Iii beynəlxalq türk dünyasi araşdirmalari simpoziumu III. Uluslararasi türk dünyasi araştirmalari sempozyumu ІІІ халықаралық ТҮркі әлемі зерттеулері симпозиумы
Hakasçada: üçün “için”, say “her”, oshas “gibi”, soon, kistinde, sıltaanda, alnınañ. Siniñ üçün
жүктеу/скачать 42,43 Mb. Pdf көрінісі
|
Hakasçada: üçün “için”, say “her”, oshas “gibi”, soon, kistinde, sıltaanda, alnınañ. Siniñ üçün tınım daa pir salam. (Senin için canımı bile veririm.), Künnĭñ say çahayahtar ağıl pirce. (Her gün çiçekler getiriyor.), Ağırığ kĭzĭ hamnıñ soonda, ürep parğan. (Hasta adam kamdan sonra ölmüş.), Olarnıñ sıltaanda kĭçĭk suğlar ahhlapçalar. (Onların sayesinde küçük sular akıyor.), Onıñ alnınañ kildi. (Ondan önce geldi). c) Yönelme Haliyle Bağlananlar Altaycada: cetire, udura, körö, bolup, üzeri, çıgara. Bu öygö cetire tuzazı cok baspaytan. (Bu zamana kadar faydasız yere dolaşmadılar.), Cüzin ezinge udura tuttı. (Yüzünü esintiye karşı tuttu.), Akazına körö, Çinçey emeş katu sırkındu. (Ağabeyine göre Çinçey biraz daha katıydı.), Bogo kelerge bolup, olorlo adılışpa… (Buraya gelmek için onlarla tartışma…), Ogo üzeri akça berdi. (Bununla birlikte(üstelik) para verdi.), Ermekti uçına çıgara kıçırıp
döndüm.), Kölnĭn altı sarinda tağa sĭri. (Gölün kuzey tarafı dağa doğrudur.), Stenee nari ĭtken. (Duvara doğru itti.), Traktorlarğa hoza avtomaşinalarnı daa turğızarğa kirek. (Traktörlerle birlikte arabaları da koymak gerek.) d) Çıkma Haliyle Bağlananlar Altaycada: arı, ala, beri, ozo, öskö, başka, ulam, tuura. Mınañ arı kandıy bolor? (Bundan sonra nasıl olacak?), Ciit tujınañ beri iştep kelgen. (Gençliğinden beri çalışıyordu.), Ol işke atanardañ ozo, onı şkolgo aparıp koyor. (O işe gitmeden önce onu okula götürürdü.), Slerdeñ öskö/başka kem de kelbegen. (Sizden başka kimse gelmedi.), Mınnañ ulam şkolgo
itibaren sen tatildesin.), Iırcılardañ toğır, küreziglere aparcañ poltır. (Düşmanları için savaşlar yaparmış.), Turabıs aaldañ tastıh turca. (Evimiz köyden uzaktadır.)
yaşar.)
2. Yapıları Bakımından Edatlar Altay ve Hakas Türkçelerindeki edatlar, yapıları bakımından isim kökenli ya da fiil kökenli edatlar olmasının yanında büyük bir çoğunluğu da Eski Türkçe menşeli sözcüklerdir.
haricinde”, üzeri, “ilaveten, ilgili” edatları isim kökenli edatlardır. 281 Arş. Gör. Harun BOZKURT/Altay ve Hakas Türkçelerinde Edatların Karşılaştırılması Hakas Türkçesinde: üçün “için” çĭli, “gibi”, çoğar “yukarı”, soon, kistĭnde “-den sonra”, sıltaanda “sayesinde”, sĭri “-e doğru”, pasha “başka, haricinde”, peer “beri, itibaren”, alnınañ “önce”, tastıh “uzak”, tööy “gibi” edatları isim kökenli edatlardır. b) Fiil Kökenli Edatlar Altayca ve Hakasçada edatların çoğu Eski Türkçedekine benzer doğrultuda fiil kökenlidirler. Altay Türkçesinde: say-ın, “her”, oşko-ş, “gibi, sanki”, aj-ır-a(aş-ır-a), keç-ir-e, öt-kür-e “arasından, sayesinde”, ebir-e “-in etrafını, boyunca”, kir-e “kadar, gibi”, cet-ir-e “-e kadar”, kör-ö “göre”, -ge bol-up “için”, al-a “beri, itibaren”, ula-m “-den dolayı”, koj-o(koş-o) “birlikte” udur-a “-e karşı”, deen/teen/döön/töön(
arasından”, az-ır-a(as-ır-a) “-den çok”, ibĭr-e “-in etrafı, boyunca”, udur- “-e karşı”, çit-ĭr-e, tee-r-e(teg- ir-e), kir-e “-e kadar”, kör-e “gibi”, tüzĭre, nari- “-e doğru”, sığ-ar-a “beri, itibaren”, toğ-ır- “-e karşı”, , had-a, hos-ti/ho-za “birlikte”, edatları fiil kökenli edatlardır. c) Eski Türkçe Kökenli Edatlar Altay ve Hakas Türkçelerinde kullanılan en işlek edatları Eski Türkçede kullanılmış biçimleriyle karşılaştırdığımızda her iki lehçede de nasıl korunduğunu ve nasıl şekillendiğini görmekteyiz.
üçün
uçun üçün
sayu sayın
say kidin
kiyninde kistĭnde köre körö
köre başka
başka pasha
özge öskö
song
soñ soon
aşa ajıra
azıra tegin
deen/teen/döön/töön teere
ötkürü ötküre
ötĭre ulam
ulam
utru udura udur
yangar caar
çoğar berü
beri peer
oza ozo
saru
sĭri
d) Moğolca Kökenli Edatlar Altay ve Hakas Türkçeleri coğrafi konumları ve kültürleri sebebiyle diğer Türk lehçelerinde olduğu gibi edat sayılabilecek Arapça ya da Farsça alıntılar barındırmamaktadır. Her iki lehçede de söz varlığı açısından fazlaca Moğolca alıntılar görülmektedir. Moğolca çilen “gibi, olarak” kelimesi Altaycaya çılap/çilep “gibi, sanki”, Hakasçaya çĭli, “gibi” edat şeklinde geçmiştir. 3. Anlam Bakımından Edatlar a) Yön ve sınırlama Anlamındaki edatlar Altay Türkçesi: caar, döön, , ebire, udura, cetire, tuura, Hakas Türkçesinde: çoğar, ibĭre, udur, çitĭre, tastıh, teere, kire, nari, tüzĭre
Altay Türkçesinde:, şıltuuzında, ajıra, keçire, kojo, ötküre, keçire Hakas Türkçesinde: sıltaanda, hosti, hada, hoza, ötĭre, kizĭre/kiçĭre
Altay Türkçesi: uçun, -ge bolup, ulam, kereginde, Hakas Türkçesinde: üçün, toğır
Altay Türkçesinde: aldında, kiyninde, soñ, beri, ozo, ala, turkunına, sayın, çıgara Hakas Türkçesinde: soon, kistinde, peer, alnınañ, sığara, say, azıra
282 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu e) Benzerlik Bildiren Edatlar Altay Türkçesinde: çılap/çilep, tüñey, kire, oşkoş, arı Hakas Türkçesinde: çĭli, kire, oshas, tööy
Altay Türkçesi: öskö, başka, kör-e Hakas Türkçesinde: pasha, köre
Her iki lehçemizdeki edatları karşılaştırdığımızda, asıl edatların kökeninin çoğunun aynı olduğu görülmektedir: Alt. kojo “birlikte”, Hak. hosti/ hoza “birlikte”. Her iki lehçede de edatların büyük bir çoğunluğu bazı ses değişmelerine uğramış olsa da Eski Türkçeden devam edegelen edatlardır. Edatların oluşumu itibariyle her iki lehçede de aynı anlamı karşıladığı görülmektedir. Edatları anlamları bakımından karşılaştırdığımızda çok benzerlikler ön plana çıkmış olsa da bazen bir lehçedeki bir edatın diğer lehçede farklı bir anlam kazandığını görmekteyiz. Her iki lehçede de Moğolca çılap/çilep “gibi, sanki” dışında başka alıntıların olmaması bu lehçelerin ne kadar koruyucu olduğunu ortaya çıkarmıştır. Her iki lehçe arasında yapılan karşılaştırmada söz dizimi, yapı ve anlam olarak edatların birbirlerine çok yakın olduğu görülmüştür. KAYNAKÇA Altayca-Türkçe Sözlük, (Haz. Prof. Dr. Emine Gürsoy Naskali, Muvaffak Duranlı),TDK,Yay., Ankara 1999. Arıkoğlu, E. (2015), Örnekli Hakasça - Türkçe Sözlük, Akçağ Yay., Ankara. Arıkoğlu, E. (2007), Hakas Türkçesi, Türk Lehçeleri Grameri (Ed. Ahmet B. Ercilasun), Akçağ Yay., Ankara, s. 1085-1148. Korkmaz Z. (2014), Türkiye Türkçesi Grameri (Şekil Bilgisi), TDK. Yay., Ankara. Öner M. (2003), “Edatların ‘Karşılaştırma’ ve ‘Sınırlandırma’ Bağlantılları”,Türk Dili Araştırmalrı Yıllığı Belleten, 1999/I-II, Ankara, s. 147-148. Tıbıkova, A. T.-Sulukova, N. G.-Tıbıkova, L. N.;-Şokşilanova, A. S. (2010), Altay Til (10-11 Klasstar), Gorno- Altaysk.
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN SAHASINDA GELİN-KAYNANA KONULU MANİLER/BAYATILAR Doç. Dr. Hatice İÇEL *
ürünlerde iç dünyası, geleneği, göreneği, inanışı, töresi ve âdetleriyle yaşar. Bu bağlamda Türk dünyasının ortak folklor ürünlerinden olan maniler de halk hayatından yoğun izler taşır. Konularına göre manilere bakıldığında –özellikle söyleyicileri kadın olanlarda- gelin-kaynana ilişkileri üzerinde sıklıkla durulduğu görülür. Bu bildiride Türkiye ve Azerbaycan’dan alınan gelin-kaynana konulu maniler söyleyicileri, muhtevaları ve işlevleri bakımından incelenmiştir. Bildirinin sınırları dikkate alınarak tespit edilen tüm mani örneklerine burada yer verilememiştir. Çalışmada kullanılan maniler, söyleyicilerine göre sınıflandırılmış ve William R. Bascom tarafından belirlenen folklor ürünlerinin işlevleri esas alınarak değerlendirilmiştir.
products that they create via their inner worlds, traditions, customs and beliefs. In this context, manis as a common folklore product of Turkish world, have been profoundly affected by public life. Considering the
ones which are performed especially by women. In this paper, daughter-in-law and mother-in-law themed manis collected from Turkey and Azerbaijan are examined in terms of their performer, content and function. Concerning the limits of paper, all identified mani samples cannot be stated here. The manis used in the study are classified according to their performers and assessed on the basis of functions of folklore products determined by William R. Bascom. Keywords: Turkey, Azerbaijan, the daughter-in-law, mother-in-law, mani, function. Giriş Aile kurumunun temelini oluşturan evlilik görünürde iki kişinin beraberliğini ifade etse de bu yapıda ilişki içerisinde olan diğer insanlar da vardır. Kadın ve erkek dışında onların aileleri de Türk toplumunun kültürel ve geleneksel yapısı gereği iletişim hâlindedirler. Dolayısıyla eşlerin birbiriyle uyumu kadar kadın ve erkeğin ailesi ve her ikisinin onlarla olan ilişkisi de evliliğin yürütülebilmesi açısından oldukça önemlidir. Türk sosyal yaşantısında gelin-kayınbaba, damat-kaynana ve damat- kayınbaba arasındaki ilişkiler genellikle iyidir. Oysa gelin-kaynana arasındaki ilişki için aynı şeyi söylemek mümkün değildir. “Elazığ Örneklemesinden Hareketle Gelin-Kaynana İlişkisinin Göndergeleri” adlı bildiride gelin- kaynana ilişkisi şu şekilde değerlendirilmiştir: “Tarihin ilk devirlerden günümüze kadar süregelen dönemde gelin ve kaynana arasındaki gizli ya da açık çekişme, bilinen bir gerçektir. Bu gerçek, gelin ve kaynananın eşi/oğulu paylaşamama duygusunun bir sonucu olarak ortaya çıkmaktadır. Ayrıca aynı evi paylaşan gelin-kaynananın evle ya da çocuk/torunla ilgili anlaşmazlığa düşmeleri, kendi sözlerini hükmetmeye çalışmaları, küçüğün büyüğüne saygı, büyüğün küçüğüne sevgi göstermemesi, en ufak kabahatlerin büyütülüp sorun haline gelmesi de çekişmeyi doğuran unsurlardandır.” (Çetindağ Süme 2015: 216). Folklor ürünlerini halkın yaşamından bağımsız düşünmek mümkün değildir. Türk dünyasının ortak folklor ürünlerinden olan maniler de –Azerbaycan Türkçesinde bayatı (Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Sözlüğü I 1991: 558) - halk hayatından yoğun izler taşır. Konularına göre manilere bakıldığında -özellikle söyleyicileri kadın olanlarda- gelin-kaynana ilişkileri üzerinde sıklıkla durulduğu görülür. Gelin-kaynana konulu manilerin diğer folklor ürünleri gibi birtakım işlevleri vardır. William R. Bascom tarafından belirlenen folklor ürünlerinin işlevlerini Metin Ekici şöyle maddeleştirmiştir: “1. Eğlenme, Eğlendirme ve Hoşça Vakit Geçirme İşlevi 2. Toplumsal Kurumlara ve Törenlere Destek Verme İşlevi 3. Eğitim ve Kültürün Genç Kuşaklara Aktarılması İşlevi 4. Toplumsal ve Kişisel Baskılardan Kurtulma İşlevi” (Ekici 2010: 124-125). Bildirimizde Türkiye ve Azerbaycan sahasından
* Niğde Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi TDE Bölümü, hicel@nigde.edu.tr 284 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu alınan gelin-kaynana konulu maniler / bayatılar bu işlevler göz önüne alınarak incelenecektir. Çalışmaya konu teşkil eden maniler basılı kaynaklardan alınmıştır. Bunların künyeleri verilirken Türkiye sahasına ait olanlarda “T.” Azerbaycan’a ait olanlarda ise “A.” kısaltması kullanılmıştır. Gelin-kaynana konulu manileri söyleyicileri bakımından şu şekilde sınıflandırarak inceleyebiliriz: a. Gelin Tarafından Söylenen Maniler / Bayatılar Gelin tarafından söylenen manilerde genel olarak kaynananın kötülendiği ve eleştirildiği görülmektedir. Hatta bazı manilerde gelin (genç kız) daha evlilik gerçekleşmediği hâlde kaynanayı kötüler. Çünkü kaynana iki sevgilinin kavuşmasına engel olmuştur. “Ay oğlan adın Mehmet
“Dere gider aşağı Canım sana emânet
Ben giderim yukarı Sana varırdım ama
Anan fazla hıyânet.”
O deli kocakarı.” (T. Akalın 1972b: 319).
(T. Akalın 1972b: 380). Evlilik olayı gerçekleştikten sonra ise iki kadın arasındaki gerilim artık ömür boyu sürecektir. Bu çatışmanın yansıdığı metinlerde gerilimin sebebi erkek figürdür. Gelin, oğlunu sahiplenmeye çalışan kaynanayı onu elinden almakla tehdit eder. Örneklerin bazılarında oğlu elinden alınan ve ikinci plana düşen kaynanayla alay edilir. Buna ilaveten Azerbaycan’dan alınan örnekte gelin, kaynanasına bazı ev işlerini yapmasını emretmektedir. Bu ifadenin arka planında yatan düşünce ise kaynananın konumunun “evin hanımı olan” gelin karşısında ancak hizmetçilik olabileceğidir. Zira kaynana daha önce sahip olduğu “evin hanımlığı” koltuğunu eve gelin girdiği andan itibaren kaybetmiştir. “Ben bir karabiberim,
Yuvarlanıp giderim;
Odun düz, goy, gaynana Çok konuşma kaynanam
Oğlun aldım elinden, Oğlunu alır giderim.”
Başına buz goy gaynana.” (T. Elçin 1990: 51).
Gelinin kocasının sevgisinden emin olması, kaynana karşısındaki konumunu daha da sağlamlaştırır. “Ay ışığı ışıktır
“Dağlar başı işıgdır, Terkim dolu kaşıktır
Çok söylenme kaynana
Gaynanam sevmese de, Oğlun bana âşıktır”
Oğlu mene aşıgdır.” (T. Artun 2006: 78).
Kaynananın oğlunu gelinden kıskanması gelin-kaynana ilişkisinin manilere yansıyan diğer bir boyutudur. Hatta kaynana bu nedenle zaman zaman oğlunu geline karşı kışkırtmaya çalışır. Gelin Türkiye örneğinde “kirli yaşmaklı karı” hakareti, Azerbaycan örneğinde ise “şana”, “kürek” ve “zirek” yakıştırmalarıyla bu öfkesini dışarıya yansıtır. “Şana” ve “kürek” kelimeleri hakaret ihtiva etmesine rağmen “zirek” olumsuz bir anlama gelmemektedir. “Zirek” manide “şana” ve “kürek” kelimeleriyle hiçbir işe yaramayan kaynananın, oğlu eve geldiğinde herkesten daha becerikli davrandığını vurgulamak amacıyla kullanılmıştır. Yani kaynananın ev içindeki tavrı, oğulun evde bulunup bulunmamasına göre değişmektedir. “Bahçelerde kum-darı
“Damda direk gaynana, Yaprağı sarı sarı
1 , kürek gaynana. Oğlun benden kıskandı
Oğlu eve gelende, Kirli yaşmaklı karı.”
Hamıdan 2 zirek
3 gaynana.” (T. Akalın 1972b: 292).
(A. Karaağaç-Açıkgöz 1998: 29). Gelin-kaynana arasındaki bu gerilimli ilişki, bazı manilerde kaynanaya hakaret boyutuna varır. Bu manilerde kaynananın çeşitli hayvanlara benzetilmesinden dolayı mizah unsurunun ön plana çıktığını söyleyebiliriz. “İrafa fincan koydum
İçine mercan koydum,
Ürüyor bâzı bâzı Kaynanamın adını
Ürüdüğün aramam
1 Şana: Yaba (Altaylı 1994b: 1076). 2 Hamı: Olanların tamamı, bütün insanlar (Altaylı 1994a: 604). 3 Zirek: Becerikli, çevik, eli çabuk, çok hareketli, canlı (Altaylı 1994b: 1286) 285 Doç. Dr. Hatice İÇEL/Türkiye ve Azerbaycan Sahasında Gelin-Kaynana Konulu Maniler/Bayatılar Kuyruklu sıçan koydum.”
Isırır bâzı bâzı.” (T. Elçin 1990: 114).
Gelinin kaynanaya öfkesi ve kini o kadar büyüktür ki, ona acı çektirmek ister. Abartılı bir üslubun hâkim olduğu bazı örneklerde bu istek şöyle dile getirilir: “Kaynanayı netmeli,
“Kaynanayı netmeli Kaynar suya atmalı,
Aman yandım dedikçe
Paldır-küldür inerken Altın(a) odun çatmalı.”
Seyirine gitmeli.” (T. Elçin 1990: 129).
(T. Akalın 1972b: 308). Evdeki otoriteyi tamamen ele geçirmek isteyen gelin, mücadele hâlinde olduğu kaynanasının ölmesini ister. Duyguların abartılarak ifade edildiği bu tür metinlerde gelin, kaynananın ölümüne değil kefene ve ona verilen paraya üzülür. “Avluda dibek taşı,
“Ak gazık gara gazık, Yediğim bulgur aşı,
Teneşirde yıkansın
Öldüğüne yanmeyom Kaynanamın kel başı.”
Giden kefini yazık.” (T. Elçin 1990: 38).
(T. Elçin 1990: 20). Kaynanası olmayan gelinlere imrenen kadın, kaynanadan kurtulma yolunu bazen onu evlendirmekte bulur. “Kulhüvallahü-ahad
Kaynanayı kaldır at
Oğlan kıza yakara Kaynanassız gelinler
Aman bacım ne rahat.”
İki kuruş on para.” (T. Akalın 1972a: 218).
(T. Akalın 1972a: 218). Gelin, kaynana kahrını çok sevdiği kocası için çekmektedir. Kahrı çekilen, aynı evde birlikte yaşanan ve bir yük olarak görülen kaynana eve gelen yiyeceklerden yemek şöyle dursun bazen haberdar bile olmaz. Gelin kaynanadan gizli yenilen “çerezi” duyurmak yoluyla onu kıskandırmak ve onun oğlu yanında kıymetinin kalmadığını ifade etmek ister. O artık hem evde hem de oğlunun yanında gelini karşısında ikinci plana itilmiştir. “Sini üstü şekerim
Üstüne bal dökerim
Dişleri gedik kaynana Kaynanamın kahrını
Oğlu için çekerim.”
Sensiz yedik kaynana” (T. Akalın 1972a: 218).
(T. Yardımcı 1999: 42). Sayısı ve örneği az olmakla birlikte bazı manilerde gelinin kaynanaya karşı takındığı tavır olumuz değildir. Muhteva yapısından hareketle bu tür manilerin evlilik olayı gerçekleşmeden söylenen maniler olduğunu söyleyebiliriz. Manilerde sevdiği erkeğe seslenen genç kız, onun annesinin kendisine kaynana olmasını istemektedir. Aslında istenen şey sevdiğiyle evlenmektir; ama bu arzu dolaylı yoldan ifade edilmiştir. Bunun nedeni geleneksel toplum yapısında evlilik isteğinin açıkça ifade edilmesinin kınanacak bir durum olarak algılanmasıdır. Hele de bunun bir genç kızın ağzından çıkması kınanmanın derecesini daha da arttıracaktır. Dolayısıyla hayatın olağan akışı içerisinde böyle bir isteği dillendiremeyen genç kız bunu manilerle ifade eder. “Bahçelerde lahana
“İki guyu yan yana, Kestim koydum sahana
Elime yahdım hana. Seni doğuran ana
Sene süd veren anan, Olsun bana kaynana”
(T. Kaya 2004: 92).
(A. Karaağaç-Açıkgöz 1998: 32). Görüldüğü üzere gelin tarafından söylenip kaynananın kötülendiği manilerde gelin, geleneksel yapı içerisinde kınanma korkusuyla söyleyemeyeceği şeyleri dile getirir. Böylelikle hem kendini hem de kaynana sorunu olan diğer kadınları –ki genel anlamda düşünüldüğünde evlenen her kadın bir gelindir- rahatlatır. Bu türdeki manilerin “toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma”nın yanı sıra, metinlerde kullanılan abartılı üslubun ve hakaret sözlerinin mizahî özellik taşımasından dolayı “eğlenme, eğlendirme
286 III. Uluslararası Türk Dünyası Araştırmaları Sempozyumu Kaynana hakkında olumsuz düşüncelerin söz konusu olmadığı manilerin işlevinin ise -Türk toplumunun geleneksel yapısına aykırı olarak- genç kızın evlenme isteğini dile getirmesinden dolayı “toplumsal ve kişisel baskılardan kurtulma” olduğunu belirtebiliriz. жүктеу/скачать 42,43 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|