Институты ежелгі дәуір әдебиетінің антологиясы бес томдық ислдмғд дейімгі әдеби жәдігерлер I том ежелгі д ә у ір ә д е б и е т ін ің а н т о л о г и я с ы
ЕЖЕЛГІ Д Ә У І Р Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ А Н Т О Л О Г И Я С Ы
жүктеу/скачать 24,62 Mb. Pdf көрінісі
|
ezhelgi duir debietinin antologiiasy tom 1
| ЕЖЕЛГІ Д Ә У І Р Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ А Н Т О Л О Г И Я С Ы
б е л г іл і т іл ш і- ғ а л ы м С е й с е н б а й Қ ұ д а с о в қ а з а қ т іл ін е а у д а р ы п , ө з ін ің 1990 ж ы л ы ж а р ы қ к ө р г е н « А р м я н ж а з у л ы қ ы п ш а қ е с к е р т к іш і « Д а н а Х и к а р с ө з ін ің т іл і» а т т ы м о н о г р а ф и я с ы н д а ж а р и я л а ғ а н б о л а т ы н . « Е ж е л г і д э у ір ә д е б и е т і а н т о л о г и я с ы н ы ң » б ір ін ш і т о м ы н а о с ы б а с ы л ы м н е г із г е а л ы н ы п , С .Қ ұ д а с о в а у д а р ғ а н м э т ін с о л к ү й ін д е е н г із іл д і. Т ом с о ң ы н д а п а й д а л а н ы л ғ а н ә д е б и е т т е р м е н о р ы с , а ғ ы л ш ы н т іл - д е р ін д е г і т ү й ін д е м е л е р б е р іл д і. I. КӨНЕ TYPKI ЖДЗБД ЕСКЕРТКІШТЕРІ ЕЖЕЛГІ Д Ә У І Р Ә Д Е Б И Е Т ІН ІҢ А Н Т О Л О Г И Я С Ы Б іздің д аң қты д а құпия ж азбам ы зды ең алғаш байқап, дүни е жүзі ғалы м д ары н а тан ы сты ру А м стердам қаласы ны ң бургомистрі, картограф Н иколас В итсен нен (1 6 4 1 -1 7 1 7 ) бастау алады . Ол Е нисей өзенінің бойы нан м ағы н асы белгісіз ж азуларды байқап, Е уроп а оқы рм андары н а тан ы сты рады . О сы дан бастап Ресей аум ағы ндағы қүпия ж азулар туралы С .Р ем езов, И. С тра- ленберг, Д.Г. М ессерш м идт, П .С .П аллас тэрізді зерттеуш ілер өздері байқап, тап қан ж азбалары н эр ж ерде ж ариялайды . Ең алғаш қы ж азуларды іздеп, табуды м ақсат түтқан экспедицияны фин ғал ы м д ары үй ы м дасты рад ы . 1875 ж ы лы олар Е нисей өзені бойы ндағы М и ну си н ск ой паты н а бары п, бірталай ж азба ескерткіш терді ж инап, оларды «Енисей ж азбалары » деген атпен ж ариялай ды . А л үлкен көлем ді М оңғолиядағы Орхон өзен ін ің бойы н дағы ж азуларды тап қан ы ж ай ы н да 1892 ж ы лы Н .М .Я дрин ц ев еңбек ж ариялай ды . Бүл эйгілі түркі қағаны Білге мен оны ң інісі, эрі бас қолбасш ы сы К үлтегінге арн алған ж азулар еді. А лғаш қы зерттеуш ілердің тап қан руна ж азуы н ы ң үш інш і аймағы Талас өзен ін ің бойы болаты н. О сы ай м ақтағы Ә улие ата уезін ің басш ы сы В .А .К аллаур 1896 ж ы лы А й ы ртам -О й деген ж ерден, ж үм ы р өзен тастары н а ж азы лған көне түркі ж азба ескерткіш терді тапты . Бүл м аңайдан табы лған ж азба ескерткіш тер тек Қ азақ стан ға ған а қаты сты ем ес, Қ ы рғы зстан ай м ағы нан д а табы лғанды қтан ж алп ы Т алас ескерткіш тері деп аталы п кетті. А ры қарай бүл қүпия ж азуларды ң м ағы н асы н аш у м әселесі бойы н ш а Е у роп а ғал ы м д ары н ы ң арасы нд а бәсекел естік туы п, әрқайсы сы өз тілдерін де оқы п м ағы н алары н аш а бастайды . Тек оры с ғалы м ы Н .М .Я дрин ц ев қана бұл ж азуларды ң иесі сол ж азу таб ы л ған ай м ақтағы халы қтар болуы тиіс деген пікір айтты . Бұл болж ам ды 1893 ж ы лы 15 ж елтоқсан да Д ан ия К орольдігі Ғ ы лы м А к адем и ясы н ы ң м әж ілісін де ж алпы тіл білім і саласы ндағы ірі маман, дат ғалы м ы В ильгельм Томсен д әлелдеп , К өктүрік бітік ж азуы н ы ң құпиясы н ш еш у ж олы ндагы ізден істерінің нәти ж есін ж ария етті. К өне түркі ж азба ескерткіш тері н егізінен тасқа ж азы лған. Бірден бір қағазға си ям ен н ем есе бояум ен ж азы лған н үсқа Қ ы тайдағы Д унхуанга ж иы рм а ш ақы ры м дай ж ердегі «М ы ң будда үң гірі» аталаты н ғи бадатханадан табы лы п, оны 1912 ж ы лы археолог А .С тейн қолға түсіріп , ары қарай гы лы м и айналы м ға ш ы гарады . Қазақстан аймағынан да табы лган көктүрік бітік жазуларының саны жыл- дан жы лға молайып келеді. О ны жинап, оқып мағынасын аш уға әрекеттенген галы мы мы з А .Аманжолов болды. Ол Қазақстан аймагынан табы лган жазбаларды ж ергілікті жеріне қарай Ертіс, Іле, С ырдария, Ж айы қ жазулары деп топтастырды. Бітік ж азба ескерткіш терді тілдік қүры лы м ы н а қарай зерттеген келесі үлкен галы м ы м ы з Ғ .А йдаров өзінен бүры нғы түркітан уш ы галы м дарды ң еңбегін эрі қарай дам ы ты п, грам м ати калы қ тұргы да талдауга үлкен үлес қосты . |