Іллаев, Ғ. У. Уәлиев, Н. Д. Абдуллина ж л т л т л fee

3

Сабақтьт

1.  9-кесте

Өзіндік 

жумыс

қорытьщ. 

Үйге

2.  Ж алпы   K'/пітерді  қайталау

затаппен 

ж әне

тапсырма  беру.

кестемен.

(5  мин)

6) 

Сабактың барысы:

I. 

Үйымдастыру  кезеңі.

II. 

Үй тапсырмасын  кайталау.

Муғалім.

  Ауырлық күш деп  қавдай  күшті  айтады?

Окушы:

  Жердегі  кез-келген денелер  арасындағы және денелердің 

жерге тартылу күші.

Мугсиім:

  Қандай  күш  серпінділік күш  деп  аталады?

Окушы.

  Денелер  деформацияланғанда  онда  пайда  болатын  күшті 

серпінділік күіп деп  атайды.

Мүтлім:

  Серліңцілік 

күш

  деформациямен  қаңдай  тәуедділікте 

болады?

Окушы:

  Серпінділік  күш  абсолют  деформацияға  пропорционал 

және  дененің  деформацияланғандағы  оның  бөлшектерінің  орын 

ауыстыруына 

қарама-қарсы 

бағытталған. 

Деформация 

дененің 

пішінінің немесе  көлемінің  өзгеруі.

Мүғалім

:  Ауырлық  күшінің  серпіндшік  күшінен  айырмашылығы 

неде?

Оқушы:

  Ауырлық  күші  ол  дененің  жерге  тартылу  күші,  ал 

серпінділік  күші  дене  деформацияланғанда  пайда  болатын  күш.  яғни 

екеуі  екі түрлі уақытта  эсер етеді және  екі түрлі  күш.

МүЕплім

:  Үйкеліс  күші  дегеніміз  не?  Үйкеліс  коэффициента 

дегенді  қалай деп  түсінеміз?

Ощшіы:

 

Үйкеліс 

күші  дегеніміз- 

екі  дененің  жанасатын 

беттерінің өзара  әсерлесу  күші.  Үйкеліс  коэффициенті дене екінші  бір 

денемен  үйкелгендегі, дене  материалына  байланысты  болатын  шама.

Мүтлім:

 

Сырғанау 

үйкелісі 

мен 

домалау 

үйкелісінің 

айырмашылығы?

Окушы:

  Сырғанау  уйкелісі  ол,  бір  дене  екінші  бір  дененің 

бетімен  сырғанағаіща,  ал  домалау  сол  дене  домалағанда  пайда 

болатын үйкеліс.

Онда тарауды  қайталап  кетейік.

38

39

7-кесте

40

8-кесте

■41

9-кесте

42

2.Жүмыс пен энергияның өзара  башанысы 

Сабақ жоепары

1) 

Сабащпың 

тақырыбьг.

 

Жұмыс 

пен 

энергияның 

өзара 

байланысы.

2)Сабақгың  мақсаты:  Жұмыс  пен  энергияның  арасындағы 

байланысты  түсіндіріп,  мағынасын  ашу.  Жүмыс  түрлерін  және 

энергиямен  қандай  байланыста  екенін  және  энергия  хүрлерін 

түсіндіріп  оту.

3)  Сабақтың міндеті:

Білімділігі:

  Жұмыс  түрлерімен  және  энергия  түрлерімен  танысып, 

осы  екі  шама  арасындағы  байланысты  түсіндіру.

Дамытушылығы

:  Теориялық білімдерін  практика  жүзінде  қолдана 

білуге 

үйрету. 

Күш  жүмыстарынан 

туатын 

энергия  түрлерін 

түрлендіре  отырып  есептер  шығаруға үйрену.

Тәрбиелігігі.

 

Адамгершілік, 

акыл-ой 

бағыттарында 

және 

окушыларды  үкыптьшыққа,  мәдениеттілікке  тәрбиелеу.

4) 

Сабак/пың  түрі:

  аралас  сабақ  (сүрақ-жауап  арқылы  үй 

тапсырмасын  сұрап,  жаңа  сабақгы меңгеру).

5) 

Сабащпыц  көрнекілігі:

  плакаттар  (таблицалар),  карточкалар, 

тесттер.

6) 

Сабак/пың курылымдык, схемасы

:

р /

с

Сабащпын

дидактикалык,

күрылымы

Методикалык, күрылымы

Окзмпу

әдістемесі

I

Тірек  білімдерін 

актуалдау.

(5-7  мин).

1.  Күш  жүмысы  дегеніміз 

не? 

Формуласы. 

Ол 

қандай 

шама? 

Өлшем 

бірліктері.

2.  Энергия дегеніміз  не?

3.  Ауырлық  күші дегеніміз 

не?

4.  Серпінділік 

күші 

дегеніміз не?

5.  Үйкеліс  күші  дегеніміз 

не?

6.  Механикадагы 

қандай 

сақталу 

задцарын 

білесіндер?

7.  Дене 

және 

күш 

импульсі дегеніміз  не?

8.  Ньютонның  II заңы.

Әңгімелесу,

сүрақ-жауап

арқылы.

2

Жаңа 

сабақгы 

түсіндіру  (20-25 

мин).

1.  Күш 

жүмысы 

және 

кинетикалық энергия.

2.  Күш 

жұмысының 

түрлері.

3.  Энергия түрлері

4.  Ауырлык 

күшінің 

жүмысы  және  потенциал- 

ды қ энергия.

5.  Серпінділік 

күшінің 

жүмысы  және  потенциал- 

ды қ энергия.

6.  Жүмыс  -   энергия  ай- 

налуынын өшеуіші.

Түсіндіру.

Формуласын

жөне

анықгамасын

дәптсрге

жаздыру.

Сызбалар

және  кестелер

арқылы

түсіндіру.

3

Өтілген

бекіту

мин).

сабақгы

(7-10

1.  Күш  жұмысының  қан- 

дай түрлері  бар?

2.  Энергиянын  ше?

3.  Ауырлык 

күшінің 

жүмысы 

мен 

потенциалдық 

энергия 

арасындағы 

байланыс 

кандай?

4.  Сериінділік  күші  мен 

потенциалдық 

энергия 

арасындағы 

байланыс 

ше?

5.  Есептер  шыгару.

Кітаппен 

өзіндік жүмыс.

4

Үй  тапсырмасын 

беру  (3-5  мин).

1.  §44 

Жүмыс 

пен 

иотенциалдық 

энергия 

арасындагы  байланыс. 

Есептер 

шыгару. 

9 

жаттығу  3,4.

Өзіндік жұмыс

44

7) 

Сабак/пың барысы

:

I.  Үйымдастыру  кезеңі.  (1-3  мин).

II.  Сұрак-жауап  арқылы үіі  тапсырмасын қайталау.

Мүга.гт.

  Күш  жұмысы  дегеніміз  не?  Формуласы.  Ол  қандай 

шама?  Өлшем  бірлһсгері.

Окуиіы.

  Өзара  әсерлесуші  денелердің  энергия  өзгерісін  сипаттау 

үшін,  енгізілген  физикалық  шама  -  

күш  жүмысы

  деп  аталады. 

Сонымен  түрақгы  күштін  жүмысы  күш  векторы  модулінің  орын 

ауыстыру  векторынын  модуліне  және  осы  векторлардын  арасындағы 

бүрыштьщ  косинусының көбейтіндісіне  тең болады:

A

 = 

F  -S  - c o s a

Күш  жүмысы 

А-

  скаляр  шама.  Өлшем  бірлігі  -  Джоуль (Дж).

[ А ] = І Д ж  = Ш - \ м  = \ ^ -  = ] ^ -

с~ 

с

Жүмыстың Джоулъден басқа  еселік бірліктері бар:

1  ватт • сағ=1  Вт ■

 сағ=3б00 Дж=3,6 •  103 Дж

1  гектоватт ■ сағ=1  гВт ■ сағ=36000 Дж=3,6 •  105Дж

1  киловатт • сағ=1  кВт • сағ=3600000 Дж=3,6 •  106 Дж

1  мегаватт ■ сағ=І  мВт • саг=3600000000 Дж=3,6 •  109 Дж

Муғалім.

  Энергия дегеніміз  не?

Окуиіы.  Энергия

  дегеніміз  козғалыстың  сандық  олшеуіші  болып 

табылатын  физикалық  шаманы  айтамыз,  яғни  дененің  жүмыс  істеу 

кабілетін  нақгы  корсететін  физикалык шама 

энергия

 деп  аталады.

Мүгалім.

  Ауырлык күші дегеніміз  не?  (форіМуласы).

Окушы.

  Дененің жерге тартылу  күшін 

ауырлык күші

 дейміз.

Ға  = 

тй

Мүгалім.

  Серпінділік күші дегеніміз  не?  (формуласы).

Окушы.

  Дене  деформацияланғанда  пайда  болатын  күш 

серпінділік 

күіиі

 деп  аталады  жэне  Гук заңы арқылы  өрнектеледі.

Ғ   =  -Аэс

k

 -дененің  қатандыгы; 

х -

  дененің  үзаруы.  Мүндағы 

таңбасы 

серпінділік  күшшің  багыт жагынан  өр  уақытта  абсолют деформацияға 

қарама-қарсы  болатынын  көрсетеді.

Мүгалім:

  Үйкеліс  күші дегеніміз  не?  (формуласы)

Окушы

:  Бір  дене  екінші  бір  дененің  бетімен  жанасқанда  пайда 

болатьш  күш 

үйкеліс  күіиі

  деп  аталады,  ягни  жанасатын  беттердің 

озара әсерлесу күші.

Үйкеліс  куші  жанасатын  беттердің  күйіне,  ягни  түсетін  калыпты 

қысымға және  беттердің материалына байланысты  болады.

45

Мүғалім.

  Механикада  қандай  сақталу  завдарын  білесіндер?

Окушы.

  Механикадан  импульстің  сақталу заңы.

Импульстің  сакталу  заңының  тужырымдамасы:

  тұйық  жүйеге 

енетін  денелердің  өзара  әсерлескенге  дейінгі  импульстарының 

вскгорлық  қосындысы,  езара  әсерлескеннен  кейінгі  денелердің 

импульстарының  векторлық қосындысына тең  болады.

гпх Қ

  +  

т

2

 Қ   =  

тх V'y

  +  

т

2

 Қ '

Мүгалім.

  Дене және  күш  импульсі дегеніміз  не?

Окушы

: 

Дене 

импульсі

 

деп 

-  

дене 

массасының 

оның 

жылдамдығының 

көбейтіндісіне 

тең 

шаманы 

айтамыз, 

яғнп 

механикалық қозғатыстың  өлшеуіші  болатын  физикалық хиама.

P - m V

; 

[Р]=1  к г -м /с

Куш  импулъсі

 

деп  —  белгілі  бір  уақыт  ішінде  күш  әсерінің 

өлшемі  болып  табылатын  векторлық  физикалык  шаманы  айтады. 

Күш  импульсі  -   күшті,  күш  эсер  ететін  уакыт  аралығына  көбейткенге 

тең.

ï  = F - t ;

  [/]=  1  Н • с

Мүғалім:

  Ньютонның  ІІ-ш і заңы?

Окушы:

  Денелер  әсерлескенде  олардың  алатын  үдеуі  эсер  етуші 

күшке тура  пропорционал,  ал олардың массасына  кері пропорционал.

_ 

F

a  -

 —

.

т

III. 

Жацсі  сабакты  түсіндіру  (20-25 мин.)

Энергия

  бүл  барлық  қозғалыс  түрлерінің  жалпы  әмбебап  сандық 

өлшеуіші. 

Осы  энергияның  қозғалысты 

сипаттайтын  баскддай 

шамалармен  қандай  байланыста  екенін  қарастырайық.  Біз  білеміз: 

энергия

  дегеніміз  -   дененің  жүмыс  істеу  қабілетін  нақгы  көрсететін 

физикалық  шама. 

Жүмыс

 

детешміз 

-  

энергияньщ 

өзгерісін 

сипаттайтын  физикалык шама.

Мүғалім.

  Қандай  күштің түрлерін  білесіндер?

46

Жүмыс  (куш   жүмыстары)

Ауырлык 

күшінің 

жұмысы. 

Жалпы 

күш 

жұмысы.

A -  F - S

.  Бұл  жер- 

де 

ауырлык  күші 

Ғ а  = m g  .Егер  дене

һ

 

биіктіктен  төмен 

кдрай 

түссе, 

сол 

кездсгі 

жасаған 

жүмысы. 

Ол

S

 

= я ,  -  /г, 

жол 

жүреді,  яғни 

S

  -  

һ 

A

 = 

mg(h2  - Қ )  

немесе 

А

 = 

mgh .

Серпінділік  күші- 

нің 

жүмысы.

Жалпы  кұш  жүмы- 

сы. 

А =  F 

■ 

S

.  Бүл 

жерде 

F

 

серпін- 

ділік  күші.  F  =  kx 

Серіппе  созылған- 

да 

.х, -ден 

х 2

 

-re 

дейінгі 

жүмыс 

A - k x - S  

X, -д е  

Ft

 

=  k x !  күш  эсер 

етеді 

х2

 

-де

Ғ2

 

= 

кх2

.  Жүрген 

жол 

S 

— 

х 2 

— X, 

орнына  қойсак

кх*

 

-  fcc

,2

Л = —=------ -

2

Үйкеліс  күшінін 

жүмысы.  Жалпы 

күш  жүмысы.

A  -  F  ■

 S

.  Үйкеліс 

күш  әрқашанда 

қозғалыс  бағытына 

карсы

бағытталады. 

Жалпы  үйкеліс 

күші. 

Ғуіік  = f j N.

Бағыты  қозғалыс 

бағытына  қарсы 

болғандықган 

алды 

“  болады

A -  -FyüK

 • 

S

Күш  жүмысы  энергияның  бір  түрінен  екінші  түріне  түрлену 

өлшеуіші болады. 

A  -

 ± 

A W

.

Жүмыс

 деп  энергиянын  бір  түрден  екінші  түрге  айналу өлшеуіші 

болатын  физикалық  скаляр  шаманы  айтамыз.  Түракты  күштің 

жүмысы  күш  пен  орын  ауыстыру  модульдерінін  көбейтіндісіне  және 

күш 

пен 

орын 

ауыстыру 

векторының 

арасындағы 

бүрышқа 

көбейткенге тсң  болады:

А

 

=  

F   ■

  S  

■ COS 

a  

Күш  тұрақгы  болмаған  жағдайда:  орын  ауыстыру  кезіндегі 

күштің орташа  мәнін табу  қажет.

47

Энергия

Кинетикалык энергия 

К инети каяы к  энергия  дегеніміз  — 

қозғалыстағьі  денелердін  энергая-

сы.

ÿ, 

к

_ Q ±

l

ғ

F

М ассасы  ш  дене  солдан  оңға  карай 

V\ 

жьілдамдыкпен 

үйкеліссіз 

қозғалады  делік.  Осы  кезде  оган 

үдеу  беретін 

F  

күші  эсер  ете 

бастайды.  Дене  күш тің  әсерінен 

S 

кдш ықгы кты   өтеді.  Соңы нда  дене 

Г,  жьшдамдықга  болады.  A = F S :  

Ньютонньтң  Н -ш і  заңы  бойы нш а 

F = m a

.

M yta .ih t:

 

Н ью тонны ң  ІІ-ш і  заңы 

қалай түжырымдалады.

V

  -  

V

« = 

V  = 'V   ' 

v TJ ^ b .

°Р‘

 

т

Барлығын  орны на  қ о й с а к

A  = т

"і!і_-соңғы   күйін  сипаттайды.

Екінш і  мүше  күц[  эсер  еткенге 

дейінгі  уақыт  мезетіндегі  кин ети ­

к алы к 

энергияга, 

.. т,і 

ал

2

бірініш  мүше  күш  эсер  еткеннен 

кейінгі 

кин ети калы к 

энергияға

тең.

тК’

Потенциалдық энергия 

П отенциалды қ энергия  дегеніміз  -  

денелердід 

өзара 

орналасуына 

байланысты  энергия.  П отенциал- 

д ы қ   энергияны ң  ауы рлы к  күші 

жүмьісы 

ж әне 

серпінділік 

күш 

жүмысы  арасындағы  байланысты  

қарастырамыз.

1.  Ауырлык  күш ініц  жүмысы  мсн 

потенциалды қ  энергия  арасындағы 

байланыс.

МүғалЫ.  А уырлык  күші  дегсніміз 

не?

М ассасы  т   дене  /г, биіктіктен  һ 2

биіктікке  күлап  түссін  һ   =   /г,  — һ 2 . 

Осы  жағдайдағы  ауырлық  күш інің 

жүмысы  А - Ғ а - S,  Ға ~ mg.

S  =  /),  -  Һ-, 

орнына 

қойсақ. 

A  = m g(ht  -  һ2 ) = m ght  -  m gh2 

m g l \  -   дененін  бірінші  күйінің 

потенциалдық 

энергиясы .  ingh2- 

дененің 

екінш і 

күйінің 

потенциалдық энергаясы .

IVрІ

  =  

mghx\  W

р2

  =  

mgh

2

С оны м ен 

ауы рлы қ 

j n  

күш інің  жүмысы  кері 

ч р  

таңбам ен 

алынган 

дененің  потенциалды к 

энер-гиясы ны ң 

өзгерісіне  тең.

A =  WpX- W „  

2  =

-ғ.

н.

= —AIV

, таңбасы 

ауы рлы к  күш інің 

жұмысы 

нәтиж есінде 

тартылу 

ерісіндегі  дененің  потенциалды қ 

энерш ясы   азаятындыгы н  білдіреді.

2. 

Серпінділік 

күш інің  жүмысы 

мен 

потенциалды к 

энергия 

арасындағы  байланыс.

48

М үгалт :  Серпінділік  күші дегеніміз  не? 

С ерпінді  деформацияланган  дене,  серіггпе 

жиырылғанда  орын  ауыстырады.

5' = х х -  х 2

берілген  жағдайда  Ғ кү ш і  /^ -д е н   Ғ 2 -ге  дейін 

өзгереді,  яғни  айнымалы  шама  болғандықган 

күштердін  орташа  мәнін  аламыз.

А

 = 

= « ; * ■= (*, 

ғорТ

 =

Ғ\  =кх]

Ғ2  = кх2 

О рны на  коямыз.

Л = ~ ( ХІ

 -* 2 Х *2 --0  =

Серпінді 

күштің 

нәтижесінде 

серіппенің 

потенциалды қ  энер-гиясы   өзгергеңдіктен  1 

күй алғашқы  потенциалдық энергия.

2  күй,  кейінгі  потенциалдык энерш я.

A = Wp l - W p 2 = - A l V

таңбасы  серпіңдішк  күш  жүмысыны ң 

нәтижесінде  серіппенің  потенциалды к  энер- 

гиясы ны ң  ксмитіндігін  көрсетеді.

49

50

K

yi

u

, 

ж

ұ

м

ы

с, 

эн

ер

ги

я

 

10

-к

ес

те

11-кесте

Жүмыс түрлері

Жүмысты  есептеуге 

арналтп  формула

Жүмыстың  осы 

түрінің ерекшеліктері

1.  Ауырлык  күшінің 

жұмысы

A =

 

-  .х22)

1.  Дененің бастап- 

қы және  соңғы 

түрған орнына 

тәуелді

2.  Серпінділік 

күшінің жүмысы

A

 = 

mg(hx -  һг

 )

2.  Жолга және 

траекторияның 

түрінс  тэуелді 

емес

3.  Үйкеліс  күшінің 

жүмысы

A ^ - F ^ - S

3.  Жолға тәуелді.

4.  Теріс,  ойткені 

күш  дененің  қозга- 

лыс  жылдамдығына 

қарама-кдрсы 

бағытта  эсер  етеді.

5.  Түйык траек­

тория  бойындағы 

жүмыс  нөлге  тен 

емес.

IV. 

Өтілген сабақты  бекіту.  (7-10  мин)

М үіш ш .

  Күш  жүмысының  қандай  түрлері  бар?

Окушы.

  Ауырлық  күшінін.  серпінділік  күшінің,  үйкеліс  күшінің 

жүмыстары.

Мүғалім:

  Мына  таблица ta  қарап,  орнына  қойып,  ерекшеліктерін 

айтамыз.

Мүгаліж.

  Энергияның қандай түрлерін  білесіндер?

Окушы.

  2 түрін:  1.  Кинетикалық энергия.

2.  Потенциалдық энергия.

Мүгалім.

  Ауырлық  күшінің  жүмысы  мен  потенциалдық  энергия 

арасындағы  байланыс  қандай?

Охуты:

 

Потенциалдық  энергия 

өзгерісі 

ауырлық  күшінің 

жүмысын  береді.

А

 = 

-  mgh2

51

Мүзтлім

: 

Серпінділік  күигінің  жүмысы  мен  потенниалдык 

энергия  арасындаш байланыс  қандай?

Окуиіы'.

  Серпінді 

күштің  жүмысының  нәтижесінде  серіппенің 

потенциалдық энертиясы  өзгереді.

h

r,2 

кх2 

7 

2

52

4.  Танымдық кестелер  жипағы 

Адам ‘"физикасы”

12-кесте

Механикалык, параметрлері

Сандык, мәні

Адамның  орташа тығыздығы,  кг/м3

1036

Қан  айналымының орташа жылдамдығы,  м/с

күре  тамырда

0,2-0,5

көк тамырда

0,1-0,2

Жүйке 

жүйесінің 

қозуының 

тарау

жылдамдығы,  м/с

40-100

Жүректің  жүмыс  істеуінің  нәтижесінде  пайда

болатын  күш,  Н

бастапқы  жиырылу фазасында

90

со ң ш  жиырылу фазасында

70

Бір тәулікгегі жүрекхін жүмысы,  Дж.

86400

Бір  тәуліктегі  жүректің  шығаратын  қанынын

массасы,  кг

5200

Адамның тез  жүрістегі  қуаты,  Вт.

200

Табизғаттағы  жәнс техникадағы  объектілердің қуаты

13-кестс

Табигатташ  және  техникадат  объектілер

Сапдык мәні, 

Вт.

Жүлдыз  бетіндегі  жарылыс

ІО36

Күннің толық сәулеленуі

4 •  1026

Жерге түсетін  Күн  сәуяесі

2-  10IS

Атом  бомбасының жарылысы

1015

Жер 

бетіндегі 

барлық 

өзендер 

мен

5 ■ 1013

сарқырамалар

Дауыл

5 •  10пдейін

Найзағай

2 •  1010

Троллейб}’с  двигателі

5 -  ] 04

Үтік

103

Тоңазытқыш

10:

Жанып тұрған сіріңке

10-3

Үшып  жүрген шыбын

10'5

Табиғаттағы 

жоне техник

14-кесте

Табиғиттағы  және техникадат 

объектілер

Сандық мәні, 

кг.

Әлем

1053

Біздің  Ғалам

2,2 

• 

1041

Күн

2 

• 

1030

Жер

6 

• 

1024

Ай

7,4 

• 

1022

Жер  атмосферасы

5 

• 

1018

Хеопс  пирамидасы

6 -  109

Ракета

106

і

Ен үлкен  кит

1,5-  105

1

Үшак

і ° !

Автокөлік

103

Адам

102

Колибри  (ең  кішкентай  қүс)

10-3

Су тамшысы

10'3

Шьгбын

10‘6

Бактерия жасушасы

5-10-12

Су молекуласы

3  • 

10-20

Түмау вирусы

6-  10-19

Электрон

9,1 

■ 

10-31

,--------------------------

жүктеу/скачать 1,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: