпті, жақсы болды Қасынан өте бергенде Абай да қосылып, ере жүрді. Осы көше бойында жалғыз Абай емес, қақпа алдында отырған, қарсы келе жатқан кісінің бəрі де шал тобына қызығып, ілесе келеді ... Бір уақытта табақшылардың əбігері қайтадан қыза жөнелді Бос табақтар бөлме-бөлмеден сумаң-сумаң шығып, тағы да ас үйге қарай тайпия қалқып кетіп жатыр Сол бос табақтардың ең соңғылары Құнанбай бөлмесінен шығып бола берген кезде, ас үй жақтан тағы-тағы қайқайма табақ палау қаптады Палау Палаудан соң үзім суы, одан əрі шай Əйтеуір, ел жататын уақыттан асып, қалың ұйқының бір мөлшеріне барғанша төрт бөлме дамыл алмай, болдым демей жеп, жұтып, ішіп жатты. - Рахымды оқуға берші! Бұны да адам етші – деп, соңғы арыздасу сөзін осымен тамам етті. ə) Əлі есімде Əкемнің кенже інісі мені оң алақанына тік тұрғызып алып, алты қанат үйдің ортасында арлы-берлі жүріп алды Өзі киізге жайғасып алып, ұзақ уақыт əуестікпен əурелеп еді. «Ал кəне, балапаным, қанаттанып қашан ұшасың » деп қояды. Мен қыңқылдап жылай бастағанымда: «дуана келіп қалады» деп қорқытқан Содан бастап көкемнің көзіне түспеуге тырысатынмын (Б.Момышұлы) - Тарихта қалуда ешқандай мəн жоқ, – деді Роберт бөтелкеге əлдеқалай үрейлене қарап. – Өйткені тарихта ең қажетсіз заттар дəріптеледі Кенет: – Құндыз – деді ол бас-аяғы белгісіз.(Т.Ə.) Əлдекімнің үні естілді анау шеткі бөлмеден, Үні естілді, демек тірі демек тірі Өлмеген... Əкемнің қарашаңырағын, Сатты екем неге өкінем (М.М.) Отыз бірінші декабрь Отыз бірінші декабрь Иə, осы күн болатын түске таман Ептеп оң жағыма қарай көз тастадым Əне бір əйел келе жатыр Жүрегім дүрс-дүрс соғады Сол ма Сол ма (Ə.Н.)
22
Төмендегі диаграмманы мысалдар арқылы толықтырыңыз.
Мəтінмен жұмыс Қарасөздің негізгі көтерген тақырыбын анықтаңыз. Отыз бірінші сөз Естіген нəрсені ұмытпастыққа төрт түрлі себеп бар: əуелі – көкірегі байлаулы берік болмақ керек; екінші – сол нəрсені естігенде я көргенде ғибрəтлану (үлгі) керек, көңілденіп, тұшынып, ынтамен ұғу керек; үшінші – сол нəрсені ішінен бірнеше уақыт қайтарып ойланып, көңілге бекіту керек; төртінші – ой кеселді нəрселерден қашық болу керек. Егер кез болып қалса, салынбау керек ой кеселдері: уайымсыз салғырттық, ойыншы-күлкішілдік, я бір қайғыға салыну, я бір нəрсеге құмарлық пайда болу. Бұл төрт нəрсе – күллі ақыл мен ғылымды тоздыратұғын нəрселер.
Тыныс белгілері кейде қабаттаса қолданылады. Атап айтқанда, сұрау жəне леп белгісі, сұрау белгісі жəне көп нүкте, леп белгісі жəне көп нүкте.
1. Адам бір мезгілде ерекше қуанады, шаттанады, таңданады не- месе екі ұдай ойда болады. Мұндай Ілініп тұр тауларға, Дамылдап тірлік қалған ба?! Селк етіп секем алып қарадың- Көп нүкте алынған цитатаға байланысты
қойылады Жазушы айтып келе жатқан
жалғасын
созбай, əрі қарай
тоқтатады да,
көп нүкте қояды
нүктеқоя ды
Айтылып келе жатқан
ойға
кенет, тосын, күтпеген
немесе өте алшақ
нəрсе (оқиға,
зат, қимыл
т.т.) қосылып
кетсе
Сөйлеуші белгілі бір себептермен
ойын
бөліп- бөліп
айтқанда Көп нүкте 23
күйді білдіретін сөйлемнен кейін сұрау жəне леп белгісі қатар қойылады. Егер сұрақ сарыны басым болса, сұрау белгісі бұрын, көңіл күй ауаны басым болса, леп белгісі бұрын тұрады.
Қай таудың киігі едің, қарағым- ау! ? (М.Мақатаев.)
2.Ой аяқталмай, үзіліп қалған жағдайда оның бірінші бөлігі сұрау мағыналы болса, алдымен сұрау белгісі, одан кейін көп нүкте қатар қойылады.
3.Көңіл күйін білдіретін сөйлемдердегі ой аяқталмай, кілт үзілсе,
тыныс белгілері қатар қойылады. Жер!.. Шіркін, Жер-Ананың қадірін кім біледі!.. (З.Шашкин).
4.Ойдың аяқталмай қалғандығын білдіретін сөйлемдерде үтір, тырнақша, сызықша көп нүктеден кейін қойылады (.., ..» жəне .. -).
кезеңде алғашқы ырымдық қасиетінен ажырап, «Елгезек бол,ерінбе; Ілгері бас, шегінбе..» сияқты ақылгөй тілектермен байланысты. (Қ.Ісламжанұлы.)
5. Тырнақша мен нүкте, үтір, сұрау, леп белгілері жəне көп нүкте қабаттаса келгенде, олар былайша орналасады: а) егер леп, сұрау белгілері жəне көп нүкте тырнақшаға алынған сөйлемге ғана қатысты болса, олар тырнақшадан бұрын қойылады, ал үтір мен нүкте тырнақшадан соң қойылады. ə) тырнақшаға алынуға тиісті құрылым тұтас сөйлем емес, оның ішіндегі жеке сөздер не сөз тізбектері болса, сөйлем соңына қойылатын леп, сұрау белгілері мен көп нүкте қатар келген тырнақшаның сыртынан қойылады. б) сөйлем тырнақша жабылған жерден бітіп тұрса, леп, сұрау белгілері мен
көп нүкте
«Өзім алып шығайын», - деп ойлады Бүркітбай. «Өзім алып шықсам қайтеді?» - деп ойлады Бүркітбай. «Ешкім де емес, өзім алып шығам!» - деді Бүркітбай.
– деп қалжыңдай айғайлады ол жолдасына. О, шіркін, осы əн ғой «құлақтан кіріп бойды алар»!
«Олай болса, - деп ойлады Асқар,-мына көш не?» 1914 жылдан бергі нөмірлерін Асқар тез-тез 24
тырнақшаның іш жағынан
қойылғанда, тырнақшаның сыртына басқа тыныс белгісі (сызықшадан бөтен) қойылмайды.
Франция қырық миллиард шығын ұстаған...» (С.Мұқанов).
6. Нүкте, леп, сұрау белгілері жəне көп нүкте жақша ішінде алынған текске қатысты болса, жақшаның ішінен
қойылады. Жақшаның сыртына жалпы сөйлемге тиісті тыныс белгісі қойылады.
Біріншіден (рас қой мұным?), Орыс үйі көрмей тыным, Қонақ күткен, сөз қылып ұдай...
Жаңағы Алшынбай жеткізген сөзге ол да қайран қалды. Ішінен Қандай ыза, қандай күйіктен туған сөз Жəне неткен ер деп ойлады. - Майыр, піскен бас, қызғанудан бұрын əуелі Бөжей, Байсалдан параны соқты ғой Сол ғой оның өктеп отырғаны, құлқынын танымаймысың деді Майбасар. «Шөжеге ұқсадым-ау Шындап ұқсай алар ма екем деп, ішінен қызғана құмартқан жай бар-ды. - Ой, тəңірі алғыр Бұл кім өзі деп, ашумен сырт айнала беріп, Абайды көрді де: - Өй, Абай, сенбісің Ай, шырағым-ай, бір тыныш жерде отырсаң етті!.. Бұл қарбаласта не бар еді саған деді. - Осыған тоқтасты ма - О не қылған бала Өзінен туған бала ма – деп, Майбасар, Жақып қайталап сұрасып еді... - Тəйірі, айттым ғой!.. Өз баласы!.. Асырауға алады!.. – деп, Қаратай асығып қайта кетті. - Қайда, қайда бұл шығар жол!? Осындай ұлы толқын тамаққа жұмарланған дерттей бунай ма? Жүрекке тас тығылғандай тыныс тарылта ма?..
Кім біледі, бұлардың ішінде бүгіліп жатқан сыр жоқ па?! Түйіліп жатқан қазіргі нəсілге белгісіз ғажайып бөлек күш жоқ па?! Осы таулардың ішінде қалғып тұрған қазына жолын кім біледі... Осы ақ адыр сары дала бір шақта құт даласы боларлық ұйытқы мен қор жатпағанына кім кепіл?.. Əрине, ол заман адамына бұл тұтас тұрған жұмбақ қой! Ол адам көп ойланбаса, жүрегінің түбіне терең бойламаса, Абайды түсіну оңай бола ма?.. Соқтықпалы соқпақсыз заманда өскен мендей жанды жақын тану, жан тарту арзанға түсе ме?!.. Əлсіз қолда жансыз жалғыз ғана шырақ ұстаған ем. Мендей ізденушіні қабылдаушы оңай ұғып біле қояр ма!.. - ... Ей сорлы заман, менен аяған қай қастығың қалды... Мен ішпеген у бар ма!.. Жүрегімді көрші міне, жарадан сау жер қалды ма? Мұнша ғазап
25
шеккендей не жазық, не айыбым бар? Көп көргенің шер кеуденің əлсіреген тынысы ма?! – деп біраз отырып барып, тағы да бір ауық уланған оймен оянғандай болады.(М.Ə.) - Ойбай, не дейді?! Түн ішінде ме?.. - Тай-құлындай бірге өскен Сейсен өліп жатқанда жаннан қорқып жүрейін бе? Сейсенге қылмаған қызметті əлдеқашан сүйегі қурап қалған əкем Нұрымға жасаймын ба?.. (Т.Ə.) «Япырау, – деймін ішімнен таң қалып, – неге жұрт ел ортасында өлгісі келеді? Неге өмір бойы басқа жерде ғұмыр кешіп, өлу үшін елге оралады? Неге?..» - Қорықпа, – дедім, тағы да бір қалыпты баяу дауыспен, – бұл сенің өз қолың... - Жоқ! – деп баж ете қалды Алма. – Жоқ, жоқ! Менікі емес... Жоқ, жоқ!.. – Алма тағы да терлеп кетті (Т.Ə.) Жанымды тыншытпайды сезім деген, Қалай жүр, япыр-ау, төзіп денем?! Қаншама күндер өтті дамылдамай, Қаншама күндер өтті көз ілмеген, Білмеймін, не іздейді сезім менен?! «Жүрем бе, жоқ па?!» –деп бар даусыммен айғайлап жіберуге шақ қалдым. Тамылжыған тамыздың сол бір күнгі арайлап атқан алтын таңын, алаулаған аптапты Күнін қалай ұмытам мен?! Кемерінен шыға лықсып, асып- тасып тынымсыз ағып жатқан адамдар-дариясына қойып кетіп сүңгімегелі қашан!? Көне грек ақынының біздің ата-бабаларымыз жайында жазуының өзі зор мақтаныш емес пе?! (Н.К.) Адам өз басына түскеннің бəріне көнуге де тиіс, оны көтеруге міндетті. Өйтпесе оның несі адам?! (Ə.Н.)
Мəтінмен жұмыс
Отыз екінші сөз Білім-ғылым үйренбекке талап қылушыларға əуел білмек керек. Талаптың өзінің біраз шарттары бар. Оларды білмек керек. Оларды білмей, іздегенмен табылмас. Əуел – білім-ғылым табылса, дүниенің бір қызықты нəрсесіне де керек болар еді деп іздемеске керек. Оның үшін білім-ғылымның өзіне ғана құмар, ынтық болып, бір ғана білмектіктің өзін дəулет білсең һəм əр білмегеніңді білген уақытта көңілде бір рахат хұзур хасил (тыныштық, рахатшылық) болады. Сол рахат білгеніңді берік ұстап, білмегеніңді тағы да сондай білсем
26
екен деп үміттенген құмар, махаббат пайда болады. Сонда əрбір естігеніңді, көргеніңді көңілің жақсы ұғып, анық өз суретімен ішке жайғастырып алады. Егер дін көңілің өзге нəрседе болса, білім-ғылымды бірақ соған себеп қана қылмақ үшін үйренсең, ондай білімге көңіліңнің мейірімі, асырап алған шешенің мейірімі секілді болады. Адам көңілі шын мейірленсе, білім – ғылымның өзі де мейірленеді, тезірек қолға түседі. Шала мейір шала байқайды. Екінші – ғылымды үйренгенде, ақиқат мақсатпен білмек үшін үйренбек керек. Бахасқа бола үйренбе, азырақ бахас көңіліңді пысықтандырмақ үшін залал да емес, көбірек бахас адамды түземек түгіл, бұзады. Оның себебі əрбір бахасшыл адам хақты шығармақ үшін ғана бахас қылмайды, жеңбек үшін бахас қылады. Ондай бахас хасудшілікті (күндеу, күндеушілікті) зорайтады, адамшылықты зорайтпайды. Бəлкім азайтады. Жəне мақсаты ғылымдағы мақсат болмайды, адамды шатастырып, жалған сөзге жеңдірмекші болады. Мұндай қиял өзі де бұзықтарда болады. Жүз тура жолдағыларды шатастырушы кісі бір қисық жолдағы кісіні түзеткен кісіден садаға кетсін! Бахас – өзі де ғылымның бір жолы, бірақ оған хирслану (ашқарақтану, қомағайлану, сараң болу) жарамайды. Егер хирсланса, өз сөзімшіл ғурурлық (менмендік, ірілік), мақтаншақтық, хүсідшілік бойын жеңсе, ондай кісі адам бойына қорлық келтіретұғын өтіріктен де, өсектен де, ұрсып-төбелесуден де қашық болмайды. Үшінші – əр хақиқатқа тырысып иждиһатыңмен көзің жетсе, соны тұт, өлсең айырылма! Егерде ондай білгендігің өзіңді жеңе алмаса, кімге пұл болады? Өзің құрметтемеген нəрсеге бөтеннен қайтіп құрмет күтесің? Төртінші – білім-ғылымды көбейтуге екі қару бар адамның ішінде: бірі - мұлахаза (ойласу, пікір алмасу), екінші – мұхафаза (сақтау, қорғау). Бұл екі қуатты зорайту жаһатінде (барлық күшті жұмсау, тырысу) болмақ керек. Бұлар зораймай, ғылым зораймайды. Бесінші – осы сөздің он тоғызыншы бабында жазылған кеселді деген төрт нəрсе бар. Содан қашық болу керек. Соның ішінде уайымсыз салғырттық деген бір нəрсе бар, зинһар( қалайда, əйтеуір), жаным, соған бек сақ бол, əсіресе! Əуел құданың, екінші – халықтың, үшінші – дəулеттің, төртінші – ғибраттың, бесінші – ақылдың, ардың бəрінің дұшпаны ол. Ар бар жерде бұлар болмайды. Алтыншы – ғылымды, ақылды сақтайтұғын мінез деген сауыты бар. Сол мінез бұзылмасын! Көрсеқызарлықпен, жеңілдікпен, я біреудің орынсыз сөзіне я бір кез келген қызыққа шайқалып қала берсең, мінездің беріктігі бұзылады. Онан соң оқып үйреніп те пайда жоқ. Қоярға орны жоқ болған соң, оларды қайда сақтайсың? Қылам дегенін қыларлық, тұрам дегенінде тұрарлық, мінезде азғырылмайтын ақылды, арды сақтарлық беріктігі, қайраты бар болсын? Бұл бір ақыл үшін, ар үшін болсын!
27
Тест тапсырмалары (Сөйлем соңына қойылатын тыныс белгілері бойынша) 1.Сөйлемге қандай тыныс белгісі қажет? Тасбұлақтың сағасына жеткенде, бір тыныстап демалдық а) сұрау белгісі ə) леп белгісі б) нүкте в) көп нүкте 2.Сөйлемге қандай тыныс белгісі қажет? Шіркін, аққу болып самғап ұшар ма еді а) сұрау белгісі ə) леп белгісі б) нүкте в) көп нүкте 3.Сөйлемге қандай тыныс белгісі қажет? Туған жердің қадірін туғалы түзге шықпаған кісі қайдан білсін а) сұрау белгісі \ ə) леп белгісі б) нүкте в) көп нүкте 4. –Тайманов Дəурен? Сұраулы сөйлемнің жасалу жолын анықтаңыз: а) сұрау есімдігі ə) сұраулық шылау б) оқшау сөз в) сұрау интонациясы 5. Қате қойылған тыныс белгісін тап: а) Айналайын, келінжан, өркенің өссін! ə) Айғанша апа, пана бола көріңіз! б) Ендеше, үйреткен Абай шығар! в) Қайран, кешегі Тасбұлақ! 6. Нүктенің қойылу себебі: Қансонарда бүркітші шығады аңға(Абай). а) хабарлы сөйлемнен кейін ə) əрі қарай кеңінен баяндауды ескертетін жай сөйлем б) санамаланып айтылған сөйлем в) дəйексөздің, келтірілген мысалдың қайдан екенін көрсететін сөйлем 7. Қандай тыныс белгісі қойылады?
а) сұрау белгісі ə) леп белгісі б) нүкте в) көп нүкте 8. Шығар, болар, қайтеді сөздерінің баяндауыш құрамында келуі арқылы жасалған сөйлемдерден кейін қойылатын тыныс белгісі:
28
ə) леп белгісі б) нүкте в) көп нүкте 9. Армысыз, ардақты ата Қандай тыныс белгісі қойылады? а) сұрау белгісі ə) леп белгісі б) нүкте в) көп нүкте 10. Жылама !Тый көзіңнің жасын! Леп белгісінің қойылу себебі: а) Лепті сөйлем ə) хабарлы сөйлем б) сұраулы сөйлем в) зілді, қатаң бұйрық мағыналы сөйлем
29
Сөйлем ішіне қойылатын тыныс белгілері Сөйлем құрамында кездесетін тыныс белгілері сөйлем ішіндегі кей сөздердің мағынасын, қызметін, қолдану себебін даралап, ерекшелеп көрсету қызметін атқарады. Ойдың кімге бағытталғандығын немесе автордың көзқарасын, белгілі жайтты санамалап, дəлелдеп, түсіндіре отырып жеткізу мақсатын көздейді. Оларға үтір, сызықша, нүктелі үтір, қос нүкте, жақша, тырнақша жатады. Үтір Сөйлем ішіндегі ең көп қолданылатын белгінің бірі – үтір. Ол бірыңғай мүшелердің арасына, оқшау сөздердің арасына, айқындауыш сөздер мен құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдердің ара жігіне қойылады. Үтірді қойғанда тыныс белгілерін қолданудың үш принципін толық есте сақтау керек. Олай болмаған жағдайда, сөйлемдегі ой айқындалмайды, тіпті түсініксіз болып, оқушысына, тыңдаушысына жетпейді.
1. Бірыңғай мүшелерге байланысты қойылатын үтір
а) Бірыңғай мүшелер жалғаулық- сыз келгенде, араларына үтір
қойылады. Байдалы, Байсал, Сүйіндіктер Абайдың өзін ендігі ақылдарының ішіне ала отырып сөйлесті (М.Əуезов). ə) Да, де, əрі, я, яки, немесе не, əлде жалғаулық шылаулары бірыңғай мүшелермен қайталанып келсе,
араларына үтір қойылады. Ашық түсті бояулары да, ұсақ шебер өрнектері де үйдің ішіне қызыл, жасыл көрік беріп тұр(М.Əуезов). б)
Мен, жəне
жалғаулық шылаулары қайталанбайды, ал бірың- ғай мүшелердің арасында топ- тастыру, жинақтау мəнін білдіру ке- рек болғанда, үтір бірыңғай мүше- лердің ең соңғысының алдынан немесе бірыңғай мүшелерді жұптастырып барып қойылады. Ақан мен Орынбай, Алма мен Күміс Жеңістің отыз жылдығын өздерінше тойлады( О.Бөкей). в) Да, де шылаулары етістіктен болған бірыңғай баяндауыштардың арасында қайталанбай келсе, шылау- дан соң үтір қойылады.
30
Ескерту: Да, əрі, я, яки, немесе, əлде жалғаулық шылаулары екі бірыңғай мүшенің арасында қай- таланбай тұрса, үтір қойылмайды. Тегінде, ертекші, өлеңші не басқа əңгімеші адамға талай уақыт тапжылмай тесіле қарап қалу Абайдың кішкентай күнінен бергі əдеті еді (М.Əуезов). жүктеу/скачать 0,63 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|