Ii бөлім Тарихи шығармалар тілінің лексикалық ерекшеліктері
Қоғам өміріне, ел басқару ісіне қатысты тілдік бірліктер
жүктеу/скачать 143,31 Kb.
|
| Қоғам өміріне, ел басқару ісіне қатысты тілдік бірліктер
Қазақстанның әскери тарихын жазған Қ.Аманжолов, А.Тасболатов қазақ даласында өмір сүрген биліктің мынадай сатыларын көрсетеді: "Үш орданы билеген қазақ ханы Ұлы хан болды. Ол қазақ хандығының азаматтық, әскери, әкімшілік және сот құқығын қолына ұстаған жеке дара билеуші атаңды. Жүздерді негізгі хандар, ұлыстарды сұлтандар, тайпаларды билер, руларды ру-басылары, аталарды (аймақтарды) ақсақалдар, ауылдарды ауыл ағалары басқарды. Бұл жеті сатылы басқару жүйесі көшпелі қазақ қоғамында тым ертеден келе жатқан тәртіп болатын" [ 34.230] . Осы басқару жүйесі тарихи романдарда әр түрлі көрінген, бұның себебі романдарда сөз болатын дәуір кезеңімен байланысты. Мысалы М. Есламғалидің "Әйтеке би" романы мен Ш.Құмардың "Ер Жәнібек" романында суреттелетін кезең бір болғандықтан, бұндағы ел басқару ісіне қатысты тілдік бірліктер бір мағынада, ал Қ.Жұмаділовтің "Прометей алауы" романында бір мағынада жұмсалады. Біздің зерттеуімізге арқау болып отырған романның екеуі бірдей Әйтеке мен Ақтайлақ сияқты шешен, билерге арналған десек болады. Ал үшеуінде де тарихта болған нақты Тәуке хан, Абылай хан, Төле би, Қазыбек би, Қабанбай батыр, Бөгенбай батыр т.б. секілді тұғырлы тұлғалар суреттеледі. Арыс ноқтасын ұстаған ел билеушілерінің атағын, шенін қаламгерлеріміз қалай үлестіргеніне көңіл аударайық. Әдетте тарихи шығармаларда ел билеушілерін хан, сұлтан, би, бек, оғлан, т.б. деп атайтынын білеміз. Қазақ тарихи романдары бұл туындылармен шектеліп қалмайды. Тәуелсіздік алғаннан кейін төл тарихымызды қайтадан тануға бет бұрдық. Тарихи тақырыпты арқау еткен жаңа дүниелер туды. Соңғы он бес- жиырма жыл ішінде жарыққа шыққан Қабдеш Жұмаділовтің «Прометей алауы», «Дарабоз», Мұқадес Есламғалиевтің «Әйтеке би», Шәміс Құмардың «Ер Жәнібек» атты туындылары тарихи романдар көшінің жалғасы. Қазақ тарихи романдарында қалыптасқан дәстүрлі амалдарды анықтаумен қоса қандай тың арналардың ашылғанына назар аудару мақсатында аталған романдар ішінен Қ.Жұмаділовтің шығармасын зерттеуіміздің нысаны етіп аламыз. Қ.Жұмаділовтің «Прометей алауы» романына белгілі жазушы Сәбит Досанов әдеби жыл қорытындысында жасаған баяндамасында былай деп баға берді: «Көрнекті жазушы Қабдеш Жұмаділовтің «Прометей алауы» романы сонадайдан көзге шалынар сом тұлғалы туындылардың бірі, бәлкім бірегейі. Шығарманың алтын арқауы – қазақ хандығы құлағаннан кейінгі «аға сұлтандар дәуірі» деп аталатын тар кезеңдегі өмірде болған тарихи оқиғалар. Сондай-ақ, кейіпкерлері де ойдан шығарылмаған, сол дәуірде өмір сүрген тарихи тұлғалар. Дей тұрсақ та, бұл – очерк не деректі кітап емес, жазушы қиялынан туған хикаяттармен тұздықталып, кейіпкерлері іс-әрекет үстінде көрсетілген, көркем образдармен көмкеріліп, кең тынысты кемел ой, келісті тілмен кестеленген көркем шығарма. Түйіп айтсақ, «Прометей алауы» талғампаз оқушының талғамына тар келмейтін талантты, қуатты шығарма. Бұл – автордың ғана емес, қазақ прозасының да көркемдік ірі табысы» [4]. Қалың көпшілік арасына бірден тарап үлгерген Қабдеш Жұмаділовтің "Прометей алауы" романында "әдебиетте аз шиырланған өңір" Аякөзде өмір сүрген қазақ биі, шешен, жырау Ақтайлақ би Байғараұлы өмірінің соңғы кезеңі суреттеледі. Соған сәйкес сол кезеңде кең қолданыс тапқан әкімшілік атаулары (бек, хан, сұлтан, төре, би, т.б.) өз дәуіріндегі мәнде орнымен жұмсалған. Тарихқа сөкеттік жасамас үшін тарихи шығарма жазудың қырларын жақсы меңгерген қаламгер бұл шығармасында сол кезең үшін жаңа сөздер болған, бүгінгі күн үшін көнерген сөздер қатарынан орын алған атауларды өз баяндауында қазақ және орыс тілдерінде қатар көрсетеді. Бұл кезеңде қазақ даласының өмір сүру салтына отаршылдар да араласа бастаған еді. Әкімшілік, ел билеу саласындағы терминдердің екі тілдегі атаулары қатар қолданыс тапты. Мәселен: бекініс-приказ, округ-дуан, аға сұлтан-майыр, қазы-заседатель. Бұлай беру арқылы жазушы оқырманының танымын арттырумен қоса, шығармасын тарихи қалыпқа түсіреді. «Халық тілін байытуға классиктер ғана емес, жазушылықты мұрат тұтқан адамның қай-қайсысы да үлес қосуы тиіс» [5.6] десек, мұндай еңбектерге әдебиет тұрғысынан ғана емес, тілдік тұрғыдан да жан-жақты талдау жасап, баға беруіміз қажет. Егемендігіміздің еңселенуі кезеңінде дүниеге келген тарихи тақырыптағы шығармалар ішінен жорғарыдағы романға тоқталуымыздың тағы бір себебі, шығармада сөз болатын кезең XVIII ғасырдың ортасы мен XIX ғасырдың басы. Тарих үшін бұл өте көп бола қоймағанмен, тарихи тақырыпқа қалам тербеген жазушы үшін осыдан бір-екі ғасыр бұрынғы қоғамның тілдік нәрін өз кезеңінің тілі арқылы беру оңай жұмыс емес. «Дәлірек айтқанда, айтулы классиктер болсын, көпшіліктің сүйіспеншілігіне бөленген басқа дарындар болсын қай-қайсысы да өз туындысындағы оқиға иірімдерімен, тағдыр талқысымен, жүрекке жетер құбылыстарымен ғана емес, сөз өнерімен де оқырмандарын әдемілікке, әсемдікке тәрбиелейді» [6.169]. Әдебиеттің әр жанрында дүниеге келген шығармалардағы өзгерістер «тілдің өзгерімпаз саласы» лексиканың өзгеріп, дамуына әсер етеді. Бұл процеске көркем туындылар ішінде тарихи жанрдағы шығармалар белсенді кіріседі деуімізге болады. Сөзіміз дәлелді болу үшін ғалым Р.Сыздықованың мына ойын мысалға келтірейік: «Өткен дәуірлердегі өмір шындығын дәл суреттеу үшін, сол тұстардағы реалийлерді (сол замандарда орын алған, болған зат, құбылыс т.т.) дұрыс атау үшін, жазушы көне, сирек сөздермен өзі жасаған қолтума сөздерді шығармасының тіліне енгізеді. Мысалы: Т.Ахтановтың «Ант» драмасындағы талқы (жиын, тексеру), кеп (ой-пікір, айтпақ сөз), шерік (әскер, жауынгер), қарындас (рулас, ағайын), тауарих (тарих), мәмләкат (мемлекет), құлдық (тілек), жебей (көргін), қайтармағыл сияқты сөздер – тарихи стилизация жөнінен «тірілген» көненің көздері. Д.Досжанов «Жібек жолы» романында зертас (мозайка), қышкер (кірпіш құюшы), самала (полк), ғар (гарема), жолбике (керуенбасы, қолбасылардың жолға, жорыққа өзімен бірге алып шығатын әйелі), жидашы (салық жинаушы), дабылкеш (барабан соғушы), тақылдақ (соғыс қаруының аты), күншілік (жер өлшемі), лек (отряд), шынтақ (градус) т.т. сөздердің бірқатарын өзі жасап, бірқатарын бәлкім, тарихи документтер тілінен алып, өз тіліне қосқан. Бұлардың барлығы құлаққа жаттау, тосын, кейбіреулерінің жасанды, әдеби нормадан тыс дүниелер болып көрінгенімен, қолданылу мотивтері орынды, сәтті алынған, әдеби тілге ену потенциясы күшті сөздер» [3.27]. Тарихи туындыларда қозғалатын тақырып, суреттелетін дәуір әр кезеңді қамтығандықтан, лексикасының тақырыптық топтары да әртүрлі. Тарихи шығармаларға қойылатын шарттардың бірі – оның лексикасының сөз болатын дәуірмен үндес, сәйкес келуі екені белгілі. «Жазушылар да құрылысшылардың кірпіштен салған биік әсем мұнарасы сияқтандырып өмірдегі сан алуан құбылыстарды бейнелі сөз өрнегі арқылы қиюластырып, көркем образ жасайды» [5.36]. жүктеу/скачать 143,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|