Информационное письмо
-4 дәріс: Қазақ фонетикасының ғылым саласы болып қалыптасуы
жүктеу/скачать 0,76 Mb.
|
| 3-4 дәріс: Қазақ фонетикасының ғылым саласы болып қалыптасуы
Қазақ тілтанымының артикуляциялық фонетикасының бастау көзі ретінде ХІХ ғ. зерттелімін алу керек болады. Өйткені алғашқы аз-кем артикуляциялық мәлімет орыс зерттеушілерінің еңбегінен табылады. Алайда артикуляциялық ұғым-атаулар европа лингвистикасының үлгісінде беріліп отырды. Сондықтан да зерттелім нәтижесінің артикуляциялық кестесін сол орыс тілінде бергенді жөн көрдік. ХХ ғ. басында ұлт зерттеушілерінің еңбектері жарық көре бастады. Бұл кезде зерттеу құралы ретінде төл ұлттық ұғым-атаулар кеңінен пайдаланылды. Сөйтіп қазақ тілі дыбыстарының артикуляциясын зерттеудің жаңа бағыты қалыптасты. Зерттелім нәтижесінің артикуляциялық кестелері сол ұлттық ұғым-атаулар негізінде құрастырылды. ХХ ғ. орта шенінен бастап европа лингвистикасының теориялық ықпалы күшейді, оның үстіне әкімшіл-әміршіл (тоталитарлық) саясаттың дәуірлеген кезі болды. Теориялық көзқарас сол европа үлгісінде қалыптасты. Соның нәтижесінде артикуляциялық ұғым-атаулар европа тілдерінің дыбыс артикуляциясын қайталап отырды және түгелдей дерлік аударма күйге түсті. ХХ ғ. аяқ жағынан бастап қазақ фонетикасына деген теориялық көзқарас өзгерді. Соның нәтижесінде қазақ тілі дыбыстарының бірегей артикуляциясын көрсететін жаңа ұғым-атаулар құрамы мен тың артикуляциялық анықтамалардың басы ашылды. Бұған дейін қалыптасқан аударма ұғым-атаулардан түбегейлі өзгеше терминдер құрамы ұсынылып отыр. Артикуляциялық ұғым-атаулар сандық-сапалық даму үстінде болды. Алғашқы кезең зерттелімінің атаулары (терминдері) санаулы ғана болды. Зерттеушілер пайдаланған 5-6 атау қазақ тілі дыбыстарының жасалу орны, жасалу тәсілі, дауыс қатысы, жақ қатысы тәрізді артикуляциялық белгілерін түгел қамти алмады. Сондықтан да зерттеушілер қазақ тілі дыбыстарының бірлі-жарым ғана белгілерін атаумен шектелді. Екінші кезең зерттелімінің атаулары сандық жағынан көп өсті. Зертеушілер пайдаланған 30-дан аса терминдер қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық белгілерін түгел қамтуға жетіп қалды. Қазақ тілі дыбыстарының бұрын аңғарылмай келген жаңа белгілерінің басы ашылды, жаңаша атаулармен аталды. Үшінші кезең зерттелімінің атаулары шамамен осы деңгейде қалды. Қазақ тілінің жіктелім құрамына кірме дыбыстардың көшірінді артикуляциялық белгілері қосылды. Кірме дыбыстар жіктелім кестесінен орын алып, қазақ тілі дыбыстарының құрамына төл дыбыстармен тең деңгейде енгізілді. Кірме таңбалар (әріптер) төл сөздердің жазылымына еніп, жаңа артикуляциялық белгілерге ие болып жатты. Сөйтіп бір-бірімен табиғаты кереғар екі жазу үлгісінің басы біріктірілді. Төртінші кезең зерттелімі теориялық фонетиканың жаңа деңгейге көтерілуі нәтижесінде артикуляциялық ұғым-атаулардың саны мен сапасы жоғарылады. Үндесім теориясы қазақ тілі дыбыстарының үндесім түрленімінің артикуляциялық белгілерін қамтыса, үйлесім теориясы қазақ тілі дыбыстарының үйлесім түрленімінің артикуляциялық белгілерін қамтыды. Артикуляциялық белгілердің құрамын түгел қамтыған мыңнан аса фонетикалық терминдердің сөздігі жасалды. Қазақ тілі дыбыстарына артикуляциялық анықтамалар беру жүйесі біркелкі болмады. Бірінші кезеңде жасалу орнына қатысты бірлі-жарым артикуляциялық белгілер аталды. Ал қазақ тілі дыбыстарының жуан/жіңішкелігін арнайы гуттуральный/палатальный деп, ал дыбыстың артикуляциялық анықтамасын европа тілдерінің дыбыстарына ұқсастығымен көрсетеді. Екінші кезеңде қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық белгілері мүмкіндігінше толық аталғанымен, жекелеген дыбыстарға артикуляциялық анықтама берілмейді. Үшінші кезеңде қазақ тілі дыбыстары белгілі бір артикуляциялық белгіге қатысты топтастырылып отырады. Ал артикуляциялық анықтама бірлі-жарым дыбыстардың бір белгісіне ғана беріледі. Дыбыстың толық артикуляциялық анықтамасы кездеспейді. Үшінші кезеңде артикуляциялық талданым толық жүргізілуге көшті. Қазақ тілі дыбыстарының артикуляциялық белгілері артикуляциялық анықтама негізінде табылып, әрбір дыбысқа тән анықтама дауыстылар үшін тілдің көлденең және тік қалпы мен ерін қатысы тұрғысынан, ал дауыссыздар үшін жасалу орны, жасалу тәсілі мен дауыс (дауыс желбезегінің) қатысы тұрғысынан талданып берілді. Сонымен қатар артикуляциялық анықтамалар толық, жартылай және қысқа артикуляциялық анықтама деп іштей тағы жіктелді. Толық анықтама дыбыс белгілерінің сипаттамасын толық қамтиды, жартылай анықтама артикуляциялық белгінің қатысын ғана атайды, ал қысқа анықтама артикуляциялық белгінің атын ғана атайды. Анықтаманың үш түрі талдау ретіне орай қажетті жерінде қолданылады. Фонетика-фонологиялық атаулардың артикуляциялық талданымға қатысының реті біркелкі емес. Артикуляциялық талданым фонетикалық талданымның құрамды бөлігі ретінде тек фонетикалық ғылыми аппарат негізінде (фонологиялық немесе перцепциялық ғылыми аппаратпен араластырылмай) жүргізілуге тиіс. Бірінші кезеңде фонетикалық (жасалым) және перцепциялық (естілім) атаулар араласып жүр. Дыбыстың жасалу орнын артикуляциялық атаумен (губогубной т.б.) берсе, дауыс қатысын естілім атаумен (глухой, звонкий т.б.) береді. Соның нәтижесінде дыбыс анықтамасының бір жартысы фонетикалық, екінші жартысы фонологиялық болып шығады. Екінші кезеңде де қазақ тілі дыбыстарының сипаттамасында жасалым (аңғал, тұйықтаулы т.б.) және естілім (жуан, жіңішке, қатаң, ұяң, үнді т.б) белгілер қатар жүреді. Үшінші кезеңде жасалым және естілім белгілерді аралас сипаттау дәстүрі жалғасады. Дауыстылардың тіл алды жасалым атауымен қатар жіңішке естілім атауы, тіл арты жасалым атауымен жуан естілім атауы, сондай-ақ қатаң, ұяң, үнді естілім атауы жасалым атау орнына жаппай қолданылады. Қатаң, ұяң, үнді естілім атауларының анықтамалары да естілім белгілер арқылы беріледі: тек салдыр (қатаң); дауыстан салдыр басым (ұяң); салдырдан дауыс басым (үнді). Төртінші кезеңде қазақ фонетикасының артикуляциялық (жасалым), акустикалық (айтылым), перцепциялық (естілім) салаларының зерттелім нысандары ғана анықталып қойылған жоқ, сол әр салаға тән терминдер де жіктеліп шықты. Соның нәтижесінде артикуляциялық белгілер дыбыстардың жасалымын білдіретін терминдермен аталып, артикуляциялық анықтамалар артикуляциялық белгілерге сүйеніп құрастырылып отырды. Сөйтіп зерттеу нәтижелері бірыңғай артикуляциялық сипаттамамен беріліп, қазақ фонетикасының зерттеу салалары бір жүйеге түсті. Бұрынғыдай зерттеу салаларының терминдері мен анықтамалары өзара араласпайтын болды. жүктеу/скачать 0,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|