ІҢКӘр дүние (1972 ж., «Жазушы» баспасы)

Бір-ақ дем екен бар медет, 

Жанарға сонда нұр біткен 

Әлдебір ғажап әл демеп. 

 

Шашалып сәби... 

                              

жұтты ауа 

Басталғандай енді еркі. 

Қуанды көптен күпті ана 

Жылағанына перзенті. 

 

Қуанды әке аптығып, 

Албыртып жатты ана да. 

Қамданып тойға жатты жұрт, 

Қамсызы – құйттай шарана. 

 

Кіндікті кесіп,  

                         

ал, міне, 

Көтеріп алды басқа ана. 

Бәрі де бір сәт... мәңгіге 

Тамғаны – кіндік қан ғана. 

                  

 

 

 

МАҚАНШЫ  МӘНЕРЛЕРІ 

Қабдеш Жұмәділовке 

 

Таулардың тарланы екен Тарбағатай,  

Мінезі маң-маң екен Тарбағатай, 

Қолаты қорған екен Тарбағатай, 

Пай-пай, пай, оң қанаты-ай сол қанаты-ай! 

 

Тұрқына тұғыры сай Тарбағатай, 

Тұрпатқа ғұмыры сай Тарбағатай. 

Ызғарға жылуы сай Тарбағатай,  

Пай-пай, пай, Ебі желі – емге қат-ай. 

 

Шыңдары қиыр-шиыр Тарбағатай, 

Шежіре ию-қию Тарбағатай. 

Асуың қиын-қиын...  

                                    

асуы қиын, 

Тағдырын түсіндім ғой енді, ағатай! 

 

 

 

* * * 

 

Махаббат болды ма өзі,  

                                

болып па еді? 

(Махаббат демеңіздер желікпелі.) 

Махаббат болса – болды, 

                                             

Онда оңды – 

Мәңгі ме, минуттік пе – кемітпе оны. 

 

Өйткені бір сәті де, мәңгісі де, 

Жүректің жүгінгенде заңды ісіне, 

Бағың боп, 

Сорың боп та айналады 

Кішкентай тағдырыңның «тәңірісіне». 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

* * * 

 

Менің бүкіл өлеңім – Отан жайлы, 

Отан берген бойымда от ойнайды. 

Отан – жүрек,  

                       

жүректен нәр алмаған 

Отықпайды ешқашан, отаймайды. 

Отан – жүрек. 

Жүректің әр дірілі –  

Соққаны емес тамырдың, тағдыр үні. 

Отан – жүрек,  

                         

жүректің иесі – біз, 

Біздің қолда – мықтылық, мәңгілігі. 

 

 

 

 

ӨЛШЕМ 

 

Бәрі өлшеулі. 

                       

Деміңе дейін өлшеулі. 

Тағдырдың салдар-себіне дейін өлшеулі. 

Жаялық-құндақ, тал бесігің де өлшенген, 

Жастанар құйттай жеріңе дейін өлшеулі. 

 

Өлшейміз бәрін. 

                         

Алысты шырқау – жақынмен, 

Жынысты-нуды жадағай-жайдақ тақырмен. 

Гүлдерді оқпен салыстырамыз, атоммен, 

Ақымақтықты салыстырамыз ақылмен. 

 

Емшектің сүтін анаң де берген мөлшерлеп, 

Мөлшердің бәрін атамаймыз ба өлшем деп. 

«Көздің де жасы таусылады екен», - дейтұғын. 

Соғыстан ұлы қайтпаған кемпір кемсеңдеп. 

Салыстыру да, 

Салғастыру да, 

Бәрі - өлшем. 

Таусылу, туу. Бітпейді өлшем өле-өлсең. 

- 

Біткені, - дейді тайғанап кетсе табаның, 

- 

Жеткені, - дейді жүлдыздай жансаң егер сен. 

 

Сүріну де – өлшем, жүгіру де – өлшем, жүру де, 

(Көнген ғой пенде өлшеулі өмір сүруге.) 

Өткелек өмір – өрмекші құры секілді, 

Салмағын соның болса ғой өлшеп, білуге. 

 

 

* * * 

Өмір жылдам атқан оқтай зымырар, 

Көңіл – құбылаң. Құбыласына жығылар. 

Біз – пендеміз өз билігін өзі әлі 

Ұстай алмай от пен суға ұрынар.  

Пайғамбар жоқ,  

                       

дін-шарғысы тозды оның, 

Баса алмады ол ақыл-ойдың безбенін. 

Бірақ әлі адамдардың көп көрем 

Өз көңіліне өзі иілген кездерін... 

 

 

* * * 

 

Отанды сүй. Отқа түс – от лауласа, 

Ал егер де, егер де... от болмаса, 

Сүйгеніңді Отанды көрсетем деп,  

Жасай көрме, жарқыным, тек далбаса. 

 

Кім анасын сүйем деп айқайлайды, 

Сыйлағаны үшін кім той тойлайды. 

Сыйлағанын, сүйгенін анасына 

Айта алмайды айқайлап,  

                                          

айта алмайды. 

 

Отан-ана. 

                

Сүйе бер, сүй үнсіз-ақ, 

Сол махаббат – мәңгілік жылу-шуақ. 

Отан-анаң алады түбі сынап, 

Түбің шикі болмасын... 

Түбі, шырақ! 

 

 

 

 

* * * 

 

Отанды сүю, өзіңді сүю – бір ұғым, 

Отаннан тарар тамырың менен түбірің. 

Отаның сонда жүрегің болып шықпай ма, 

Өзіңнен артық кім білмек жүрек дірілін. 

 

Отаның, демек, өзіңнің кұйттай жүрегің, 

Жүрегің қақса, сенің де заңды жүдеуің. 

Жарыла жүрек қуанар кезің болса да, 

Қабынып жүрек қорқа көрмесін, тілеуім. 

 

Қуану, қорқу,  

                         

тұрар ма бірақ алмаспай, 

Отаның – анаң,  

                          

төзіміне адам нанбастай. 

Ауырса анаң, таба алсаң емін болғаны –  

Еш жақтан сондай балгер де іздеп,  

                                                

бал да ашпай... 

 

 

 

 

Отаншыл сезім 

 

Үлкен Отан, Ұлы Отан –  

Балалық шақтан сезінген, 

Сүйгеннен бауырың езілген. 

Балалық шақтан бері біз –  

Отанның құйттай төліміз. 

 

Бір ауыз танбай сөзінен, 

Бір елі таймай көзінен, 

Бірге өсіп келе жатырмыз 

Отанның Біздер өзімен. 

 

Бар ұрпақ солай, әр ұрпақ 

Отанға берер отттарын. 

Отанға төлер тапқанын, 

Отаннан алар жоқтарын... 

 

Үлкен Отан, Ұлы Отан –  

Ұлы тау яки ұлы таң. 

Шыңына бір шығарар, 

Шұғыласына бір орар 

Әр ұрпақтың соқпағын. 

 

Отанмен атам жолықты 

Сардарға, мүмкін, ергенде. 

Өз әкем, мүмкін, ауылда 

Алғашқы туды көргенде, 

Немесе сонау Берлинге 

Сол туды ұстап келгенде. 

Отаншыл сезім ешқашан 

Қарамайды, әсте, көр-жерге, 

Бөлектегенге, бөлгенге 

Көнбейді ол, әсте, құлдыққа 

Қорықпайды ажал төнгенде, 

Өлмейді ол сен өлгенде! 

 

...Қырықыншы жылдар соңының 

Сөніп бір жанған жарығы, 

Отаншыл сезім от болып 

Біздерге қалай дарыды? 

Аштықты біздер білмейміз, 

Соғысты біздер көрмедік. 

Терезе жұртпен тең болып, 

Теңеді біздер өссек те, 

Есерлікке ерік бермедік. 

Жеңістің гүлі Біздерміз 

Өртеңге өскен өң беріп. 

Ғарышқа қарап талпындық 

Аяулы ана – Жер болып. 

 

Отаншыл сезім... біздерге, 

Балалық шақтан дарыған. 

Айрылған әйел жарынан... 

Зәрезап едік зарынан. 

Зарлай да жүріп сол әйел 

Түйетін талқан тарыдан, 

Түспейтін ұршық қолынан, 

Сүйріктей саусақ кетпеннің 

Сар мейіз еді сабынан, 

Ұялап қалған сары су 

Қақсайтын еді қарынан. 

Сонда да... “колхоз шаруасы, 

Қалды-ау деп бітпей” налыған. 

Бір ғажап мейірім болмысы 

Білінуші еді бабынан. 

Садаға еді – сайтан сөз 

Беттегі иман, арынан. 

Бір үзіп берсе нанынан, 

Шықпайтын едік жанынан. 

 

Отаншыл сезім... біздерге 

Балалық шақтан – бақ қонған. 

Бар еді ағам балдақты 

Аяғын соғыс ап қалған. 

“Бір басқа бір көз, бір аяқ 

Шүкірлік, қалқам, шақ болған” 

Дейтұғын еді ол. 

Бұл сөзі 

Дүйім бір елге дәт болған. 

Мінетін атқа бір ырғып 

Сықырлап сол жақ қапталдан. 

Түсетін аттан домалап 

Құлаған тастай жақпардан. 

- 

Өттік қой аман оттардан, 

Қалдық қой тірі оқтардан... 

Маңдайдан мені сипайтын, - 

Сені тірі болсаң, -деп, - қарғам, -  

Маңдайдан сипап бір күні:  

- 

Ертеңің – ертек, - деп, - қалған. 

Содан соң аз-кем тоқталған, 

Артына мені мінгізіп, 

Көпжиде жаққа ап барған. 

- 

Көпжиде мынау шоқталған, 

“Атамекенің” – деп, - қалған. 

Кешегі қанды соғыста, 

Бұл жерден, қалқам, алыста 

Ағаларың да көп қалған... 

Топырағын сосын уыстап 

“Құнары-ай, шіркін” дегенде, 

Көзіне тамшы кеп қалған. 

Отаншыл сезім біздерге 

Ағадан солай кеп қонған. 

 

Дарыған бізге бұл сезім 

Адалдық, ардан, серттерден. 

Қалғанда Ер есен оқтардан, 

Қалғанда ел аман оттардан, 

Сондықтан да ол, бірбеткей 

Туатын мәрттей серттерде. 

Ертеңге өскен гүлдердей, 

Тас жарған аумас шөптерден. 

Отаншыл біздің сезімге 

Ғарыштық дәуір дөп келген. 

Сондықтан біздің бұл сезім 

Өшпейтін өмір – от берген. 

 

 

 

* * * 

 

Отқа да салам өзімді, суға да салам, 

(Адам ба – өзін суарып шыңдамаса Адам). 

Өз жүрегіммен үрлеймін өз көрігімді, 

Өз жүрегіммен  өзімді бірге жасаған. 

 

Өз көрігіммен өртеймін өзімді-өзім, 

Көрігімдегі өмірім – сезім, мінезім... 

Бақыт деп білем – оттарға төзудің өзін, 

Балқып бір барып суықты сезінудің өзін. 

 

Бақыт деп білем – буланып балқудың өзін, 

Бақытты кезім – балқыған әр қилы кезім. 

Қара темірмін,  

                          

менсінбен алтынның өзін, 

Алтыннан гөрі қымбаттау жарқын мінезім. 

 

Қара темірмін, сондықтан суарыламын, 

От пенен суды мәңгіге мұра қыламын. 

Отқа да салып өзімді, суға да салып, 

Құлпырып қунап тот баспай – тұра да аламын! 

 

 

 

* * * 

 

Он жеті жастан, он сегіз жастан сүйгенмін, 

Жиырма бес ерек... 

                                

Отызда бөлек күйге ендім, 

Отыз бесте де, қырық бесте де сүйгенмін, 

Сүйе беремін қурап қалғанша сүйегім. 

 

Сүйгеннен ернім жұқарса, мейлі, жұқарсын, 

Сүйгеннен жүйкем жұқарса, мейлі, жұқарсын, 

Сүйгеннен көңілім  мұқалса, мейлі, мұқалсын, 

Сүйгеннен өмірім қысқарса, мейлі, қысқарсын. 

 

Тек сүйсем болды –  

                                   

минут па, әлде мәңгі ме. 

Ұзағында ма, қысқасында ма – әңгіме. 

Дәнінде емес пе, дәмінде емес пе – әңгіме, 

Мәңгі есте қалар мәнінде емес пе – әңгіме. 

 

Машақаты мен мұңында емес пе – сыры, ізі, 

Буынға түскен уында емес пе уызы. 

Мұңнан да рақат, удан да уыз ұюы, 

Сол емес пе екен – Адамды адам сүюі. 

 

Сондықтан сүйем, 

                               

сол үшін сүйем, сонша көп, 

Мұңнан да рақат, удан да уыз тамса деп. 

Сүйе алмай налып болғаным да бар сонша әлек, 

Сүйіп те қалып, күйіп те қалдым қанша рет. 

 

Сонда да сүйем, 

                            

сонда да сүйе беремін, 

Бәріңді сүйем... бәріңді иеленемін. 

Сүйе беремін, 

                         

сүйе де сүйе шаршасам, 

Махаббатыма маңдайды сүйеп өлемін. 

 

 

 

СҰРАРСЫҢДАР 

 

- 

Өмірбаян жазып бер, - деді маған, 

(Өміріңді сұрай ма тегін адам...) 

Өміріме аз емес өкпе-назым 

Соны еске алу – өш ету мені маған. 

 

Мені маған айдап сап, өш еткенмен, 

Өртенбеймін... шоғымды көсеп көргем. 

Өзімді өзім саламын отқа күнде, 

Өкінішін өткеннің есептеумен. 

 

Серігім ғой өкпе-наз, нала-мұңым, 

Өмір бақи қалғытпас қарауылым. 

Қарауылым – қорғаным, әділ қазым 

Жүрегімнің қақ бөлсін қара қылын. 

 

Мені маған сонда ешкім өш ете алмас, 

Өмірімді зая да, еш ете алмас. 

- 

Өмірбаян жазып бер, - деді маған, 

Өмірімді жаздырар... жасата алмас. 

 

Жазып берем...  

                           

Жазамын өмірбаян, 

Жазған өмірбаяным – бәріңе аян. 

Аян емес жерлерін сұрарсыңдар 

Тағдыр деген тақуа қариядан. 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ҚАСИЕТТІ  ҚАС  ҚАҒЫМ 

 

(1985 ж., «Жазушы» баспасы) 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТАЛ  ТҮСТЕ  ШЫРҚАҒАН  ТОРҒАЙ 

Біздің жаққа бұлт аумай, жаңбыр жаумай құрғап тұр, 

Күнде шығып күлән күн, көп бояуды ұрлап тұр. 

Бір бозторғай төбеге қақырық түтер мезгілде 

Боз көдеден биіктеп буынғандай жырлап тұр. 

 

Жалғыз торғай жырлап жүр,  

                                             

жалқы аспаны тыңдап тұр, 

Сауырын созып селт етпей сұлық жатыр сұңғақ қыр. 

Сай-сүйегі сырқырап барады босып боз бұлттар 

Бейжай бір кезде бейсауат шырқырауын-ай,  

                                                                           

тіл тапқыр. 

 

Қарлығып шыққан құс даусы – қайраққа салған ұстара, 

Қайрап қалдырған өткірлік бұйырады екен құсқа да. 

Қарашықтай құс қажып кеп, қанаты талған кезінде 

Қаймықпай кіріп кетердей уантып ұстар уысқа да. 

 

Үніне сенген үмітпен аңқасы кепкен қырларға 

«Ақ жаңбыр қашан төгер» - деп, жүйкесі құрып  

                                                                               

тұрғанда, 

Қара жер шөлдеп жатқан соң, шырылдап құйттай  

                                                                               

бейбіт құс 

Арбаған жылан аузына жем боп түсіп тынғанда, 

Жабырқап қалар жалған да... 

 

 

 

 

 

* * * 

 

Телефонмен тіл қаттың маған, 

Тіл қаттың дағы жыладың. 

Мең-зеңмін мен де, жұмбақ бір ғалам –  

Жалғыздық салды сынағын. 

 

Сен жалғыз аңсап, мен жалғыз аңсап, 

Күнәміз болса, кешірдік. 

Қалды ма кейін сол минут, солай 

Кетті ме өтіп, не сұмдық! 

 

Мен кіммін саған, сен кімсің маған 

Алыстан аңсап, абайла. 

Мәңгі бір жүріп, мәңгі жасаған 

Махаббат бар ма, соны ойла. 

 

Телефонмен тіл қатшы маған, 

Тар емес, дүние кең шығар. 

Дүние деген – бір жақсы, жаман, 

Жақсылығы да мол шығар... 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

ТОПЫРАҚ 

Ағам Қамиқанға 

 

...Туған жер саған тағы да міне оралдым, 

Қайтқан бір қаздай қоңыр төбеме қонармын. 

Қоңыр төбеме қоңылтақсып бір қарармын, 

Қабірін көріп былтырғы қайтқан ағамның. 

 

Қоңыр төбеден бір уыс топырақ алармын, 

Көз жасыма илеп, басыңа барып салармын. 

Алаңсыз, қамсыз жатқаны қалай,  

                                                         

мен үшін  

Өзегін жарған өмірімдей қымбат адамның. 

 

Өткеннің бәрін көрген бір түстей шолармын, 

Көзімнің алдын көрсетпей жасқа шылармын. 

Бәрі де елес. 

                      

Өткен бір өмір – мұнардың, 

Мұхиттай шексіз мұңына малтып тұрармын. 

 

Өткеннің бәрін көрген бір түстей шолармын, 

Тұтанып өзім тұтастай іштей жанармын. 

Сынық ай салған сынық сүйем тас алдында 

Дәрменсізін-ай, жүректің, мидың, жанардың. 

 

Туған жер саған – тағы да міне, оралдым,  

Басына бардым былтырғы қайтқан ағамның. 

Сыздады орны жарамның, 

Көз жасыма илеп тағы да 

Бір уыс топырақ салармын, 

Салармын да үнсіз қалармын. 

Айырып тұрған топырақтан 

Амал не, бірге жаралдым.  

 

 

ТОРҒАЙ  ӘУЕНДЕРІ 

 

О, туған жер, келдім саған, 

сағынған соң – келгенім. 

Тамып саған кіндік қаным, 

сенде қалған жөргегім. 

Сені аңсайтын себебім де, 

салдарым да – сол менің. 

Ал әйтпесе, аспан асты  

кең мекенім – Жер менің. 

 

Ал әйтпесе, жер бетінде –  

жер жетеді пендеге, 

жер жетеді – өзіңе де,  

жер жетеді ерге де. 

О, туған жер, тосырқама –  

тосаң тарттың сен неге, 

Көзім алды кіреуке боп –  

босаң тарттым мен неге? 

Талай жерде жүрдім, бәлкім, 

ылдида да, өрде де. 

Жүреледік төменде де, 

оздық, бәлкім, төрге де.  

О, туған жер, 

                        

сенде маған 

Төмен де жоқ, төр де жоқ. 

Құшақтасаң болды мені, 

Қыссаң болды кеудеңе. 

 

Сен өйткені – ата-баба, 

әулетімнен бері қарай, 

Тұқым-түбір, үрім-бұтақ, 

 

зәу-затымнан бері қарай, 

Бір кіндіктен туғандардың 

кіндік қанын сіңірдің. 

Анамдайын сендім саған, 

бабамдайын сыйындым. 

Кіндігімді кестің дағы 

кіндігімнен байладың. 

Туған жерден ажырасам,   

кіндігімнен қиылдым. 

Қиыны сол, қиыны сол, 

қиыны сол – қиынның. 

 

 

* * * 

 

Түбіт бөкебай 

Тартқан ботам-ай, 

Өзің ботадай, 

Көзің боталай, 

Маған қараушы ең 

Мейірім нұрына 

Шөлдеп, қаталай... 

 

Түбіт бөкебай 

Түсті-ау басыңнан. 

Дәурен ботадай 

Ұшты-ау басыңнан. 

Кеттің жат жұртқа 

Құшты-ау қосылған. 

Сен де алыстап, 

Мен де алыстап, 

Құштар басылған. 

 

Түбіт бөкебай –  

Тозды түбіті. 

Тентек көңілдің 

Озды үміті. 

Қалды махаббат 

Уыты өзекте. 

Қалды... қалғанын, 

Қалқам, сөз етпе. 

 

 

УАҚЫТ 

 

Кеше бала ек, бозбала ек бозда ойнаған, 

Уақыт қалай құйындай көз байлаған. 

Адам қанша жаңылсын, жазғырылсын, 

Зымырайды уақыт жазбай заңнан. 

 

Адам – пенде,  

                        

жазар да жаңылар да, 

Тауы тасқа мұқалып шағылар да. 

Құлар, жылар, 

                         

сүрініп қайта тұрар 

Адам деген аты мен ары барда. 

 

Адам – пенде,  

                          

қайғырар, қуанар да, 

Тағдыр сыйын тайсалмай қарсы алар да, 

Ойлап тауып мың айла, мың шарғыны 

Уақытқа таба алмас бір амал да. 

 

Уақыт жазбай, жаңылмай ағар тынбай, 

Буыменен арбаған сары алтындай. 

Тіршілік те тұрмайды бір орнында, 

Зымырайды орнында заман тұрмай. 

 

Тербейді уақыт бесігі ұлы өмірді, 

Ұйықтатады,  

                        

оятып біреуіңді. 

Уақыт үнсіз қаусырған құшағына, 

Тілеуіңді бергір ғой, тілеуіңді! 

 

 

АЙДАН АНЫҚ 

 

Ақынның сезіміндей сиқыр бар ма, 

Бағынбас цитаттарға, цифрларға. 

Күш бар ма, құдірет бар ма ақынға тең, 

Күмбірлеп кеудесінен күй туғанда. 

 

Бұл өзі – таңғажайып ғажап болмыс, 

Қылдай бір кірбіңіңнен азап көргіш. 

Шар болат кейде бірақ шамырқанса, 

Басына тамұқ туғыз, тозақ келгіз! 

 

Қорықпайды қыпылықтап,  

                                           

тайғанақтап, 

Қаруға қарсы жүрер қойған оқтап. 

Өйткені жүрегінде кіршігі жоқ 

Ол адал, 

              

Айдан анық – Айдан аппақ. 

 

 

* * * 

 

Ақ көйлек кидің,  

Көк көйлек кидің, 

Ұзынын кидің – қысқарттың 

Өзіңе іштей қызығып жүрдім, 

Үзіліп жүрдім – іш тарттым. 

 

Іш тарттым құлап, 

Ұстарттым бірақ 

Іштегі құйын – сезімді. 

Тізгіндеп өзім, 

Тентек бір сезім 

Тентіреп менен безінді. 

 

Бойжеткен қалқам, 

Ойы кеткен қалқам, 

Талайдың және талайға, 

Қысқартар көйлек 

Ұстартар ой деп 

Ойлама өмір, абайла! 

 

 

АҚ  СЕЛЕУ 

Ілияс Есенберлинге 

 

Әкем бе менің?  

                          

Қырық жыл қой баққан қазақ, 

Құрық тимеген құр жылқы ойнатқан қазақ. 

Серілеу ме еді, сал ма еді, салқылау ма еді, 

Айыра алмаймын әйтеуір ғажаптан-ғажап! 

 

Ғажаптан-ғажап сыйлайтын селеуін қырдың, 

Ғажаптан-ғажап келетін себебін білгім. 

Кейитін кейде «кебіннің керегі жоқ» деп, 

«Ақ селеуімді оранып өлемін бір күн». 

 

Мен кейін білдім.  

                              

Даланың ойланғанында, 

Селеуді ол неге аймалап айналғанын да. 

Адамның шашы сияқты ағарып кеткен 

Қажығанын да, қайғырып, қайралғанын да. 

 

Сүйемін селеу!  

                        

Шаштары – ойланған бастың, 

Ойланған бастар ағарса, қайран қалмаспын. 

Сол селеулердің түбірінен тірілер кейін 

Жауқазын гүлдер –  

                          

жарықтық, жайраңдап жас күн! 

 

...Қадау да қадау қайда да асылдар деген, 

Жатпайтын қаптың түбінде жасырғанменен. 

Ақ селеу шашты ағалар селдіреп қапты-ау, 

Ойлары бірге мұхиттай Мұхтарларменен, 

Қайнары бірге кешегі Қасымдарменен. 

 

 

жүктеу/скачать 1,85 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: