Ылым тарихы мен философиясы

 
 
128 
6 ТАРАУ.  ФИЗИКАНЫҢ ФИЛОСОФИЯЛЫҚ 
 
ПРОБЛЕМАЛАРЫ 
 
Физика  ғылым  ретінде  материалдық  дүниенің  қарапайым  және 
жалпы қасиеттерін зерттейді. Осы жалпылықтың нәтижесінде физика 
және оның заңдары барлық жаратылыстанудың негізінде орын алады, 
дүниенің  ғылыми  суреттемелерінің  негізі  болып  табылады,  табиғи-
ғылымдық және гуманитарлық білімнің сараптамасына ықпал етеді.  
Физиканың философиялық мәселелеріне онтологиялық, логико-
гносеологиялық  және  әдістемелік  негіздемелер  кіреді.  Физикалық 
таным  әдістерінің  спецификасы  нақтылықтың  құрылымдылық, 
жүйелілік және функционалдық ерекшеліктерімен байланысты.  
Физиканың  онтологиялық  мәселелері  табиғи-материалдық 
жүйелердің  әртүрлі  типтерінің  құрылымдық  ұйымдастырылуы  мен 
дамуының    жалпы  қасиеттері  мен  заңдылықтарын  зерттеу  мен 
айқындаудан  тұрады  және  бір-  қатар  маңызды  ұғымдар  мен 
қағидаларды қарастыруды талап етеді.  
Дүниені  философиялық  тануда  материя  ұғымы  негізгі  болып 
табылады, себебі оның  дүниетанымдық  мазмұны материяның  табиғи 
және  әлеуметтік  нысандарындағы  жалпы  қасиеттерін,  заңдарын, 
құрылымдық  қатынастарын,  қозғалысы  мен  дамуын  ашумен 
байланысты. 
  Физикадағы материя ұғымы-орталық, себебі физика заттың негізгі 
қасиеттерін, фундаменталды арақатынас типтерін, әртүрлі жүйелердің 
(қарапайым  механикалық  жүйелерді,  кері  байланысы  бар  жүйелерді, 
өзін-өзі  ұйымдастыратын  жүйелерді)  қозғалыс  заңдарын  зертейді. 
Осы қасиеттер мен заңдар техникалық, биологиялық және әлеуметтік 
жүйелерде  көрініс  табады,  сондықтан  физика,  ондағы  болып  жатқан 
үрдістерді  түсіндіру  үшін  кең  қолданылады.  Осының  барлығы 
материяны философиялық анықтау мен оның құрамы мен қасиеттері 
туралы физикалық ілімді біріктіреді. 
       Материяның  жалпылама  атрибуттары:  қозғалыс,  кеңістік,  уақыт, 
құрылымдық, жүйелік ұйымдастырылуы мен өзін-өзі дамыту қабілеті, 
үзділікпен  үздіксіздік  бірлігі,  өзгеру  мен  дамудың  әмбебап 
диалектикалық  заңдар  әрекетінде  көрініс  табатын  басқа  да  бір  қатар 
қасиеттер.  Материя  мен  оның  атрибуттары  құрылмайды  және 
жойылмайды,  мәңгі  болады  және  көрініс  табу  нысандары  бойынша 
шексіз  көп  түрлі  болады.  Дүниедегі  барлық  құбылыстар  табиғи 
материалдық  байланыстар  мен  өзара  қатынастармен,  себепкерлік 
қатынастармен, табиғаттың объективті заңдарымен детерминациялық 
байланыста.  

 
 
129 
       Физика  -  материя,  қозғалыс,  кеңістік  және  уақыт  бірлігінен 
туындайды.  Жүйелердің  барлық  кеңістік-уақыттық  қасиеттері, 
олардың  қозғалу  жылдамдығына  және  жалпы  жүйелердегі 
құрылымдық  қатынастарға,  олардың  салмағы  мен  гравитациялық 
мүмкіндігіне байланысты.  
       Материя  құрылымы  бойынша  шексіз,  бірақ  әртүрлі  құрылымдық 
деңгейлерде  қозғалыстың  әртүрлі  нысандары  мен  өзара  қатынас 
заңдары  көрініс  табады.  Олар  дифференциялық  физикалық 
теорияларда  көрініс  табады,  олардың  әрқайсысы  басқа  теорияға 
келтірілмейді  да  қолданудың  белгілі  бір  шекараларына  ие  болады. 
Сонымен қатар, әртүрлі  құрылымдық  деңгейлердің арасында тікелей 
байланыс  пен  шарттылық  орын  алады,  ол  материя  мен  қозғалыстың 
әртүрлі  нысандарының    өзара  айналысында,  жалпы  атрибуттардың 
болуында,  сақталу  және  қозғалыс  заңдарында  көрініс  табады.  Осы 
бірлікті  физика  бір  қарапайым  бөлшектер  теориясын  жасау  арқылы 
көрсетуге тырысуда. 
        Бүгінгі 
күні 
жүздеген 
қарапайым 
бөлшектер 
белгілі. 
Кейбіреулері  аз  уақыт  «өмір  сүреді»,  басқа  бөлшектерге  айналады. 
Қарапайым  бөлшектердің  бөлігі  ауыр  болады  -  жеке  атомдардан  да 
ауыр.  Қарапайым  бөлшектердің  көбісінде  антибөлшектері  болады, 
олар  электр  тоғының  қарама-қарсы  белгілері  және  магниттік  уақыт 
аралығымен:  электрондар  үшін  позитрондар,  протондар  үшін 
антипротондар, нейрондар үшін антинейрондар ж.т.б. ерекшеленеді. 
    Микродүниенің 
әртүрлілігі 
бөлшектердің 
өзара 
алмасу 
бірлігімен анықталады. Бөлшектерге тыныштық салмағы тән болады, 
ал  электромагниттік  және  гравитациялық  дала  мен  олардың 
кванттарына  тыныштық  салмағы  тән  болмағанымен,  қуат,  импульс 
және  басқа  да  қасиеттер  тән  болады.  Дала  мен  затты  бір-біріне 
қарама-қарсы  келтіруге  болмайды.  Егер  заттың  құрылымын 
қарастырса,  барлық  жүйелердің  ішкі  кеңістігі  даламен  «қамтылған» 
болады,  нақты  алатын  болсақ  кеңістік  осы  дала  мен  бөлшектердің 
ұзақтылығын  сипаттайды.  Заттың  жеке  бөлшегінің  үлесіне  жүйе 
көлемінің  аздаған  ғана  бөлігі  келеді.  Сонымен  қатар  заттың 
бөлшектерін  абсолютты  шекаралары  бар  микроскопиялық  домалақ 
түрінде  елестетуге  болмайды.  Бөлшектер  әртүрлі  далалардан 
бөлінбейді, бөлшек аяқталып, оның сыртқы даласының басталуының 
нақты  шекарасы  болмайды.  Шекаралық  салада  дала  мен 
бөлшектердің  үзілмейтін  өзара  ауысуы  орын  алады.  Осылайша, 
протондар  мен  нейтрондар,  оның  құрамына  енетін  виртуалды  пи-
мезондардың  аумағымен  тұрақты  түрде  қорғалған  болады; 
электрондар,  позитрондар  және  басқа  да  оқталған  бөлшектер 
электромагниттік даламен бөлінбейтін байланыста болады. 

 
 
130 
   Материя құрамындағы үзілетін және үзілмейтіннің бірлігі барлық  
бөлшектердің  корпускулярлық  және  толқындық  қасиеттерімен 
көрсетіледі, 
 
материяның 
барлық 
микробөлшектерінде 
корпускулярлық  және  толқындық  қасиеттері  болады.  Нақты 
жағдайларға  байланысты  ол  бөлшек  немесе  толқын  ретінде 
көрсетіледі.  1924  ж.  Луи  де  Бройл  (1892-1987)  қозғаған 
корпускулярлы-толқынды  дуализм  идеясы  материя  мен  жарық 
қасиеттерін  олардың  бірлігінде  қамтыған  теорияны  жасауға 
мүмкіндік берді. Жарық кванттары микродүниенің жалпы құрамының 
ерекше мезетіне айналды. 
   Микродүние  физикасының  дамуы  соңғы  он  жылдықтарда 
қарапайым  бөлшектер  қасиеттерімен  олардың  арақатынасының 
сарқылмайтындығын  көрсетті.  Жоғары  қуаттылығы  бар  барлық 
бөлшектерде  бір-бірімен  арақатынасқа  түскенде  әртүрлі  өзара 
ауысуларға қабілетті болады.  
   Арақатынастың  жоғары  энергиясындағы  бөлшектердің  әмбебап 
өзара  ауысуы  олардың  құрылымының  кейбір  жалпылығы,  сонымен 
қатар  фундаменталды  ара  қатынастың  біріккен  заңдарының 
мүмкіндігін  күәландырады.  Осы  бағыттағы  зерттеулер  андрондар 
құрамының  кварктік  үлгісінің  дамуына  әкелді  (протондар, 
нейтрондар,  гиперондар,  резонанстар  мен  мезондар).  Кварктер-
оттану,  «түс»,  «келбет»  сияқты  күрделі  қасиеттері  бар  бөлшектер. 
Кварктер  «ең  қарапайым»  деп  есептеледі  да,  бір-бірі  үштіліктер 
немесе  жүптіліктер,  немесе  кварк-антикварк  болып  қосылады.  Үш 
кварктен салыстырмалы ауыр бөлшектер-бариондар құралады. Кварк-
антикварктердің  жеңіл  жүптіліктері  мезондар  деп  аталатын 
бөлшектерді  құрады.  Кварктер  өзара  күшті  арақатынаспен 
желімденеді,оның  тасымалдаушылары  глюондар  болып  табылады 
(олар кварктерді андрондарға «желімдейді»).  
        Кварктер  еркін  жағдайда  әлі  көрсетілмеді,  ол  мүмкін  емес, 
себебі,  кварктер  арасындағы  шекара  жоғарылаған  сайын  олардың 
арасындағы  ара  қатынас  азаяды,  керісінше,  шексіз  өседі,  ол 
қарапайым  бөлшектерден  тыс  әрекет  етуін  жоққа  шығарады. 
Тәжірибелік зерттеулерде бөлшектердің соқтығыстарынан қарапайым 
бөлшектердің қуатты ағымдарының пайда болуы байқалады. Осында 
бөлшектердің  саны  қақтығысу  қуатының  өсуімен  жоғарылайды. 
Қарапайым  бөлшектердің  құрылымы  ішкі  байланыстармен  қатар, 
олардың  сыртқы  арақатынастарының  қуатты  қызметі  болып 
табылады.  Кварктік  үлгі  негізінде  жаңа  бөлшектердің  пайда  болуы 
туралы айтылған.  
       Байланыс,  арақатынас  және  қозғалыс-материяның  маңызды 
атрибуттары,  оларсыз  оның  әрекет  етуі  мүмкін  емес.  Өзара  қатынас 

 
 
131 
әртүрлі  материалдық  элементтердің  жүйелерге,  материяның  жүйелік 
ұйымдастырылуына  бірігумен  шартталады.  Кез  келген  объекті  үшін 
бірігу-өзара  қатынас,  басқа  денелерге  қатынасы  бойынша  өзін 
көрсетуді  білдіреді.  Біздің  материалдық  дүниені  тануымыз 
арақатынастың  әртүрлі  нысандары  мен  денелер  қозғалысын  ашу 
арқылы жүзеге асырылады. 
  Қазіргі кезде өзара қатынастың үш фундаменталды түрі әйгілі: 
 
гравитациялық-әмбебап  сипатта  болады  және  барлық  әйгілі 
материяның  түрлері  арасындағы  тартымдылық  ретінде  көрініс 
табады; ол сипат өзара қатынастардың ішіндегі ең әлсізі. Классикалық 
физика  Ньютонның  әйгілі  тартылыс  заңымен  суреттеледі.  Жалпы 
салыстырмалылық  теориясындағы  салмақтылықтармен  құрылатын 
гравитациялық  дала  кеңістік-уақыттық  континуумның  қисықтылығы 
арқылы байланысады. Гравитация кеңістіктің  «қисықтылығын» және 
уақыт  қозғалысын  баяулатады,  ал  ол  жүйесіндегі  барлық  үрдістірге 
ықпал етеді; 
 
электромагниттік-әмбебап  сипатқа  ие  және  кез  келген 
денелер  арасында  болады.  Тартымдылық  түрінде  көрініс  табатын 
гравитациялық  өзара  қатынаспен  салыстырғанда,  электромагниттік 
өзара қатынаста тартымдылық және итерілім ретінде көрініс табады. 
Электромагниттік байланыстар көмегімен атомдар, молекулалар және 
макроскопиялық 
денелер 
пайда 
болады. 
Электромагниттік 
байланыстар  күшті  өзара  қатынастан  100-1000  есе  әлсіз.  Оның 
тасымалдаушылары  фотондар  (олардың  тыныштық  салмағы  нөлге 
тең; 
 
әлсіз  өзара  қатынас  –  нейтриндық  және  антинейтриндық 
шуақтанумен  мүмкін  болатын  микропроцесстер.  Гравитациялық 
сипат  пен    электромагниттік  сипатқа  қарағанда  әмбебаптылығы 
азырақ  және  маңызды  емес  шекараларда  таратылады.  Әлсіз  өзара 
қатынастар көптеген микропроцесстер үшін жауапты болады, барлық 
бетта-ауысуларды  сипаттайды,  және  жұлдыздардағы  термоядерлік 
реакциялардың қажетті жағы болып табылады; 
 
күшті  өзара  қатынас  –  атом  ядроларындағы  протон  мен 
нейтрондардың,      нуклондардағы  кварктердің  байланысын 
қамтамасыз  етеді.  Күшті  өзара  қатынастың  тасымалдаушылары 
глюондар болып табылады. 
Осы  фундаменталды  өзара  қатынастардың  төрт  типі  материя 
қозғалысының  белгілі  нысандарының  негізінде,  соның  ішінде, 
мысалы,  ғарыштық  жүйелердегі  және  макроденелердегі  жоғары 
қысымдылық  пен  температуралар  негізінде  атаулы  рөл  атқарады. 
Қозғалыстың  кез  келген  күрделі  нысандары,  олардың  құрылымдық 

 
 
132 
6.1
Кеңістік пен уақыт 
   теориясының философиялық 
 және физикалық проблемалары 
 
құрастырушыларға  таралуда,  аталмыш  фундаменталды  өзара 
қатынастардың күрделі модификациялары байқалады. 
ХХ  ғасырдың  екінші  жартысында  физиктер  өз  идеяларын  Ұлы 
бірігу  теориясын  жасауға  шоғырландырады,  ол  квант-  релятивистік 
позициядан  төрт  фундаменталды  өзара  қатынастың  бірігуінің  мәні 
мен  негізінің  ұсыныстарын  ашты.  Бұл  міндет  қарапайым 
бөлшектердің  біріккен  теориясын  жасаудың  міндеттемелері  болып 
табылады. 
Сонымен,  материяны  түсіну  келесі  түрде  талқыланады: 
субстанциялық – заттар мен үрдістердің пайда болуы; субстанттық  – 
дүниенің пайда болуы мен адамның әртүрлі деңгейлерін құру. Қазіргі 
кездегі  физика  материалдық  жүйелердің  және  олардың  құрылымдық 
деңгейлерінің әртүрлі типтерін зерттейді.  
 
Философия 
уақыт 
пен 
кеңістікті материядан тыс және 
оған  тәуелсіз  әрекет  етпейтін 
болмыстың 
маңызды 
нысандары  ретінде  анықтайды.  Кеңістік  бірге  әрекет  ету,  ұзақтылық 
және  кез  келген  өзара  әрекет  ететін  объектілерінің  құрылымдығын 
көрсетеді.  
Уақыт  кез  келген  объектілер  болмыстарының  жағдайлары  мен 
ұзақтылығының ауысу тізбегін сипаттайды. 
Кеңістік пен уақыт туралы табиғи ғылымдық көзқарастар дамудың 
ұзақ  уақытынан  өткен.  Кеңістік  пен  уақыттың  қазіргі  кездегі 
тұжырымдамасын    А.Эйнштейн  салыстырмалылық  теориясында 
көрсеткен.  
Арнайы  салыстырмалық  теориясы  денелердің  кеңістік  уақыттық 
қасиеттерін олардың қозғалыс жылдамдығына байланысын пайымдайды: 
вакуумдегі  күннің  жылдамдығына  дене  жылдамдығы  жақындағанда 
қозғалыс бағыттылығындағы кеңістік өлшемдер қысқарады, ал уақыт тез 
қозғалатын  жүйелерде  өзінің  жүруін  бәсеңдетеді;  одан  басқа  әртүрлі 
жүйелерде орын алатын оқиғалардың абсолютті бір уақытта болуы, атап 
айтқанда,  қозғалыстың  әртүрлі  жағдайларында  уақыттың  теңделген 
ағымы  әрқашан  орын  ала  бермейді  және  бір  уақытта  болуы 
салыстырмалы  сипатта  болады.  Арнайы  салыстырмалық  теориясы 
инерциалды  координата  жүйесімен  жұмыс  жасайды,  салыстырмалық 
қағидасы  тікелей  сызықтық  және  тең  қозғалыста  қолданбалы  түрде 
қарастырылады.  Тік  сызықты  емес  немесе  жеделдетілген  жағдайдағы 
қозғалыста  салыстырмалық  қағидасы  оның  бастапқы  анықтамасында 
әділетсіз  болып  саналады,  себебі,  жеделдетілген  координата  жүйесінде 
қозғалатын механикалық, оптикалық және электромагниттік құбылыстар 

 
 
133 
есептеудің  инерциалды  жүйелеріндегідей  болмайды.  Осы  физикалық 
құбылыстарды  дұрыс  суреттеу  қисық  сызықтық  координаталарды 
төртөлшемдік  кеңістікте  пайдалану  негізінде  мүмкін  болды.  Арнайы 
салыстырмалық  теориясындағы  төртөлшемдік  кеңістік  -  уақыттық 
континуум  евклидтік  болып  табылады.  Егер  төртөлшемдік  кеңістік 
евклидтік емес болса, атап айтқанда, өзгермелі қисықтылыққа ие болса, 
онда  кеңістіктегі  дененің  анықтамасы  қисық  сызықтық  координата 
жүйесі көмегімен мүмкін болады.  
Осылайша,  тартылыс  күшінің  ықпалында  денелер  өз  мөлшерін 
өзгертеді  және  уақыт  осы  күштерге  байланысты  өтеді,  атап  айтқанда, 
тартылыс  даласы  уақыттың  кеңістік  қасиеттерін  өзгертеді.  Жалпы 
салыстырмалық  теориясына  сәйкес  евклид  геометриясы  ауыр  денелері 
жоқ  бос  кеңістіктерде  ғана  қолданылады.  Ауыр  денелерінің  қасында 
кеңістік қисайтылған болып есептеледі. 
Жалпы 
салыстырмалы 
теориясында 
кеңістік 
уақыттық 
қатынастардың  материалдық  үрдістерге  байланыстарының  жаңа 
жақтары  ашылған.  Осы  теория  физикалық  негіздемені  евклидтік  емес 
геометрияға  жақындатып,  кеңістіктің  қисықтылығын,  оның  өлшемін 
евклидтіктен алшақтатып, гравитациялық дене ықпалына келтірілді. 
Жалпы 
салыстырмалық 
теориясында 
инерциалдық 
және 
гравитациялық  салмақтардың  эквиваленттілігі  қағидасы  негізінде 
салыстырмалық  қағидасы  анықталды.  Егер  салыстырмалықтың 
классикалық  қағидасы  есептің  барлық  инерциалдық  жүйелерінде 
механика 
заңдарының 
өзгермейтіндігін 
пайымдаса, 
жалпы 
салыстырмалық  теориясы  кез  келген  есептеу  жүйелерінде  табиғат 
заңдарының өзгермейтіндігін пайымдайды. 
Салыстырмалық  қағидасына  сәйкес  есептеудің  инерциалды 
жүйелеріндегі  барлық  процестер  бірдей  өтеді.  Инерциалды  емес 
жүйедегі релятивистік әсерлерді байқап өлшеуге болады. Мысалы, егер 
елестетілетін  фотондық  ракета  түріндегі  ғарыштық  кеме  алыстағы 
жұлдыздарға  ұшып,    Жерге  қайтқан  кездегі  кеме  жүйесіндегі  уақыт 
жермен  салыстырғанда  салыстырмалы  түрде  аз  мөлшерде  өтеді.  Осы 
айырмашылық  ұшу  уақытының  ұзаруымен  анықталады.  Уақыттағы 
айырмашылық мыңдаған жылдармен өлшенуі мүмкін, оның нәтижесінде 
экипаж аралық уақыттан өтіп жақын немесе алыс болашаққа ауысады.  
Осылайша,  жалпы  салыстырмалық  теориясына  сәйкес  кеңістіктің 
нақты қасиеттерінің евклидтіктен ауытқуы, сонымен қатар, уақыттың өту 
ырғақтылығындағы  өзгеріс  материалдық  салмақтар  мен,  тартымдылық 
далаларымен  шартталады.  Уақыт  пен  кеңістік  бір  біріне  тәуелсіз, 
осындай  тұжырымда,  кеңістік-уақыттық  төртөлшемдік  континуум 
туралы  көзқарас  пайда  болды.  Арнайы  және  жалпы  салыстырмалық 
теориялары классикалық физикадан классикалық емеске ауысуды алғаш 

 
 
134 
рет  ұсынған,  ғасырлар  бойы  қалыптасқан  зат,  қозғалыс,  кеңістік  пен 
уақыт  туралы  көқарастардың  жаңа  теория  -  әдістемелік  нұсқауларынан 
физиканың жаңа құрылымдық өзгерістері көріне бастады. 
Сонымен,  уақыт  пен  кеңістік  болмыс  құрылымын  объектілер  мен 
үрдістердің арақатынасы, олардың ауысуы, кезеңдер мен жағдайлардың 
болуы сияқты суреттейді. Қазіргі кездегі физиктер уақыт пен кеңістіктің 
бірлігі  туралы  идеяларды  ерекше  жүйелік  және  өлшеу  тәсілімен 
қозғайды. 
Қазіргі  кездегі  физикадағы  детерминизм  және  қатыстылық 
категориясына  байланысты  проблемалар  жаратылыстанудың  өзекті 
философиялық проблемалары болып табылады. 
Детерминизм  материалдық  және  заттық  дүние  құбылыстарының 
объективті  заңды  өзара  байланысы  мен  өзара  шартталуы  туралы 
философиялық  ілім.  Детерминизм  идеясы  келесіде,  толық  мағынадағы 
болашақ  қазіргі  кезде  толығыменен  орын  алады  –  осымен  уақыттың 
кезкелген болашақ мезеті жүйе мінездемесін нақты алдын ала анықтауға 
мүмкіндік  береді.  Басқаша  айтқанда,  дүниедегі  барлық  құбылыстар, 
оқиғалар еріксіз және объективті заңдылықтарға бағынады.  
Себептілік жағдайдың уақытқа байланысын сипаттайды. Аталмыш 
байланыс жүйенің алдындағы жағдайын білу негізінде оның болашағын 
алдын  ала  сипаттауға  болады.  Классикалық  механикада  қатыстылық 
қағидасына  сәйкес,  кез  келген  бөлшек  белгілі  траектория  бойынша 
қозғалады  және  нақты  координат,  қуат  белгілеріне  ие  болады.  Бұл 
бөлшек  жағдайын  әрбір  келесі  мезетте  нақты  суреттеуге  мүмкіндік 
береді. 
Кванттық  механикада  осы  қағида  В.Гейзенбергтің  белгісіздік 
қатынастары  қағидасымен  реттеледі.  Физикада  қатыстылық  және 
қатыстылық  қатынастары  табиғаты  туралы  сұрақ  динамикалық  және 
статистикалық заңдардың қатынастар проблемасында нақтыланады.  
Динамикалық  заң  жеке  объектінің  мінез-құлқын  басқарады  және 
оның  жағдайларының  бір  мағыналы  байланысын  бекітуге  мүмкіндік 
береді. Аталмыш заң тікелей қажеттіліктерді көрсете отырып, объективті 
нақтылықтың кез келген жағдайлықты жоққа шығаратын нақтылық пен 
көрсетуге  мүмкіндік  береді.  Динамикалық  сипаттағы  фундаменталды 
физикалық  теориясының  мысалы  ретінде  Ньютон  механикасы  мен 
Максвелл электродинамикасын келтіруге болады.  
Статистикалық заң үлкен жиынтықтардың мінез-құлқын басқарады 
да  жеке  объектілерге  қатысты  оның  мінез-құлқы  туралы  ықтимал 
нәтижелерді  жасайды.  Осы  заң  қажеттілік  пен  кездейсоқтылықтың 
диалектикалық  байланысын  көрсетеді,  кездейсоқтылықты  қажеттіліктің 
көрініс нысаны ретінде қарастырады. Мысал  ретінде кванттық механика 
және кванттық электродинамика келтірілуі мүмкін. 

 
 
135 
6.2  Қазіргі кездегі  
физиканың негізгі  
қағидалары 
 
Статистикалық  заңдар  мен  теориялар  физикалық  заңдылықтарды 
суреттейтін  жетілген  нысан  болып  табылады,  себебі,  табиғаттағы  кез 
келген  әйгілі  үрдіс  динамикалық  заңдарға  қарағанда  статистикалық 
заңдармен нақты суреттеледі. 
 
Қазірігі 
кездегі 
физикада 
материя 
қозғалысының  әр  түрлі  нысандары 
фундаменталды  теориялармен  сурет-
теледі. 
Олардың 
әрқайсысы 
анық 
құбылыстарды  көрсетеді  -  механикалық  немесе  жылу  қозғалысы, 
электромагниттік үрдістер ж.т.б.  
        Бірақ  фундаменталды  физикалық  теориялар  құрылымында  барлық 
үрдістерді,  материя  қозғалысының  барлық  нысандарын  қамтитын 
жалпылама заңдар орын алады. Олар симметрия заңдары және олармен 
байланысты физикалық көлемді сақтау заңдары. 
        Физикадағы  симметрия  -  құрамына  енетін  өлшемдер  ұшырайтын 
белгілі бір өзгерістерде, өзгеріссіз қалатын жүйе мінездемесін бөлшектеп 
суреттейтін физикалық заңдардың қасиеттері. 
        Физикалық  өлшемдерді  сақтау  заңдары  -  кез  келген  үрдістерде 
немесе  үрдістердің  белгілі  бір  топтамаларында  уақытымен  өзгермейтін 
кейбір  физикалық  өлшемдердің  сандық  мағыналарына  сәйкес  келетін 
пайымдаулар. 
        Симметрия  қағидалары  мен  сақтау  заңдарының  қазіргі  кездегі 
физикадағы  үлкен  мағынасы,  осы  қағидаларға  жаңа  фундаменталды 
теорияларды  жасауда,  ал  философиялық  мағынасы,  олардың 
детерменизм көрінісінің жалпылама нысаны ретінде болуында.    
Осы қағидалар материалдың дүние бірлігін, материя қозғалысының 
әртүрлі  нысандары  арасындағы  терең  байланыстың  болуын,  сонымен 
қатар  кеңістік  -  уақыт  қасиеттері  мен  физикалық  көлемді  сақтау 
арасындағы байланысты көрсетеді.  
        Симметрия  заңдары  бір  мағыналы  сипатта  болады,  ол  сақталатын 
физикалық  көлемдердің  мағынасы  үшін  статистикалық  таралымды 
жоққа  шығарады.  Олар  жалпы  дүниенің  статистикалық  суретінде 
динамикалық  элементтер  ретінде  қарастырылуға  тиісті.  Сақтау  және 
симметрия  заңдарының  бір  мағыналы  сипатта  болуына  байланысты, 
олардың 
болашақта 
дамуы 
мен 
жалпылануына 
қарамастан 
микродүниедегі  статистикалық  үрдістерді  бөлшектеп  түсіндіретін 
теорияны  алмастыра  алмайды,  оларды  басқа  заңдармен  толықтыруды 
талап етеді. 
        Әрбір  фундаменталды  физикалық  теорияда  пайдаланудың  белгілі 
шекаралары болады, олар дәл осы үрдістерді  суреттейтін айқын теория 
ашылғанда,  қатаң  және  нақты  бекітіледі.  Мысалы,  Ньютонның 

 
 
136 
классикалық  механикасы  қозғалыс  жылдамдығы  күн  жылдамдығынан 
төмен  болған  жағдайда  макроскопиялық  денелердің  қозғалысын  дұрыс 
суреттейді.  Ол  арнайы  салыстырмалық  теориясы  мен  релятивистік 
механика ашылғаннан кейін анықталды.  
        Сәйкестілік  қағидасы  жаңа  теорияның  құрылуымен,  мысалы 
релятивистік  механиканың,  ескі,  релятивистік  емес  классикалық 
механика өз құндылығын жоғалтпайды. Жаңа теория алдыңғы теорияны 
шекті  жағдай  ретінде  енгізу  қажет.  Осылайша,  классикалық  механика 
кванттік  механика  мен  салыстырмалық  теория  механикасына  шекті 
жағдай 
болып 
табылады. 
Мұнда 
физикалық 
теориялардың 
сабақтастығын  пайымдайтын  сәйкестілік  қағидасының  әрекет  етуі 
көрініс табады. Осы қағиданы алғаш рет Н.Бор 1923ж. қалыптастырған. 
Жалпы  нысанында  бұл  қағида  келесідей  қалыптастырылған: 
құбылыстардың  белгілі  бір  тобы  үшін  әділеттілігі  тәжірибе  жүзінде 
бекітілген  теориялар,  жаңа  теориялардың  құрылуымен  тасталмайды, 
келесі  құбылыстар  саласы  үшін  өз  мағынасын  жаңа  теория 
заңдылықтарының  шекті  көрінісі  ретінде  сақтайды.  Ескі  теорияның 
әділетті  болатын  салаларындағы  жаңа  теориялардың  қорытындылары 
осы ескірген теориялардың қорытындыларына айналады. 
        Сәйкестілік  қағидасы,  диалектика  физикасында  абсолютты  және 
салыстырмалы  ақиқаттардың  арақатынасының  нақты  көрінісі  болып 
табылады.  Әрбір  физикалық  теория  таным  деңгейінде  салыстырмалы 
ақиқат  болып  табылады.  Физикалық  теориялардың  ауысуы-  абсолютты 
ақиқатқа  жақындау  үрдісі,  қоршаған  ортаның  үздіксіз  күрделігі  мен 
әртүрлігінен  ешқашан  толығымен  аяқталмайтын  үрдіс.  Сонымен  қатар, 
сәйкестілік  қағидасы  физикалық  теориялардың  объективті  құндылығын 
көрсетеді.  Ескі  теориялар  белгілі  бір  дәрежеде  табиғаттың  объективті 
заңдылықтарын  көрсетуіне  байланысты,  жаңа  теориялар  ескі 
теорияларды жоққа шығармайды. 
        Н.Бор  1927  ж.  қалыптастырған  толықтық  қағидасы  микродүниенің 
объектілерімен  байланыстыруға  қажетті  болатын,  қарама-қайшы 
көрнекті бейнелердің пайда болу себебін түсіну талпыныстарынан пайда 
болды.  Мысалы,  кванттік  объект  -  бұл  толқын  да  бөлшек  те  емес. 
Сондықтан,  микрообъектілерді  тәжірибеде  зерттеу  құралдардың  екі 
типін  қолдануды  қарастырады:  біреуі  толқынды  қасиеттерді  зерттеуге 
мүмкіндік  береді,  басқасы-корпускулятивті.  Осы  қасиеттер  бір  уақытта 
көрініс  табуы  бойынша  сәйкес  келмейді.  Бірақ,  тең  дәрежеде  кванттік 
объектіні  сипаттайды,  сондықтан  бір-біріне  қарсы  келмейді  және  бір-
бірін толықтырады.  
        Толықтық  қағидасы  арқылы  микрообъектілерді    тәжірибе  арқылы 
зерттеуде  олардың  қуаттылықтары  немесе  кеңістік  пен  уақыттағы 
мінездемесі  туралы  нақты  мәліметтер  алынуы  мүмкін.  Кванттік 

 
 
137 

жүктеу/скачать 1,74 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: