Ілияс есенберлин

75
«Қазақфильм» киностудиясы бойынша № 91
Бұйрық
4 сәуір 1960 ж.
ҚазКСР  Мәдениет  министрінің  1960  жылдан  1961  жылға  өткен
фильмдердің шығуын қамтамасыз етуге байланысты бекіткен шаралардың
орындалуы туралы...
3.  І.  Есенберлиннің  1960  жылдың  қыркүйек  айында  «Алмастан  да
берік» фильмін дайындау кезеңіне өтуге байланысты (режиссері Э. Файк,
операторы А. Фролов)
Бұйырамын
1. Киностудияның сценарийлер бөліміне (Н.И. Верещагин, І. Есенберлин
жолдастар)
в. 1960 жылдың 15 сәуіріне дейін «Алмастан да берік» фильмінің әдеби
сценарийін редакциялау аяқталсын
...болашақ  фильмде  қозғалатын  тақырыптың  (ғылым  мәселесі)
күрделілігіне байланысты, 1960 жылдың 15 сәуірінен кешіктірмей «Алмас-
тан да берік» фильмінің әдеби сценарийін соңғы апробациядан өткізу үшін
КСРО Ғылым академиясының Физикалық жоғарғы қысым институтының
ғылым  бойынша  консультанты,  ғалым  хатшысы  Б.П.  Деняшкевичке
жіберілсін.
Директор К. Сиранов [22, 4 п.].
* * *
БЕКІТЕМІН
«Қазақфильм»  киностудиясының  директоры  Қ.
Смаилов
7 желтоқсан 1966 ж.
«Қазақфильм»  киностудиясы  сценарийлік  редакциялау  коллегиясы
«Қилы  кезең»  толықметражды  кең  экранды  көркемфильмге  (авторы  З.
Шашкин,  қоюшы-режиссер  А.  Қарсақбаев)  Ілияс  Есенберлин  жазған
өлеңдердің текстері туралы Қаулысы:
1.  Ілияс  Есеберлин  жазған  «Тәжібайдың  өлеңі»,  «Қапанның  өлеңі»

76
және  «Елім-ай»  әніне  жазылған  «Өлең  айтушы  әйелдің  өлеңі»  текстері
ҚАБЫЛДАНСЫН.
Бас редактор А. Әшімов.
Ал  елінің  қазіргісі  мен  болашағы  туралы  ойлауды  бір  сәт  те  есінен
шығармаған  жазушы  Есенберлин  халыққа  ой  салудың  тамыры  тарихта
жатқанын  жақсы  білген.  Жазушының  кешегі  күнге  қадам  жасауына
алдынан  кесе-көлденеңдеп  «микогоздар»,  енді  келіп  «пястоловтар»  шыға
келді. Бірақ олар жазушыға тоқтау болып, түңілдіре алмады. Керісінше, сол
бір «шолақ белсенділермен қақтығыс барысында жазушы шыңдала түсті.
Қоғамды кері тартушылармен күрестің қайнар көзі тым тереңде жатқанын
сезініп, тарихқа көз салды. Тарихи романдар жазуды ойластыра бастады.
Ілияс Есенберлиннің жазушылықтың бұл түріне назар аудару себептері
көп еді. Кеңес үкіметі мен партия басшыларының ұлттық мемлекеттің ішкі
де,  сыртқы  саясатына  тікелей  араласуы  нәтижесінде  сырттан  әкелінген
«микогоздар»,  «пястоловтар»  бір  кезде  уақытша  құбылыс  сияқты  болып
көрінгенімен, енді 50-60-шы жылдары заңды құбылысқа айнала бастады.
Және  де  ең  кереметі  сырттан  келіп  жатқан  «жаңа  көшбасшыларға»  тән 
ортақ  көрініс  те  жұрттың  көзінен  тыс  қалып  жатпады.  Ол  –  жоғарғы
партия органдарының кадрларды тағайындаудағы өте өрескел қателіктері
болатын.
«Асығыс  жасалған  кадрлық  тағайындаулардың  кесірінен  бірқатар
республикаларда, соның ішінде Қазақстанда ұлттық қатынастар шиеленісіп
кетті», – деп жазады «Гейдар Алиев» атты еңбектің авторлары В. Андриянов
және Г. Мираламов. Саяси Бюроның Колбин бойынша мәселесі шешілген
мәжілісінде  жұрттың  бәрі  үнсіз  отырып  қалған.  Мәжілістен  кейін  Алиев
Горбачевқа кірген. Гейдар Алиоғлының өзі сол әңгіме жайында былай еске
алады:  «Білесіз  ғой,  Михаил  Сергеевич,  жаңағы  жерде  ештеңе  айтқым
келмеді,  өйткені  тиісті  жағдай  болған  жоқ.  Әйтсе  де,  сізге  мына  жайды
айтпақпын, мен қанша дегенмен адамдардың ұлттық психологиясын біле-
мін. Сіз қателік жіберіп тұрсыз. Колбин жаман адам емес. Ол жап-жақсы
бірінші хатшы бола алады. Ол Ульянов облысының бірінші хатшысы болды,
бәлкім,  жаман  да  істемеген  шығар,  соныменен  бірге  көзбояушылықпен 
айналысқаны да бар. Бұл жұрттың бәріне белгілі (Сызған біз – Қ.А.). Сіз
оны Ресейдің ең ірі партия ұйымына басшылыққа тағайындай алар едіңіз
деп айтқым келеді. Ол жұмыс істейді. Бірақ Қазақстанға Колбин жарамайды.
Есіңізде болсын, сіз қателік жасап тұрсыз».

77
Горбачев маған қынжыла әрі зілдене қарап: «Жарайды, көрерміз», - деді.
Сөйтіп мен өз парызымды орындадым» [23].
Осы жерде біз жоғарыда айтып отырған Қазақстанды басқару жүйесіне
жолдама  алған  «кеңестік  көшбасшыларға»  тән  ортақ  қасиет  –  олардың
басым  көпшілігінің  казақ  еліне  келер  алдындағы  жоғарғы  лауазымдық
қызметтеріндегі көзге көрініп тұрған жіберілген кемшіліктеріне қарамастан
«партиялық жолдаманың» арқасында жолдан таймаулары.
Есенберлин  болса  бұл  саясатқа  деген  ойларын  кейде  ашық,  енді
бірде тұспалдап, жанамалап жеткізіп жатты. Ал өз дегенінен қайтпайтын,
әсіресе  қандай  да  болмасын  ұлттың  зиялы  қауымы  өкілдерінің  аузына
қақпақ  жауып  отырған  партияның  қатаң  қарауылынан,  бір  қызық  жері,
Есенберлиннің  шығармалары  өтіп  кетіп  жатты.  «Бұл  тұста  біз  Ілекеңнің
бір мезгіл партияның да көңілін аулап, өзіне қауіп төнбес жағын ойлағанын
да байқаймыз», – деп жазған бір уақыттарда жазушы Н. Ораз. – «Өйтпесе,
алдыңғы  алыптарды  қалай  құртса,  Ілекеңді  солай  құртар  еді.  Міне,  сол
үшін де ол өте сақ саясат ұстанды. Сол арқылы айтар ойларын айтып кетуді
мақсат етті. Ал ол айтар ойлары ұшан-теңіз еді. Сондықтан да тың көтеру
тақырыбына әдейі барған.
Тағы  айтарымыз  –  Алтын  орданы  қазаққа  телуі.  Алтын  орда  қазақ
жерінде  дүниеге  келсе  де,  осынау  далалық  алып,  қуатты  мемлекеттің
отаны  болса  да,  орыс  тарихшылары  бізге  сол  ірілікті  қимай  келеді  ғой.
Географиялық  жағынан  да,  этникалық  жағынан  да  қазақ  Алтын  орданың
тікелей  мұрагері  болып  тұр.  Ілекең  соны  дәлелдеп  кетті.  Сол  үшін  де  ол
тарихтың батыл барлаушысы, оны көркем тілімен қағазға түсіруде батыр
жазушы екенін мақтанышпен айтуымыз керек» [24].
Есенберлин Кеңес үкіметі басшылары ашықтан-ашық жүргізіп отырған
империялық  саясатқа  үмітпен  қарап  отырған  халықты  басқа  тұрғыдан
оятпайынша,  тоқтау  жоқ  екенін  түсінді.  Жоқ  жерден  табылған  Пястунов
секілді  «сыртан  келгендер»  енді  Н.  Хрущевтің  тікелей  нұсқауымен  П.
Пономаренко, Л. Брежнев, И. Яковлев, Н. Беляев, И. Юсупов секілді ұлт
қамын  ойлағаннан  гөрі,  айтқаннан  шықпайтын  басшыларға  жол  беріп
жатты [25].
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Кашкимбаев А. Знакомые имена, незнакомые судьбы //Акмолинская
правда. Областная общественно-политическая газета. 1993. 15 декабря.
2. І. Есенберлин. Он томдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Жазушы».
1984. – Т.2. Қатерлі өткел: Роман – 440 бет.
3.  Равнак  Есенберлин.  Мой  главный  человек  /Есенберлин  И.

78
Сокровенное. Алматы, 2001.
4.  М.  Веллер.  Белую  армию  погубила  коррупция  //Комсомольская
правда. 16-23 мая 2013
5.  Раунақ  Есенберлин.  Мен  пір  тұтатын  адам  //Егемен  Қазақстан.  29
қыркүйек. 1993 ж.
6. Бұл да сонда
7. Сүлеймен Мәмет. Көңіл көзі. Повесть және әңгімелер мен сыр-сұхбат,
ой толғаулар. – Алматы: «Ел шежіре», 2012. – 312 б.
8. Мұхиттан өткен қайық.
9. Бұл да сонда
10. Бұл да сонда
11. ҚР Орталық Мемлекеттік мұрағаты (ҚР ОММ). Ф. 2441 бума 1, 152-
іс, 6 – п.
12. Бекежан Тлегенов. Тайны тихого омута сокровенное.
13. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 39- п.
14. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 15- п.
15. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 16- п.
16. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 20- п.
17. Какен Амантай. Кремлевский колоброд или как немцам создавали
автономию - Астана, 2013
18. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 120-121 п.п.
19. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 23- п.
20. Амантай Кәкен. Кремлевский коловород. Көрсет. әд.
21. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 40- п.
22. ҚР ОММ Ф. 2441 бума 1, 152-іс, 4- п.
23.  Сын  сағаты  соққанда.  Қазақстан  Республикасының  Президенті
Нұрсұлтан  Назарбаев  пен  журналист  Сауытбек  Абдрахмановтың  сұхбат
кітабынан. //Егемен Қазақстан. 21 тамыз. 2013 ж.
24. Н. Ораз. Батыл да батыр жазушы //Сарыарқа. – 1996. - №3. 5Б.
25. А. Кашкимбаев. Развитие народного хозяйство Казахстана в 40-50-е
годы /Учебное пособие по Истории Казахстана. Шымкент. – 1993. С. 142.

ІІ ТАРАУ
ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ ЖОЛДА
Дүние, сұлусың сен, көркің асқан.
Алтын күн, мөлдіреген көкшіл аспан.
Ғашық боп өту саған мәңгі-бақи
Адамға емес пе бір көркем дастан!
«Өмір дастан» поэмасынан

80
2.1 Есігі өлеңмен ашылған өнер өмірі...
Ілияс  Есенберлин  үлкен  әдеби-творчестволық  жолға  бірден  келген
жазушы  емес.  Мектепте  оқып  жүрген  кезінде  жазылған  бірді-екілі
өлең  жолдары,  жас  кезіндегі  баспа  бетін  көрген  азды-көпті  туындалары
болғанымен Ілияс Есенберлин жазушылық жолды бірден қаламаған адам.
Тіпті інісі Раунақ қолына қалам алған кездері де жазушының жауапкершілігі
тым  терең  екенін  айтып,  оған  қарсылық  білдіргенін  жоғарыда  айтып
кеттік.
Алайда,  1930-шы  жылдардағы  халық  қасіреті,  оған  келіп  қосылған
Ұлы Отан соғысы кезіндегі көптеген жайлар, ауыр жарақат алу барысында
өзі  секілді  мыңдаған  ер-азаматтың  басынан  кешірген  кемтарлық  түрткі
болды  ма,  Ілияс  Есенберлин  соғыста  жүрген  кезден  бастап  поэтикалық
шығармалар жаза бастайды. Нәтижесінде бірнеше поэмалары мен ондаған
өлеңдері 1945 жылы жарық көрген. Белгілі жазушы Нұрғожа Оразов еске
алғандай: «Ілекең жайлы алғашқы хабар бізге бала кезімізде жеңгейлер мен
апалар аузынан жетті. Ол ақын ағаның «Қыз арманы» (музыкасын жазған -
Е. Брусиловский) атты ән тексті еді:
Келдің аман,
От боп жанам
Құшағыңда сүйген дос.
Күлемін күндей,
Жадырап гүлдей
Қуанам, қалқам, көңіл қош! –
Осы  ән  шырқалғанда,  мұндай  лирикаларға  жол  берілмейтін  заманда
таңдана тыңдайтынбыз, тыңдай жүріп өзіміз де жаттап алыппыз. Бәлкім,
біз қатарлы болашақ ақындардың жүрек қылын шертер жыр жазуы үшін
олардың  бойларына  егіп  жіберген  шынайы  поэтикалық  бір  дән  бала
кезімізден  әнмен  араласа  жетіп,  жанымызды  тамаша  сезіммен,  көркем
сөзбен тербеді. Бұл оның аға ұрпақ өкілі ретінде, кейінгі толқын інілерді
бүгінгі поэзия биігіне меңзеген ықпалы іспетті» [1].
 Атбасар  қаласындағы  мұражайдан  біз  алты  беттен  тұратын,  орыс
тілінде  жазылған  қолжазбаны  кездестірдік.  Мәтініне  назар  аудара  отыра
бұл тілшілердің І. Есенберлинмен сұхбаты емес пе екен деген оймен Қазақ
радиокорпарациясымен  хабарласқан  болатынбыз.  Солай  болып  шықты.
Осылайша біз жазушының ағамыздың қайтыс боларынан он жыл бұрын
радиоға  берген  сұхбатына  қол  жеткізе  алдық.  1985  жыл  «Қаламгер»

81
радиохабары  бойынша  «Талант  тағылымы»  атты  хабарды  жүргізгендер
Дінәш Нұрмұхамбет пен Зияда Хамитқызы. (Хабардың таспаға жазылған
көшірмесін біз 2014 жылдың тамызында Астана қаласында қағазға түсірдік.
Түпнұсқасы Қазақ радиосының «Алтын қорында» сақтаулы).
Байсалды  да,  салмақты,  жанға  жағымды  жазушының  қоңыр  дауысы,
міне, уақыт қойнауынан бүгінгі күнге жетіп, ағаның жастық шағы туралы
сыр шертіп отыр. «...Қиялсыз жас бала болмайды. Бала кішкентай кезінен
асқан  мерген,  не  бір  асқан  ақын,  небір  асқан  палуан,  не  бір  асқан  әнші
қашан да болуды көкейтесті арман етіп келеді. Мен өлеңді ерте бастадым.
Төртінші  кластан  бастап  өлең  жаза  бастадым.  Ол  өлеңдерімнің  көбі  сол
кездегі  қабырға  газеттерінде  шығып  тұрды.  Ең  ақырғысы  отызыншы
жылы  (1932  жыл  –  А.Қ.)  қабырға  газетіне  шықты»  -    деп  отырған  Ілияс
Есенберлин «Дастандар» атты жинағында былай дейді: «Мен өнер өмірінің
есігін өлеңмен ашқан едім. Сондықтан, қадірлі оқырмандарым, сендердің
назарларыңа бұрын-соңды жазылған сюжеттік тоғыз дастанымды тартып
отырмын.  Бұл  туындылардың  бәрі  де  қайта  қаралып  жөнделгенімен  де
(ішінде «Айша» секілді мүлдем жаңадан жазылған поэмам да бар), жинақта
олардың ең алғашқы дүниеге келген жылдарын көрсетуді дұрыс көрдім» [2,
5 Б].
1988 жылы академик, филология ғылымдарының докторы, профессор
Рымғали Нұрғали жазушының он томдық шығармаларын баспаға дайындап,
оқырмандарға  жеткізген  болса,  І.  Есенберлин  дастандары  мен  өлеңдері
сол жинақтың оныншы томына еніп, жазушының «Намыс» атты дастаны
бірінші тұр...
Біреу мәз жүргеніне жерді басып,
Айқаста қалса да ылғи жез боп жасып.
Өмірге лайықты тек күрескерлер
Қауіптен, қиындықтан жүрмес қашып!
Қайтарар жау азабын, қиянатын,
Қорған боп сол өмірге жан қиятын,
Жырладым бір ұлыңды, аяулы елім,
Ту еткен сен деп намыс, ар-ұятын.
Жинаққа  енген  соғыс  дастандары  («Намыс»,  «Айша»,  «Сұлтан»,
«Адам  -  мәңгілік»),  өткен  кезең  дастандары  («Қазақ  қызы»,  «Әділбек»,
«Біржан сал», «Әбу Насыр әл Фараби», «Көңіл дастан») және «Бір түнде»
драмалық дастаны. Сонымен қатар бұл жинаққа Есенберлиннің оннан аса
ән текстері де енген. Айтылып отырған шығармалардың дүниеге келуінің

82
себептері тым тереңде жатпағандай көрінгенімен, Есенберлиннің алғашқы
шығармаларынан-ақ оның ойларының алысқа меңзеп отырғанын байқауға
болады.  Олай  дейтініміз,  «Айша»  поэмасы  Кеңес  Одағының  батыры
Мәншүк  Мәметоваға  арналса,    «Бір  түнде»  драмалық  дастанында  негізгі
кейіпкерлер «...сөзі өзгелерден өктем» - большевик Тоқаш (Бокин.- Қ.А.)
пен «оған қатты өкпелі» - Жарас батыр. Біріншісі болса Кеңес үкіметінің
алғашқы  жылдарында  жұртты  кенелтудің  жолы  -    қашқан  байдың  мал-
мүлкін жұртқа бөліп беру деп ойлайтын большевик болса, екіншісі:
Қыл бұғаудай босатпай тағдыр – көген,
Көкірегін жегідей қайғы жеген.
Бозторғайдай кішкентай болса дағы,
Биік ұшар елім бар қазақ деген.
Сол сорлыны бір құзғын қанды балақ
Кетпесін деп қапелде жем ғып талап,
Ақ патшаға қарсы қол жиғанымда
Қосылып ең тобыма өзің қалап – (сызған – А.Қ.)
деп комиссарға өкпе айтып отырған Жарас батыр.
Поэмада  үшінші  топ  та  бар.  Ол  кеше  ғана  ақ  патшаның  ұранды
шеңгелінен елін үзеңгілесе отырып арашалап алмақшы Тоқаш пен Жарас
батырдың арасына от салушылар... Өз заманының тұлғаларына осылайша,
назар аудара бастаған І. Есенберлин бұл тақырыпқа көп тұрақтамай, өткен
ғасырларға  кетіп  барады.  Нәтижесінде,  қазақтың  орта  ғасырлардағы
тұлғасы ұлы Әбу Насыр Мұхамед әл Фараби, жаңа заманның өкілі Біржан
Сал образы да Есенберлин арқылы оқырмандарға жетіп жатты...
Тартып бір әл Фараби домбырамды,
Тілеймін бұдан да шат атар таңды.
Мың жылдан кейін тағы кездес, бабам,
Той тойлап ұрпағыңмен таза қанды.
Осылайша  өнер  өміріне  аяқ  басып  «Бес  поэма,  төрт  пьеса,  үш
киносценарий,  он  алты  роман  жазған  қаламгердің  берекелі  таланты
қазақ  халқы  өмірінің  ғасырлар  панорамасын  көрсетіп  берді...  Ұлттық
тарихымыздың терең қойнауларында қалған оқиғалардың елесі, өзгерген,
бұрмаланған деректер, әр түрлі тілдерде жазылған, сан алуан қолға түспейтін
сирек  кітаптарды,  архив  қазыналарын,  оқылуы  қиын  қолжазбаларды,  әр
жерде  жүйесіз  шашылып  жатқан  материалдарды  тауып,  оқып,  қорытып

83
шығу  үшін  кеткен  уақыт,  жұмсалған  қайрат,  жасалған  еңбектің  өзі  бір
адамның  ұзақ  ғұмырына  жетіп  артылар»  -  деп  жазған  болатын  жинаққа
арнап соңғы сөзді жазған профессор Рымғали Нұрғалиев [3, 243 Б.].
Негізінен  алып  қарағанда,  Есенберлиннің  бұл  жанрдағы  шығармала-
рында тарихи көріністерді зерделеуден гөрі - еліктеу көп деу орынды болар
(десе де нақ сол уақыттарда кеңестік «жетістіктер» негізінде елікпеген адам
болды  ма  екен?!).    Олай  болатыны  -  Кеңестік  қоғамды  орнату  мен  оның
жемістерін қорғау жолындағы ерлік пен асқан патриотизмге толы оқиғалар:
социалистік революцияның жеңісі мен Кеңес үкіметінің қазақ даласында
орнауы,  ауыр  өнеркәсіп  пен  ауыл  шаруашылығын  қоғамдастыру,  одан
кейін басталған екінші дүниежүзілік соғыс, Кеңестер Одағы мен фашистік
Германия  арасындағы  қантөгіс  әлі  сараптаудан  өтпеген  уақыт.  Жазушы
өзінің «Адам мәңгілік» дастанында жазғандай:
Сенсің өмір,
Бар байлығым дәулетім.
Тастарың бар, неге сонша әуре еттің?
Бірақ ойлап бақытты еткен шағымды
Қызық көрген күндерімді тәубе еттім.
Ілияс  Есенберлиннің  «Сұлтан»  поэмасы  Отан  соғысы  жылдары
Ленинград майданында асқан ерлік көрсетіп, жаудың оғына кеудесін тосқан
қазақ жігіті Сұлтан Баймағамбетовке арналған. Шығарма алғаш 1945 жылы
жарық көрген. Енді қарап отырсаңыз, осы жылы Есенберлиннің қолынан
Отан соғысы жылдарындағы қазақ жігіттері мен қыздарының ерліктеріне
арналған  екі  шығарма  шығып  отыр.  Олар  «Сұлтан»  және  «Айша»
дастандары.
Өмірінің ең ауыр сәттерінде қол ұшын берген негізінен мемлекет еке-
нін, соның тәрбиесінің нәтижесінде үлкен өмірге аяқ басқанын, өзі секілді
талай жетімдердің де сондай ойда болуы мүмкін екенін Ілияс Есенберлин
ешқашан естен шығармаған. Қандай да болмасын қоғамның ең қымбатты
қазынасы  адам  және  адамның  өмірі.  Жетімдерді  көзге  көрініп  отырған
дәрежеге жеткізген де, ең ауыр сәтте оларға қол ұшын берген де – қоғам,
социалистік қоғам. Сол үшін біріншілер екіншісіне әбден риза.
Есенберлин  өмірінде  түсіне  алмай  кеткен  большевиктер  партиясы
билігінің феномені де, міне, осында. Барша адамзат аңсаған «қой үстінде
бозторғай жұмыртқалаған заманды» қайтсек тек біз орнатамыз, сендердің
бабаларың  Асан  Қайғы  таба  алмаған  «Жер  ұйықты»  тек  біз  тауып  бере
аламыз деген большевиктердің ұрандарына патшалық империяның залалын

84
әбден шеккен қазақтар, әсіресе, қатты сенді. Тек бар пәле байларда. Оларды
шиеленіскен  тап  күресі  барысында  күшпен  жою  «мылтықты  адамның»
ғана қолынан келеді дегенге адамдар соншалықты сенбесе де, мүмкін солай
дұрыс та шығар деп ойлап жүргендер мол болды. Соның әсерімен де шығар,
баршылық заманында жазылған жазушының поэмалары, дастандары мен
өлең жолдарында толғаныстан гөрі, социалистік реализм молырақ.
Бостандық ең алғашқы нұрын шашқан,
Салынған гранит пен мәрмәр тастан
Бұл күнде қандай еді Ленинград,
Ұлы ақын жазған өзі арнап дастан.
Осы  тұрғыдан  жазылған  шығармалардың  бірі  Әлия  Молдағұловаға
арналған
Қазақтың  маңдайына  біткен  екі  ару  қыз  –  Әлия  мен  Мәншүк.  Қарап
отырсақ,  бұлардың  ерлігіне  бас  ие  отырып  ойға  келер  жерлер  жоқ  емес
екен. Соның ішінде, мысалы, Мәншүк Мәметованың әкесі – Ахмет Мәметов
Алашорда  қайраткері,  ағартушы,  ақын,  журналист,  дәрігер.  1937  жылы
«бұрынғы  Алашорда  қайраткері,  антикеңестік  тобының  мүшесі»  деген
айыппен тұтқындалып, Кеңес үкіметінің атынан ату жазасына кесілген [4.
101 Б]. Бұл фактіні біз енді ғана біліп отырмыз. Ал Ілияс Есенберлиннің
Әй, жас сұлу,
Тағдырыңа өкпелеп,
Күңіренбе!
Көз жасыңды төкпе тек!
Жеңу үшін қасіретті,
Қайғыны,
Жігер керек, Қайрат керек,
От керек! –
деп Отан үшін жанын берген қазақ қызына арнауында өз заманындағы
оқырманға үлкен ой тастаудың бастамасы емес пе екен деген қорытындыға
да келесің...
1945 жылы Кеңес Одағы неміс-фашист басқыншыларымен арада болған
ұзақ соғыс аяқталды. Осы жеңістің құрметіне Мәскеу қаласында 22 маусым
күні салтанатты шеру өткен болатын. Бұл елеулі оқиғамен қатар сол күні
бүкіл Кеңес Одағының көпұлтты халқының тағдырына түбегейлі әсер еткен
тағы да бір тарихи көрініс белес берді. Ол – И. Сталиннің сол Салтанатты

85
жиналыста сөйлеген сөзі.
Төрт  жылға  жуық  созылған  қанды  шайқастың  арлы-берлі  жақтарына
тоқтала келе, И. Сталин осы соғыс барысындағы орыс ұлты туралы айта
келіп,  ең  ауыр  салмақтың  сол  ұлттың  басына  түскенін,  Кеңес  Одағының
жеңісі  негізінен  орыс  ұлтына  байланысты  дегенді  баса  айтқан.  Кеңес
үкіметі  мен  большевиктер  партиясының  көсемі  білдірген  осы  меңзеуден
соң-ақ одақтас республикалар тарихына деген көзқарас түбегейлі өзгеріске
ұшырай  бастағаны  да  белгілі.  Соның  ішінде,  Қазақстанда  «Бекмаханов
ісі» орын алды. Нәтижесінде, кеше ғана ұлттық тарихты жазудың өнегесі
ретінде  санала  бастаған  «Қазақ  Кеңес  Одағы  республикасы  тарихын»
қолдануға  қатаң  тиым  салынды.  Оқулықтың  авторларының  бірі  –  тарих
ғылымдарының  докторы  Ермұхан  Бекмаханов  «ұлтшыл»  деген  жаламен
тұтқындалды.  Түрмеге  қамалды.  Еңбектеріне  кітапханалардан  алынып,
жойылды.
Қазақстан! Дархан дала! Кең мекен!
Жау тигенде жасырынар сен бе екен?!
Ерлігіңді қан майданда көрсеткен,
Ертеңіне аңыз етіп мен жетем!
Есенберлиннің «Айша» дастанындағы осы бір жолдарды жазушының
ұзын  аяғы  бес  поэмасының,  төрт  пьесаларының,  он  алты  романдарының
квинтэссенциясы деп қарауға лайықты. Олай дейтініміз, ержүрек, данышпан
да, ақылды ұл-қыздарының жекелеген образдары арқылы ұлтына сипаттама
беріп отырған Ілияс Есенберлин тек Ұлы Отан соғысы жылдарындағы қазақ
ұлты өкілдерінің ерліктерімен шектеліп отырған жоқ. Академик Рымғали
Нұрғалидың  сөздерімен  айтқанда  жазушы  өз  ойын:  «...ел  қамын  жеген,
ойшыл даналар, жұртын сүйген, жүректі батырлар образдары, әр дәуірде
әлеуметтік  күрес  сахнасына  шыққан  хандардың,  айыркөмей,  жезтаңдай
билердің,  қилы-қилы  талаптар  өкілдерінің  бейнелері»  [5,  244Б]  арқылы
тереңдету әрекетіне кіріскен.
Бұл  сөздердің  соңында  үлкен  мән    бар.  Кезінде  Ілияс  Есенберлинге
арнап  жасалған  екінші  радиохабардың  авторы  Нұрқасым  Назыбеков
хабардың  барысында  («Алатау».  Әдеби  альманах.  Көшірмесі  2014  ж.  6
тамызда жасалды.) сыншы Бердібаевтың мынадай сөздерін алға тартады: «...
кеңестік идеологияға сәйкес ...жеке адамдардың білімі, ақылы, адамгершілік
қасиеттері  революция  шындығымен  үйлесетін,  не  үйлеспейтіндігімен
өлшенетін. Егер кім де кім заман ағысына қарсы келсе, Аплотондай ақыл
иесі болса да жеңіледі. Міне, заман шындығы осы еді. Бізде бұл кезге дейін

86
Жазушының әскери киімдегі суреті 
(сурет ҚР Мемлекеттік мұражайынан алынды)

87
буржуазияшыл – ұлтшыл идеологтар жайында жазыла қалса, көбінесе бір
қара бояумен ғана боялып өтетін. Олардың психология, шын терең аңсары
қамтылмай, үстіртін үкім шығарылумен тынатын. Құлаққа сіңісті, оқып көз
үйренген осы салтқа Ілияс Есенберлин түзету жасаған. Атап айтқанда ол
«ұлтшыл» деген сөздің тасасында нағыз ...азаматтардың қалып қоятындығын
көрсете алған, Ал, - дейді хабардың авторы, - сыншының нағыз ұлтшыл
деп айтып отырғаны қазақ ақыны Күнтуаров еді».
Оқырмандар  жүректеріне  халықтың  алдыңғы  қатарлы  ұлдары  мен
қыздары туралы от салған Ілияс Есенберлин болса өзінің өмірбаяны туралы
былай деп отыр «...Нақ ақын бола қояйын деген менде арман бола қойған
жоқ. Тұрмыс қиын болатын. Кезең қиын болатын. Қазақ даласында тау-кен
өнері дамып жатқан кез. Сондықтан менің алғашқы ойларым, арманым десе
де болады: тау – кен инженері болып шығу болатын («Талант тағылымы»
атты радиохабарда сөйлеген сөздерінен...).
Осылайша сыр шертіп отырған Ілияс Есенберлин аталған мамандық пен
жұмыс істеп кете беруіне қанды соғыста алған жарақаты кедергі болғанын,
тек  сонан  соң  ғана  бала  кезінде  еліктеген  ісіне  қайта  оралғанын  айтады.
Ал, өлең «өлім мен өмір шайқасқан» кездегі «мәңгі жабық тақырып – ұлт
тарихына»  келу  аралығында  ұзақ  та,  жауапты  әдеби  жолдан  өтті.  Міне,
сол  уақытта  оның  қаламынан  шыққан,  аталып  отырған,  поэмалар  болса,
соларменен  қатар  қазақ  –  совет  композиторларының  әндеріне  жазылған,
«Шквал»,  «Асау  Ертіс  жағасында»,  «Ән  қанатында»,  «Тревожное  утро»,
кино фильмдеріндегі барлығы 40-тан астам өлеңдер.
Сол  сияқты  І.  Есенберлиннің  сценариімен  Республикалық  жастар
мен  жасөспірімдер  театрында  «Таудағы  күрес»  пьесасы,  М.Ерзинкянмен
бірлесіп  шығарған  «Сплав»  атты  көркем  фильмі,  орыс  тілінен  қазақшаға
аударылған Ушинскийдің әңгімелері мен ертегілері, Жулявскийдің «Қызыл
өзен» романы қазақ оқырмандары мен көрермендеріне жетіп жатты.
Осылай болып жатса да, өз еліне де, әлемге де Ілияс Есенберлинді кеңінен
танытқан оның тарихи романдары. Ал енді тарихи тақырыпқа қалай келдіңіз
деген  сұраққа  жазушы  жоғарыдағы  таспада:  «...Бала  кезімнен  кітапты
көбірек  оқыдым.  Қазақ  қиссалары,  бөтен  шығармалармен  ерте  танысқан
адаммын. Қазақ тарихы менің көптен бері ойлап, осыған бір соқсам деген
тілегім. Сол тілекті мен жиырма жыл жүрегімде сақтап келдім. Көптеген
материалдар жинап отырдым. Егер де, осы материалдарды қайдан алдың
деген сұраққа жауап беретін болсам, екі түрлі жағдайды айтар едім.
Біріншісі.  Бұл  материалдардың  барлығы  жазба  түрінде  бұдан  бұрын
орыс, шығыс тарихында шыққан мәліметтерден алынды.
Екіншісі. Бұл кітаптардың бәрі қазақтың фольклорына көп сүйенген.

88
Менің  туған  жерім  Ұлытау  мен  Атбасардың  ортасындағы 
Арғынаттың төменгі Қарақойын – Қашырлы деген жері болғандықтан, 
бұл  жерлер  алғашқы  Қазақ  хандығын  құратын  үлкен  қайраткердің 
өмір сүрген жерлері болғандықтан, бұл арадағы көптеген фольклорлық 
материалмен  жас  кезімде  таныстым.  Осы  екі  себеп  маған  тарихи 
романдар жазуға мүмкіншілік берді (сызған – А.Қ.) («Талант тағылымы»
атты радиохабардан).
Оның ештеңеден қаймықпастан, кез келген уақытта дауылға ұшырап,
жан  түршіктірер  долы  күшке  айналып  кету  қаупі  бар  теңіз  толқынына
тап  болар  «қайығының  жүгінің  ауырлығы»  да,  міне,  осында.  Өйткені,
жазушы социалистік өмірді тек реалистік тұрғыдан көрсетуден гөрі, оның
оңы мен солына тереңнен көз сала бастаған қазақ жағдайы осы болатын.
Шындығына келгенде, большевиктер партиясының алдына қойған негізгі
мақсаттарының бірі - әлеуметтік проблемалардан тап-таза арылған қоғам
құру болса, бұл ой адамзат баласы үшін ешқашан да таңсық болған ой емес.
Қиялдан туған қарлығаш қанатты үміттердің бір ұлттар үшін «қой үстіне
бозтарғай жұмыртқалаған заман», ал екінші біреулерінде «молочные реки с
кисельными берегами», ал үшіншілерінде «Эльдорадо» болып елестетілетін
керемет заманға біреулер «асық ойнаса азып, доп ойнаса тозып, тек қана
қой бағып озып», біреулері «ағаш басында өсіп тұрған алтын алманы алып
келу үшін тіпті ең ақымақ адамға туған қызын бермек болып жатқанда»,
үшіншілері  осы  байлықтың  көзі  тек  қана  жеке  меншікте  деп  жүрген
замандарда,  «міне,  біз  келдік  билік  басына,  тек  бізді  қолдасаңдар  ғана
аңсаған армандарыңа жете аласыңдар» деп халықтың көңілінен шығатын
ұрандармен  жарқ  ете  қалған  қоғамның  қарама-қайшылығы  көзге  көрініп
тұрған кез бұл.
«Сөз өнерінің проза жанрында көп томдық романдар циклін туындатып,
ерен еңбектің, үлгілі үрдістің өнегелі өрнегін танытқан тегеурінді талант иесі
– Ілияс Есенберлиннің шығармашылық мұрасына бастау негізі – жауынгер
һәм жетекші жанр поэзиясынан айқын аңғарылады. «Мен өнер өмірімнің
есігін  өлеңмен  ашқан  едім»  деуінде  ерекше  мән,  шынайы  шындық  пен
сырлы сипаттар мол» - деп көрсетеді ф.ғ.д., профессор Рақымжан Тұрысбек,
– «тұтастай алғанда І. Есенберлиннің ақындық мұрасы – ұлт мұраты мен
тарих қойнауларынан, халық әдебиетінің қайнарынан бастау алған арналы
да, қымбат қазыналар қатарына жатады» [6].
Творчестволық  өмірінің  есігін  өлеңмен  ашқан  Ілияс  Есенберлиннің
шығарманың бұл жанрынан не себептен бас тартқанын ендігі жерде айту
қиын.  Өлең,  поэма,  дастан  жолдары  қиындық  тудырды  ма,  әлде  кеңінен
қанат  жайып,  шарықтай    бастаған  ой  толқынына  тарлық  қылды  ма,  кім

89
біледі?!
Қанша  айтсақ  та  Есенберлиннің  шығармалары  социалистік  жолға
түскен қазақ ұлтының да сол бағыттағы ерлікке толы ерен еңбегін көркем
шығармалары арқылы халыққа жеткізу болғанымен, оның жүрегінің түбінде
терең  бір  ойдың  орын  ала  бастағаны  сонау  Атбасар  мен  Қарсақпайда
жатқанын аңғаруға болады.
Бірақ,  кезеңнің  ауыртпалығы,  оның  үстіне  білімді  де  тереңдету
қажеттіліктері,  Ілиясты  жоғарыда  айтылғандай  алдыменен  Алматыға
оқуға тартса, одан кейінгі басталған Ұлы Отан соғысы болашақ жазушыға
дарындылықтың  тіке  жолға  шығуына  кедергі  болса  керек.  Сондықтан
да  болар,  Ілияс  үлкен  творчествоға  бірден  келмегенімен,  ел  тарихы,  ұлт
тарихына  деген  терең  ойлы  көзқарастары  40-50-ші  жылдары  мұз  бетіне
шыққан қызыл судай болып көріне бастаған.
І.Есенберлиннің  негізгі  ойын  алғашқылардың  бірі  болып  байқаған
Дінмұхамед  Ахметұлы  Қонаев  екен  дегенді  де  айтқан  болатын  оның
замандастары.  Үлкен  адамның  өз  сөздеріне  келетін  болсақ:  «Ілекең
өзі  шынашақтай  кісі  болғанмен,  алыптың  ісін  тындырған  азамат,  -  деп
жазады  ол.  –  «Қырқыншы  жылдардан  бастап  қалам  ұстаған  ол  соңғы
демі  таусылғанша  шығармашылық  мұратына  адал  болды  ғой  деймін.
Мен  өзім  Ілекеңнің  «Қаһарын»,  «Алмас  қылышын»,  «Алтын  Ордасын»,
«Жанталасын» оқыдым. Обалы нешік, көбін қолжазбадан оқып, солардың
үлкен өмірге – ең әділ сыншысы халқына жетуіне, оқыған сайын Ілекеңнің
өсу  үстінде,  шығармашылық  биік  белестерге  көтеріліп  келе  жатқанына
сүйсініп, дем бергеніме іштей қанағаттанарлық сезімге бөленемін» - дегенді
айтқан болатын Д.А. Қонаев [7. 15 б.].
Кезінде І. Есенберлинмен тығыз араласқан адамдардың бірі - жазушы
Қабдеш  Жұмаділовті  алғашқы    қызықтырғаны  Ілияс  Есенберлиннің  өзі
емес, «ешкімге ұқсамайтын, немістің бір емес, Эссен және Берлин деген екі
қаласының атын біріктіріп тұрған фамилиясы болған сияқты». Ал алғашқы
рет  жазушының  шығармаларына  терең  бойлай  бастауына  «Жұлдыз»
журналына Сейілбек Қышқашевтың І. Есенберлиннің «Айқас» романына
байланысты  жазылған  сын  мақаласы  жарияланып,  сол  уақытта  Қабдеш
Жұмаділовті  «Қазақ  әдебиетінің»  бас  редакторы  Қапан  Сатыбалдин
«жазықсыз  жала  жабылып  жатқан  жазушыға»  ара  түсуге  шақырғаны
себеп  болған  екен.  «Айналасы  төрт-бес  күннің  ішінде  романды  да,  ол
туралы жазылған сынды да оқып шығып, келесі бір кеште өз мақаламды
дайын еттім... Журналдағы мақала әділетті аяққа басқан, әдеби сын емес,
жазушыны  әдейі  қаралау  үшін  жазылған  фельетон  сияқты  дүние  екен.
Сыншы кітаптың өн бойынан іліп алар ештеңе таппай, бүкіл жаманшылық

90
Дінмұхамед Ахметұлы Қонаев
1950-1960 жылдардағы Алматы. Үкімет үйі

91
атаулыны  соның  үстіне  үйіп-төге  берген.  Сірә,  жас  сыншы  «жуас  түйе
жүндеуге жақсы» деді ме, әлде біреулердің айдап салуымен жазды ма, кесіп
айту қиын. Ал Есенберлин романына келсек, өзі жақсы білетін геологтар
өмірін бейнелеген», – деп еске алады Қабдеш Жұмаділов [8. 9 Б.].
Осы  жерде  Ілияс  ағамыздың  бойындағы  бір  керемет  қасиетке  назар
аударсақ.  Ол  қасиет,  әсіресе,  кешегісін  білгісі  келіп,  бүгінгісіне  үңіліп,
ертеңгісіне  көз  салып  отырған  ұлт  ұрпағы  үшін  өте  қажет.  Ол  қасиетті
Әзілхан  Нұршайықовтың  мына  сөздерінен  байқауға  болады.  «Жаулары
қанша  шабаланса  да  Есенберлин  ешқашан  жасыған  емес.  Жазушылар
Одағында  өтетін  жиын-жиналыстарда  күншіл,  қызғаншақ  рушылдардың
әрекеттерін  әшкерелеп,  олардың  езуін  тілгендей  етіп,  әйгілеп  отырды.
Есенберлин сөйлегенде оған қарап ешкім дау айта алмайтын. Бір ғажабы,
Ілекең  адалдықты  арашалап,  арамдықты  әшкерелеп  қанша  уытты  сөздер
сөйлесе де, өмірі қызынып, қызбаланып кетпейтін. Үнемі сабырмен сөйлеп,
шындықтың  шеңберінен  шықпайтын.  Логикасы  күшті,  алған  бағытынан
ауытқымайтын. Судырап тұрған шешен де емес. Жай сөйлесе де жауларын
жусатып салатын. Орысшасы мен қазақшасы бірдей болатын» [9].
«Ол  сырттай  жұпыны,  шашы  ерте  ағарған,  жүріс-тұрысы  сылбыр,
мінбеге  шықса  жұртты  аузына  қарататын  шешен  де  емес,  тек  мойылдай
қап-қара  жанарлы  көзі  есте  қалатын  жан  еді...  Өмірдің  көп  өткелеңінде
Алла  берген  асыл  қуат,  зор  рухты  жоғалтпай,  елудің  үстінде  қайратына
мінген Ілияс кезекті шығармасын жазу үстінде жан алып, жан берді. Оны
жариялау  үшін  аянбай  күресті.  Өзіне  дұшпандық  жасағандарды  аяған
жоқ, қажет болса, олардың жолына кесе көлденең жатып алды. Жақсылық
істегендердің  еңбегін  еселеп  қайтарды.  Әсіресе,  жас  қаламгерлерді
демеді,  үй  алуға  көмектесті,  кітабын  шығарды,  қызметке  орналастырды.
Достыққа адалдығының мысалы ретінде Қапан Сатыбалдиннің 4 томдығын
құрастыруы,  Әзілхан  Нұршайықов  романының  орысша  аудармасына
жәрдемдесуін айтуға болады. Ілияс адамдарды екі топқа бөліп қарайтын.
Олар – қазаққа қызмет ететіндер және қазаққа қызмет етпейтіндер. Бөлудің
басқа түрін қабылдаған жоқ...
Ілияс Есенберлин бір көргенде сөзге шорқақ, момын, жуастау болғанмен
мінезі берік, алған бетінен қайтпайтын, мақсат жолынан айнымайтын, ең
бастысы  ұлты  үшін  жанын  шүберекке  түйген,  қалам  қайратымен  қазақ
халқының  бостандығы  үшін  арпалысқан,  арыстан  жүректі  суреткер  еді»
[10] – деп те жазған болатын ағамыз Рымғали Нұрғали.
Ілияс  Есенберлин  тек  қана  сын  айтып,  басқаларды  «түртпектеумен»
айналысқан  жазушы  емес.  Ол  өзінің  айналасындағы  «күншілдерді»
жусатудың  ең  күшті  амалын  да  тапқан  адам.  Ол  –  адамның  бойындағы,

92
оған табиғатынан берілген еңбек қажеттілігін ең тиімді түрде пайдаланып,
соның  нәтижесін  адам  аралық  қатынастарды  реттеуге,  қоғамның
пайдасына қолдануды насихаттаушы. Осы жерде жазушы ағамыз Әзілхан
Нұршайықовтың  сөздеріне  оралудың  тағы  да  бір  реті  келіп  тұрғандай.
«Өзгелер арақ ішіп, шалқып ән салып, карта ойнап, бірін-бірі мадақтап, өз
буларына өздері пісіп жүргенде Есенберлин бес жылда бес роман жазып,
жариялап жіберді», - дейді ағамыз. – «Әсіресе, Лев Толстой тәрізді алып
жазушылар жиырма жыл жазатын тарихи эпопеяны бұл төрт жылда жарқ
еткізді. Лев Толстой өзінің атақты «Соғыс және бейбітшілік» романындағы
орыс  өмірінің  40-50  жылын  ғана  суреттей  алса,  бұл  қазақ  тарихының
400-500  жылдық  тарихын  тәптіштейді.  Хандарды  мақтайды,  байлар  мен
батырларды дәріптейді. Кешегі «баскесер» Кенесарыны халық қамын, ұлт
мүддесін ойлаған кемеңгер етіп көрсетеді» [11]. Шындығында, заманына
өзіндік тұрғыдан сипаттама беру, халықтың басынан кешкен ауыр кезеңдерге
қалам ұшын бағыттайтын жазушы Есенберлин болады деп ешкім ойламаған
да болар. Алғашқы болып жазушының қолынан шыққан «Қатерлі өткел»
романы.  Көп  уақыт  өткізбей    «Ғашықтар»  атты  лирикалық  шығармасы
Қазақстан жазушылар одағы үйі

93
оқырманға келіп жетті. Жұрттың назарын өзіне күрт аударған жазушының
«ҚаҺар»  романы  болса,  «Алтын  құс»  романы  республикалық  деңгейдегі
конкурста бәйгеге ие болды.
«Кезінде  Мұхтар  Әуезов  қазақ  интеллигенциясының  алғашқы
буынының Қазан төңкерісіне келу жолын көрсететін роман жоспарлаған.
Бірақ  оны  жазбай,  «Өскен  өркенге»  отырған.  Өзі  бел  ортасында  болған
өмірдің  қаһарлы  жүзін  қайта  көру,  бастан  кешкен  ауыртпалығын  қайта
тарту шошытты ма, кім білсін, ұрпақ үшін шерлі сырларын ұлы жазушы о
дүниеге ала кетті.
Дәл  осы  объектіге  Ілияс  Есенберлин  барады  деп  ешкім  ойламаған.
Сөйтіп,  «Қатерлі  өткел»  романы  туды.  Иә,  Қазан  төңкерісі  және  қазақ
интеллигенциясы деген проблема ара-кідік сөз етілгенімен, үлкен шығарма
өзегі  болған  емес-ті.  Белгілі  жәйттерді  қайта  айтатын  нәрсе  емес,  қиын
психологиялық  шығармаларды,  санадағы  эволюцияны,  ауыр  трагедияны,
тарихи  оптимизмді  бейнелейтін  туынды  қажет.  Суретпелік  позиция,
авторлық мұрат айқын болмаса, соқыр сүрлеуге түсіретін қиын объектінің
Есенберлин  оңтайлы  бір  қырынан  келген»,  [12.  3Б.]  –  деп  жазған  еді
профессор Рымғали Нұрғали.
«Сырт көзге қарағанда жазушының тарихи шығармалары аз уақыттың
ішінде,  өте  тығыз  жазылған  туындыларға  ұқсағанымен,  шын  мәнісінде
өзінің  50  жасқа  толған  кезінде  Есенберлин  өлеңдер,  дастандар,  повестер
мен  драмалардың  авторы  атанып  үлгерді»,  -  деп  көрсетеді  Қазақстан
Республикасына еңбегі сіңген қайраткер, жазушы Сұлтан Оразалы, - «алайда,
осыған қарамастан Ілияс көпшілікке әлі соншалықты таныс болмаған еді.
Оның даңқын бір мезетте аспанға шарықтатқан 1966 жылы баспадан щыққан
«Айқас» романы болатын. Міне, осыдан кейінгі 17 жыл ішінде 19 роман
дүниеге келді. Және де қандай романдар! Қазақ әдебиеті мұндай алып күшті
еңбекті  осы  уақытқа  дейін  білмеген-ді.  Ойдың  кеңдігі,  халықтың  рухани
дүниесі мен мінезін ашып көрсету үшін үнемі өткен тарихқа көз сала отыра,
бірлік пен тәуелсіздікке шақыру – осының барлығы әрине, Есенберлиннің
классикалық дәрежедегі жазушы екендігінің көрсеткіштері» [13].
Жазушы  өзі  айтқандай  әдебиетке  келіп,  проза  жазуға  дейін  өмірдің,
әсіресе,  ащысын  көп  татқан  уақыт  оған  көп  ой  салған.  Қазақстандағы
ірі  баспалардың  бірінде  7-8  жыл  бойы  басшы  болып,  көркем  әдебиетті
редакциялау да жай кеткен жоқ. Осы жылдарда ол барынша тиімді еңбек
етті.  Ал,  алып  өнеркәсіп  құрылысындағы  инженер  мамандығы  еңбек
адамдарының өмірімен тығыз байланыста болып, болашақ шығармалары-
ның талай сюжеттеріне негіздеме жасауға мүмкіндік берген.
Десек те, Есенберлин үшін ең қызықты да, ең жақын тақырып болып

94
қалғаны  ұлтының  тарихы.  Ілияс  Есенберлиннің  ең  ұтымды  жері  де
осында екені сөзсіз. Яғни тарихи шындық пен көркем әдебиетке тән ойдан
шығарылған сюжеттердің өзара қатынастарда болуы.
1974  жылы  16  желтоқсанда  ауруханада  жатқан  Мұқағали  Мақатаев
күнделігіне,  «Эй,  шарманщики!  Не  вам  судить  меня.  Настоящие  судьи
впереди  еще.  Пройдут  года,  придут  новые  поколения,  и  они  поставят
каждого из нас на свое место. Испокон веков так было. Так есть и так будет.
О себе я вот что скажу: я ровесник поколения ХХІ века, а может родственник
еще дальних поколений...», - деп жазғандарына қарағанда «безгелдектер»,
«шолақ  белсенділер»  -  тек  кеңестік  заманға  әбден  лайықты,  жоғарыдағы
түбегейлі де, жан-жақты зерттеуді талап ететін ғажайып құбылыс.
Ақынның  бұл  айтқан  сөздері  ұлтқа,  ұлт  тарихына  немқұрайлы
қарайтындардың  саны  тек  басқа  ұлт  өкілдері  емес  қазақтардың  ішінде
көптеп  байқала  бастаған  кез.  Жазушының  Сұлтан  Оразалымен  тілдесу
барысындағы  соңғы  сөздеріне  тағы  оралатын  болсақ:  «Білесің  бе,
Сұлтан. Соңғы уақыттары құлағымнан менің тарихи романдарым арқылы
жандандырылған Кир патшамен Томирис патшайым заманында шырқалған
әскери ұрандар мен жырлар кетер емес. Бұл жай емес. Көрерсін әлі, біздің
халықты болашақта орасан зор даңқ пен бедел тосуда», – деген екен.
Жазушы  өзінің  бұл  сарындағы  толғанысын  «Мұхиттан  өткен  қайық»
романында оқырманға жеткізу үшін партия басшысы Ақылбек Ахметжанов
пен жазушы Айболдың арасындағы диалогты пайдаланған. «Олай болатын
болса, әлгі өз айыбын мойындап, сізден қаралаған адамдарын ақтауды өтініп
келген  жазушынының  сөздері  шынында  да  дұрыс  қой.  Мысалға  Ахмет
Байтұрсыновты  алайық.  Оның  еңбегінсіз  түркі  тілі  лингвистикасын  құра
алмайсың. Өзгесін қойғанда осы күнгі менің жасымдағы кісілердің тоқсан
проценті сол кісінің «Тіл құралы» арқылы хат таныдық қой. Ең болмағанда
осы жақсылығын еске алу жөн емес пе? Әлі есімде, жиырма үшінші жылы
Ахмет  елуге  толғанда  «Ақжол»  газетінің  екі  етегін  алып  Мұхтар  үлкен
мақала жазған. Сол мақаласында Ұлы Әуезов «Бәріміз де Байтұрсыновтан
оқыдық.  Ана  сүтіне  қандай  борышты  болсақ,  Ақаң  алдында  да  сондай
борыштымыз» - деген сөздерінен кейін ойланып қалған Ақылбектің: «Бұл
мәселенің бір жағы бар ғой, ал екінші жағын – оның қылмысқа пара-пар
қателерін қайтесің? Жоқ, Ахмет Байтұрсыновтың қателері бір күнде болған
жоқ  және  оларды  бір  күнде  шеше  алмайсың...»  [14,  329  б.]  –  деп  жауап
қайтаруы, бір ойдың үстінде тұрған екі адамның пікір таласын көрсетеді.
Қойылған сұрақтың шешімі де бар сияқты: жазықсыз жазаланған адам,
жазықсыз қараланған адам міндетті түрде ақталуы керек. Ол сөзсіз. Бірақ,
ондай адамдар қалайша қараланды. Оның жауабы жоғарыдағы диалогтан

95
бұрын айтылып қойылған. Яғни, Ахметжанов айтпақшы: «Мен не дейін?
Сөз жоқ, жазушымыздың айтып отырғаны үлкен іс. Мағжан Жұмабаевтың
ісі тәрізді. Біздің бір рет шешіміміз болған. Демек, тағы қайтадан ақылдасуға,
кеңесуге болады. Оның зияны жоқ. Менің сөзім шешушінің сөзі екені рас.
Бірақ мен инженермін ғой, тарихшы не әдебиетші емеспін. Ал, ол кісінің
қойып  отырған  мәселесі  де  геология  емес,  әдебиет  мәселесі.  Сөз  бұнда,
сіздерде.  Мысалға  Мағжан  өлеңдерін  алайық.  Мен  ол  кісінің  еңбегімен
таныс емеспін. Сондықтан менің шешімім құр әкімшілік шешімі болады. Ал
сендердің сөздерің ол мамандардың сөздері. Мұндай жерде өз күнәлеріңді
бөтендерге  жаппау  керек.  Тарих  пен  өз  ар-ұяттарыңның  алдында  жауап
беруден қашпауларың керек».
Роман  басылымнан  шыққаннан  кейін  шығармаға  байланысты  сын
айтушылардың  да  көп  болғаны  белгілі.  Айтылып  жүрген  деректерге
сүйенер  болсақ,  Ілияс  Есенберлиннің  «қателіктері  мен  кемшіліктерге
толы» шығармасына шабуыл әсіресе, «Социалистік Қазақстанда» басылып
шыққан «Тарихи шындық бұрмаланбасын» атты сын мақаладан кейін қатты
өрбіген сыңайы бар.
Бұл мақала туралы, оның мазмұны туралы жазған автордың өзі емес,
оны  «жазуға  көндірген»  деген  секілді  ойлар  осы  күнге  дейін  айтылып
жүр.  Әрине,  уақыт  өтіп,  кезінде  байқалған  процестердің  теріс,  немесе
бұрыс екендігіне уақыт жауап беріп жатар, «сөніп қалған шоқты қайтадан
тұтандыру» біз жақтан дұрыс болмас.
Осы жерде Американдық жазушы Марк Твеннің мынадай сөздері ойға
келеді: «Живу я при начале мира, я бы сперва послушал, что соседи говорят
об убийстве Авеля, прежде чем громко осудить Каина» [15. 141 с.].
Өкінішке орай Есенберлин кезінде тарихқа болсын, басқа проблемаларға
қатынасты болсын жоғарыдағы тұрғыда айтылған ұлағатты сөздерді партия
«орындаушыларының»  бәрі  бірдей  қабылдай  алмады.  Соның  бір  дәлелін
1978  жылы  20  желтоқсанда  К.Скоробогатов  дегеннің  Орталық  Комитет
атына дайындаған анықтамасынан да байқауға болады.
«Не владея в достаточной степени всей полнотой материала, писатель
впадает в субъективизм, приходит к ошибочным суждениям...
Отрицательные  персонажи  наделены  фельетонно-мимолетными
характеристиками.  Чтобы  читателям  было  ясно,  о  каком  времени  идет
речь,  автор  в  ряде  случаев  называет  конкретные  имена  деятелей  –  Л.И.
Мирзояна,  И.О.  Омарова,  Ж.  Шаяхметова  и  др.  Находим  мы  и  фамилии
ныне здравствующих лиц, например, М.А. Лаврентьева, П.К. Пономаренко,
причем Пономаренко у него отрицательный [14, 172 б.].
Образы партийных и государственных руководителей оказались крайне

96
обедненными. ...Создается впечатление, что ТАМ (выделено мною – С.К.)
подвизывается  много  мелких  людей.  Положительный  герой  –  писатель
Айбол,  становится  высшим  судией,  безаппеляционно  дающим  оценку
всем  и  каждому.  О  своем  творчестве  писатель  чрезвычайно  высокого
мнения: «В книжных магазинах очереди: оказывается, поступил в продажу
исторический роман Айбола». «Это настоящая удача, такой книги у нас еще
не было».
Кто  это?  Есенберлин?  Говоря  о  периоде  начала  освоения  целины,
автор  ставит  вопрос:  несет  ли  она  счастье?  И  отвечая  на  него,  автор  не
нашел ничего более типического, чем факт об убийстве парня из местных
уголовников, приехавшим вместе с первоцелинниками. Сцена эта оставляет
тягостное впечатление. Новое произведение И. Есенберлина – проблемное.
Проблемой №1, занимающей десятки страниц рукописи, является вопрос
о  необходимости  реабилитировать  алаш-ординских  деятелей  Магжана
Жумабаева,  Ахмета  Байтурсынова.  Автор  нарушает  норму  писательской
этики,  бездоказательно  разделяет  своих  братьев  по  перу  на  «чистых»  и
«нечистых»,  берет  под  сомнение  истинную  ценность  творчества  ряда
казахских литераторов...» [16. 30 Б]
Қазақ «ит үреді, керуен көшеді» деп айтпақшы, қазіргі оқырмандардың
алдында  кешегі  өткен  заманнан  қалған  бір  деректі  өзімізше  талдамақ
болып,  уақыт  өткеннен  кейін  қолды
сермеуден мүлдем алшақпыз. Десек те,
хаттағы  бірнеше  мәселе  ойландырмай
қоймайды.  Бұл,  біріншіден,  әрине,
жоғарыдағы  айтылған  «пендешілік»
туралы.  «Мұхиттан  өткен  қайықтың»
бас  кейіпкері  жазушы  Айболдың
сыртында Есенберлиннің өзі тұрғаны –
айдан анық...
Осы  жолдарды  жазып  отырғанда
біздің  қолымызға  «Комсомольская
правда. Казахстан» газеті түсіп, ондағы
Қазақстан  Республикасы  Президенті
Мұрағаттары директоры В. Шепельдің
«Строго  конфедициально»,  или  о  чем
переписывались  руководители  СССР
и  Казахстана  в  20-х  годах  прошлого
века» деген мақаласы түсті. Деректерге
сүйене  отырып,  мақала  авторы
Олжас Сүлейменов

97
Қазақстан басшылары (әсіресе, Москваның тікелей тағайындауымен келіп
отырған өздерінің қолшоқпар кадрлары) көптеген мәселелерге байланысты
өз  беттерінше  шеше  алмағанын  айтады.  В.  Шепель  жазғандай:  «Все
решения,  какие-то  задумки  в  развитии  народного  хозяйства  обязательно
согласовывались с Москвой. Такая же жестокость со стороны Центра была
и в области идеологии, культуры и искусства и образования. Инокомыслие
подавлялось через суровые партийные оценки, результатом которых были
гонения, увольнения и т.д. неугодных. Так, в июне 1976 года на бюро ЦК
Компартии Казахстана под давлением Москвы книгу О. Сулейменова «Аз и
Я» признали как содержащую серьезные идеологические и методологичес-
кие ошибки, а издатели получили строгие партийные взыскания» [17. 10-11
Б.]. 
Осыдан екі жыл өтпей жатып елді тағы да бір дүр сілкіндірген Ілияс
Есенберлин  болса,  жазушының  біреудің  артында  жасырынып  тұрмай,
романдағы  сюжеттердің  басым  көпшілігі  өмірден  алынған,  ал  олардың
төңірегінде ой қорытып жүрген Айболдың соңында мен тұрмын деп ашық-
тан-ашық айтуын жазушы қауымның ешқайсына жат емес «пендешіліктен»
көру тіпті де орынсыз болар ма екен?!
Орталық Комитетке хат дайындағанда Скоробогатов автордың еңбегіне
тікелей  Москваға  тәуелді,  сол  жақтағы  басшыларға  жағымды  стильде
дайындаған. Соның ішінде сыншы өзі назар аударған тың игеру мәселесін
Ілиястың  неге  көтеріп  отырғанына  тіптен  түсінбеген.  Түсінгісі  келмеген.
Ол  айдан  анық.  Өйткені,  романдағы  көптеген  сюжеттерді  тереңінен
түсіну  үшін  «Мұхиттан  өткен  қайықтағы»  қазақ  халқының  тағдырына
байланысты  І.  Есенберлин  келтірген  ойларды  оның  басқа  да  романдары
мысалдар контекстінде оқу керек. Сонда ғана, жазушы Айболдың «тыңға
келген нашар орыстың» қайдан келгенін, неге адам өлтіруге барғанын бұл
тек тың игеру кезеңіне ғана тән көрініс екенін байқауға, неліктен «жазушы
Айболдың» Мағжан Жұмабаев, Ахмет Байтұрсынов және басқа да Алаш
арландары үшін арашаға түсіп жүргенін түсінуге болар еді.
Қазақ әдебиеті жаңа толқындағы жазушылардың арқасында, оның ішінде
І.Есенберлин де бар, сыртқы бет әлпеті социалистік реализмге ұқсас, ішкі
құрылысы басқа сарынды білдіріп тұрған шығармаларды дүниеге әкелді.
Нәтижесінде  өткен  ғасырдың  60-80-ші  жылдарындағы  қазақ  әдебиеті
өзін  тек  қана  қағидаға  айналдырылған  Абай,  Жамбыл,  Әуезов  немесе
Мұқановтың ғана емес, сонау тарих қойнауында қалып бара жатқан жазба
әдебиетіне дейінгі ауыз әдебиетінің өкілдері Махамбет, Бұхар жырау, Асан
Қайғы және басқалармен де тығыз байланыста жатқан әдебиетті дамытуға
лайықты ізбасарлары екенін нақты сезіле бастады.

98

жүктеу/скачать 16,33 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: