Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алу

Бұл жедел-іздестіру әрекеті іздеу, барлау сипатына ие және жедел уәкілдінің алдына қойылған міндеттерді шешу үшін маңызы бар жасырылған немесе жасырын ақпаратты табуға бағытталған.

Сұхбаттасу нысаны ретінде азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алу құпия да, ашық та сұралып жатқан мен сұрап жатқанды тікелей көріп қабылдау арқылы да, олсыз да – техникалық құралдарды (мысалы, телефон байланысы немесе Интернет) пайдалану арқылы да жүргізілуі мүмкін.

Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алу әрекетін жүргізу кезінде техникалық құралдарды қолдану, жеке тұлғаларды қатыстыру сұхбаттасудың жанама нысанын құрамайды. Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алудың ажырамас өзіндік белгісі болып субъект ретінде – жедел уәкілдінің өзі немесе оның тапсырмасымен өзге тұлғаның қатысуына қарамастан субъектінің объектімен тікелей қатынасуы табылады.

Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды өз жеке басын, өзі іс жүзінде болып табылатын тұлға екенін, мәртебесін не болмаса оның сұхбатқа қатысуын шифрлау шараларын пайдалану арқылы жүргізуге жол беріледі. Бұл жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың өкілеттіктерімен жағдайланған. Әсіресе, өздеріне жәрдемдесіп жатқан лауазымды адамдар мен азаматтардың жеке басын шифрлайтын құпиялау мақсатында пайдалану құқығы арнайы құжатта белгіленген жалған адамдар ретінде және олардың атынан қатысуға мүмкіндік береді.

Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алу кезінде аудио-, бейнежазу және өзге ақпаратты жазатын аппараттарды ашық та, сұралушыдан құпия да пайдаланылуы мүмкін, аппаратураны пайдалану азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алудың мәнін сипаттамайды, керісінше тек ақпаратты бейнелейтін құрал болып табылады, яғни оны пайдалануға келісімнің қажеті жоқ. Мұнда полиграфты пайдалану ерекше жағдайды құрайды, өйткені оны пайдалану кезінде сұралушының жазбаша келісімі қажет.

Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды жедел-іздестіру әрекеті ретінде жүргізу кезінде заң шығарушы оны жүзеге асыруға ешқандай талаптар қоймайды және шектеулер белгілемейді. Одан шыға отырып сұралушының жасы, жынысы, дене бітімі және психикалық жай-күйі азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды жүргізуге кедергі болмайды, ол тек тәжірибелік мақсатқа сайлылығымен талап етіледі және тек этика мен мораль нормаларымен шектелуі мүмкін.

Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды жүргізу уақыты, орны, нақты мән-жайларға байланысты – ол жедел-іздестіру органдарының қызметтік бөлмесінде де, сұралушы адам орналасқан кез-келген өзге жерде де (көшеде, көлікте, жұмыс орнында немесе тұратын жерінде, оқиға болған жерде) жүргізілуі мүмкін. Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды жүргізу үшін адамдарды мәжбүрлеп әкелуге жалпы тәртіпке сәйкес жол берілмейді. Оған қылмыс жасады деп сезік келтірілген адамдарды ұстаудың алдында болған жағдайлар қосылмайды.

Қамауда отырған сезіктіге қатысты азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алу жүргізуге өндірісте қылмыстық іс бар анықтаушының, тергеушінің, прокурордың немесе соттың рұқсатымен жол беріледі.

Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алу нақ бір жағдайға байланысты алдын ала дайындалған немесе дайындалған болуы мүмкін.

Бірінші жағдайда сұхбаттасу қажет адамның жеке басы, оның қызығушылықтары, зерттелуші оқиғаға қатынасы, әлсіз және күшті жақтары және т.б. зерттеледі. Осы мән-жайлар туралы ақпарат алужария немесе жасырын жолмен болуы мүмкін. Жария жолды пайдалана отырып, қызметтік мінездемелер, еңбек кітапшасындағы жазулар, ауру тарихы, бұрынғы сотталғандары бойынша үкімдері, бас бостандығынан айыру орындарындағы адамдардың жеке істері және т.б. зерттеледі. Жасырын жол заңды әдістермен алынған деректерді байқау, телефон сөйлесулерін тыңдау және т.б. көмегімен қайта тексеруге мүмкіндік береді.

Азаматтарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды тек ерікті келісімімен ғана жол беріледі. Жедел уәкілді азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды өзі жеке, тікелей жүргізуі немесе оны жүргізуге аталған қызметкердің тапсырмасымен әрекет етуші жедел-іздестіру қызметін жүзеге асырушы органдардың өзге лауазымды адамына тапсырылуы мүмкін. Сұралушы адамның өтінуімен жедел бөлімше қызметкері азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алудың құпиялылығын қамтамасыз етуі тиіс.бірақ мұндай әңгімелесу кезінде жедел-іздестіру қызметінің міндеттерін шешу үшін қажет мәліметтерді білетін, бірақ жедел бөлімше қызметкеріне бергісі келмейтін адамдардан ақпарат алу мақсатында құпиялау әрекеттері пайдалануы мүмкін. Тактикалық тұрғыдан азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алудың шын мақсаттары шифрлануы мүмкін немесе сұраушы өзінің кәсібін жасыруы мүмкін. Сұраушыдан хабарланатын мәліметтердің құпиялық сипаты туралы өтініш түскен жағдайда, ол туралы деректер жарияланбайды және бұл тұлғадан кейін куә ретінде алдын ала тергеу немесе сот тергеуі кезінде жауап алынбайды.

Азаматтарға, лауазымды адамдарға сауал-сұрақ қою, олардан хабарламалар алуды жедел-іздестіру әрекеті ретінде қылмыстық іс бойынша жүргізілетін жауап алудан ажырата білу қажет. Жауап алу – тергеушінің немесе анықтаушының ерекше құзыреті. Ол белгіленген нысандағы хаттама жауап алынып отырған куәні немесе жәбірленушіні жалған жауап бергені үшін қылмыстық жауапқа тартылатындығын ескерте отырып міндетті түрде толтырылуымен жүзеге асырылады. Жедел қызметкер жауап алуды тек өндірісінде қылмыстық іс бар лауазымды тұлғаның тапсырмасымен жүргізе алады. Сауал-сұрақ қою жедел уәкілдінің артықшылығы деуге болады.

Осы мәселеге байланысты О.А. Вагин мен А.П. Исиченко сауал-сұрақ нәтижелерін рәсімдеу мәселесіне былай тоқталған: «Сауал-сұрақ қою нәтижелері жедел-іздестіру әрекеті ретінде жедел уәкілдінің анықтамасында көрініс табады. Бұл құжат дербес дәлелдеу мәнге ие болмайды. Анықтама жедел-іздестіру ақпаратының негізі болып табылады, бірақ азаматтарғасауал-сұрақ қою жария сипатқа ие болса да, ол дәлелдеме-құжат бола алмайды. Бұл анықтама тек бағыт-бағдар беруші ретінде ғана қолданылады.

Сонымен, сауал-сұрақ қою нәтижесінде алынған мәліметтер жедел-іздестіру органы қызметкерлерінің анықтамасымен немесе рапортымен, ал сұралушы адамның келісімі болса – оның түсініктемесімен, арызымен, кінәсін мойындап келу хаттамасымен рәсімделеді.

Дәлелдеу процесінде сауал-сұрақ қою нәтижесінде алынған мәліметтерді пайдаланудың екі нұсқасын ұсынуға болады: бірінші жағдайда (түсініктеме, арыз, кінәсін мойындап келу хаттамасын рәсімдеу барысында) құрастырылған құжат қылмыстық іс материалдарымен қоса тігілуі мүмкін және нәтижесінде сұралушы тұлға қылмыстық іс бойынша куә ретінде жауапқа алынады. Екінші жағдайда (сауал-сұрақ қою нәтижелерін жедел уәкілдінің анықтамасы (рапорты) нысанында рәсімдеу барысында) алынған мәліметтер бағыттаушы ақпарат ретінде тергеушінің немесе жедел уәкілдінің тергеу барысында болжамдар мен жоспарлар құруына әсер етеді».²³