Қырыкбай Мніанұлы Алдабергенов Ерлаи Мұхтарұлы Арын
жүктеу/скачать 7,8 Mb. Pdf көрінісі
|
І Я І І 1 и тгг “"•р- ^»ф.р б,л „ і й "■*" «Т»-дан егер бастасаң, Ағаштардың бірімін. «3»-дан егер баст^саң, Vғымталдың бірімін. (Терек-зерек) «С»-дан егер бастасаң, Сырғымалы металмын. «Қ»-дан егер бастасаң, Қылышты орап жатармын. .,,, I , (Сынаүг-қынап) секідді метаграммалар оқырман ойын шыныктыру ұшін аяқ астынан таптыра коимаитын морфографиялық жүйелі жаггығулар емес пе? Сәби санасына әбден жақын осы секілді сәулелі дүниелер катарына автордың жаңылтпаштары мен шарадаларын да жаткызуға болады Ақын ушін сәтті жазу, жаксы жазу қандай кажет, болса, жаксы біздГжок ем ес.°НЫ 5 ^ 1 ! Де « Ал ондай кездер «Қазақ әДебиеті» газеті, 14 қыркүйек, 1984 жыл. 55 Дихан Әбілев Ө Л Е Ң С Ө З П А Т Ш А С Ы Н Ы Ң Ж А У Ы Н Г Е РІ Қан майданда оқ астында, от ішінде жүріп жазған «Майданбек» өлең повесімде: Я Тумайды ешкім акыл боп, Тумайды ешкім акын боп. Туады көптің бірі боп, * 1 Тумайды ешкім батыр боп. Майданда туған акын көп, Майданда туған батыр көп, - 1 От ішін ой бүрқап, Майданда туған акын көп, | I дегенім ак сүттей адал шындық. Адам жаны жанұшырғанда күш қуаты, сырласар пәрмені - жүрегі. От ішінде өмірін сағатпен емес, мннутпен санап сайыста жүрген жауынгер жан сырын, арманын сезім жыры етіп іштей де шертеді. Мүмкіндігі болса қағазға түсіреді. Демек, ата-анасына, сүйген жарына, бала-шағасына, достарына, ел-жүртына, ата-мекеніне сағынышын, ой арманын өленмен жазуды жан дүниесі каснет түтады да хаттарын өлеңмен жазуды ерекше көреді. Бүлай болуы - майдан өмірінін әмірі тәрізді зандылык. «Майданда туған ақын көп, батыр көп» - деп отырғанымыз өз алдына ұлы дүние, ал майданда туған ақын көп екені согыс өмірі туғызған жаңағы шындық. Поэзияны, өлен сөзді бабалар заманынан дүғалық көріп, пір түтқан дәстүріміз. Майданда туған көп акынның бірі - Мүзафар Әлімбаев. Онын «Батырға» деген өлеңін 1944 жылы 17 сәуірде Балтык майданынын «Жауға карсы аттан» газетімізде жариялаганбыз. Кеңестер Одағынын Батыры Мәлік Ғабдуллинге арнаған осы өлеңінде: Баста алға, батысқа, Ініннің күші өскелең - деген артиллерист, лейтенант Мүзафар «өскелеңдігін» тек соғыс майданында ғана емес, әдебиет майданында да көрсетіп келеді. «Майданда туған акын көп» дегеніміздегі «көптің бірі» ғана емес, әдебиет майданындағы көптің де бірі емес, бірегейі боп толыды. Мүзафар бізге — қазақ поэзиясына «Қарағанды жырларынан» бастап тап-түйнақы кыска өлеңдер өрімдеп беріп келеді. Бүл - мейлінше үтымдылықты, тапқырлыкты, акынның ой-сезім дүниелерін шағын шумактарға сыйғызып бере алуға үтқыр шеберлікті керек ететін керемет. 56 м а х а б б ^ і и ^ ^ ^ ^ ^ « Онын сол мінезін өлеңдері куәландырады. Сол көп салада да кеп енбек етуде. Гәп, арине санда емес сападГғой э " сөздерінщ ішінде «Ақмаңдайлым» мен , м И Ән сыршылдығы мен сипятттчп^,^. ___ . «Маралдымның» Ал балаларға арналған әдебиетімізде М үзшь Г СҮ ™ Р ^ - жас бапдырғандардың уыз ой-санасын б о л а ш Ц мұратымыздың бапкері. Сүбелі сөзпепім^и к 1ЛДІРІП жеткізу ~ а д з г з й з г у а г й : т - і « в ш ш ттш ш ш * ” « ■ Л 2 І І 3 5 Г Л ~ : = әГсмдеЫ мен М” ' Ма™ Дер,МеН' балаларға арнап «“ д а р ы ^ свздеР*мен »Деби пікір макалапарымен ғана шектел— йді. ------ Ьнді неде? ■-------------- і— ----- ---------------------------- оэзияның бел-беделін көтеретін сом «анрында - поэмада! «Менің Қазакстаным» поэмасын ^ р г е н Музафар еліміздегі тап заманда махаббат, күштарлық ал-анына жете алмай зар кешкен «ьстаи-Хорлан» поэмасымен ікозиямызды махаббат жалынымен әрі зарландыра, әрі нарландыга, әрі жандандыра тусті. Сөйтіп «Естай Хорлан» махаббаты е« жастың жүрек шеріне айналды. Махаббат тәңіріснщ қайырыидылығы қайда дегіздірді. ... Осындай керемет талант, керемет махаббат күцтю ы арманын аш ан астында сынарынан айырылған аккудай аңыраткан тьіңдаушысының жанын баурап сезімін жандырған Естайдын Хорланы мен махаббат хикаясын «Қозы Кврпеш пен Баян» «Енлік Е с т а й м е т Х м і Т Т - ™ таГДЫР «Ү ^сінде көркемдеп, беинесш ғасырларға жеткізер «Естай - Хорлан» поэмасын бергені үшін Мүзафарға рахмет! От боранда, оқ соқкыда сан рет ауыр халдер кешіп, бірнеше рет жаралансан да жазым боп кетпей аман қалған, туған елге туған жеоге “ “ § « * М» з .ф .р - о „д ,„ 6ері „ р т ь , X патшасынын» жалын жырлы жас жауынгерлігінен бас 57 жауынгерлікке қүлаш үрған, бүл күнде тархан тарткан жан-жакты ірі талант, өнегелі өрнекшіл ақын. * щ Жоғарыда өзім айткан «Батырға» деген өлеңнен бастап, оның бүл күнге дейінгі шыгармаларынан көз жазған емеспін. Сол бірінші өленіне «сәт сапар» тілеген ақ ниетім қабыл болыпты. Әрқашан сүйіндірумен келесің, Мүзафар! Жетпісіңе желпіне жортып, алдағы биіктеріне самғай түс, акын іні. — «Қазак әдебиеті» газеті 29 казан 1993 жыл. Кәкімбек Салыков СА ҒЫ Н ҒА Н ДА С Ы Р Б А Й Д Ы ... (Мүзафар Әлімбаевка) 1 ", - | Жақсы көрем Мүзафарды, Сырбайды, Олар біздің жас жүрекке нүр жайды. Солдаттар ғой үмытпайтын майданды, Кезектескен бір куаныш, бір қайғы. Кесек мінез жан еді ғой Сыр-ағаң. Сүйкімді еді бар қазаққа үнаған. Мүз-ағаң да ойлап түрсаң дәл сондай, Ердің жолын, Елдің басын қүраған. Ұлы мінез Осы мінез үқканға, Ж ауға алдырмас келген іштен, сырттан да. Осы мінез керек мінез дәл қазір, Егемен ел күтты жолға шыққанда. Ашык айтып, шын жарылсам ағынан, Жаксылыққа, ізгілікке табынам. Ал, бүгінгі Кей жөнсізді көргенде, Үйде отырып Сыр-ағамды сағынам. 58 I Жаным сүймес жікшілікке қүмарды, Бармас оған Сырбайлардай шын арлы. Ал, бүгінгі «Кереметтер» үят-ай, Трайболизм - деген сөзді шығарды. Жоқ... ағайын! Жөні келмес мүндайдың, Елдікті ойла етпесеңдер бізді айбын. Қарсы шыгам осындайға, әйтпесе, Кешірмейді аруағы Сырбайдын. I* * 9 9 I 9 Жікіуілдерден үйде отырып қызарам, Тәтті емее-ау, тілге ащы түз алам*. Қарсьі ідығам оеындайға Ә йтпесе,. ҚайдаеьщА ■- деп ренжиді Мүз-ағам. Жақсы көрем Мүзафарды, Сырбайды, Олар біздің жас жүрекке нүр жайды. Солдаттар ғой үмытпайтын майданды, Кезектескен бір қуаныш, бір қайғы. Сыр-ағаңдар танушы еді кісіні, Ол жактаитын шыкса ақын боп қүс үні. Алпамыстай алып еді өзі де, Қобыландыға үқсап туған пішіні. Мүз-ағаң да бай мінезбен бекінді, Жақсылығын санап болмас не түрлі. Бар қазақтың мұңын шеккен абызы, Келбеті де Қорқыт-Ата секілді. Макал, мәтел асыл мүра білгіші, 59 Тілге қорган елге аян нұрлы ісі. Жорыктағы колбасшыдай түспейді, Тапқыр сөзді тапқыш, сергек дүрбісі. Не десек те артык болмас ол жайлы, Токсан толғау Тоқ етерсіз болмайды. Ең ғажабы: Жақсы өлеңді Мүз-ағаң, Көл қорыған қызғыш күстай корғайды. Ар, намысын салмайды ол бөліске, Ден қояды ынтымақшыл жөн іске. Жоламаган Жеңешемнен басқага, Бүл, Мүз-ағаң тірі жүрген періште. Ақын сыры өлең болмай тынбайды, Өз күнім де бір қуаныш, мың кайғы. Мүз-ағаммен бір тілдесіп шер басам, Көңіл толкып сағынғанда Сырбайды. Алматы, 14 мамыр. 1994жыл Бүркіт Ы скаков Филогия гы лы м дары ны ц кандидаты ЕСІМІН ЕЛ ТАНЫҒАН Қазақ әдебиетіне кеп жыл бойы жемісті енбек етіп толмп - ш н ■ пуолицист, шебер аудармашы, зерделі зеттеу н и М у і С ә 2 б а ? в 1 л ИуеТ,НІН ҰЯСЫН Үйьімдастырушылардың бірі - тарихынан ал.ты н „ Щ Щ Й І М И в д , В ■ И 60 «ерекесі тек оір акыннын гана емес, сонымен бірге бүкіл казак өдеоиетінін торкалм тойы деп есептеуіміз керек Акын Мүзафар Әлімбаев 1923 жылы 29-октябрьле Павлодар облысы, Шарбакты ауданы, Маралды деген жердіц «Қызыл агаш». деген ауылында дүниеге келді. Болашак акыннын әкеоі Айтмагамбет «аз сейлесс де сақ сейлейтін», как-соклен жүмысь, жоқ, ел өмірінде кадірлі кісі болтан Әкесінін майда, жүмсақ, сыпайы сүлу мінезі кейін оаласыныи бойына дарыса керек. Ал акыниын аиасы - Зейнеп оқымаса да, токығоны мол, жан-дүниесі жарқын кісі болды. Ол ел ішіндегі ертегі-аныз, өлен-жырларды, сонлай-ак Абай өлендерін жатка біледі екен. Абзал ана, міне, осы өз білгендерін м сәби.нш күлағына күйып, көкейіне кондыра берсе керех Свйтіп жас оаласыиын жүрегінде өлең-жырға деген әуестіл ерте оятып, туган елдш тілі мен әдебиетіне деген махаббатги маздата түскен тәрігаі. «Мен өз акындығым үшін ен алдымен ғазиз анапыц алдьгнда карыздармын» деуі Де сондықтан болар. М.Әлімбаевтын ақындығы жөнінде әңгіме болғанда, бір-екі нәрсені ерекше атап кеткен жөн. Біріншіден, Мүзафар влеидері көбінесе шағын сгожегке немесе озекті ойға күрылады Колем жағынан шағын болғанмен, ой-пікірге бай келеді. Тегі, өлеңді шағын сюжетке, ойға *үру казак совет әдебиетінде Ұлы Оган соғысының сюжетті өлеңцердін алғашкы авторларының бірі - Мүзафар болды. Әрине буган, біріншіден, майдан даласынын накты көріністері, жауынгер жүрегінің тебіреніс-толғаныстары себеп болса, екіншіден, сол; түстагы орыс поэзиясының үздік үлгілері (М.Исаковский, А.Твардовский, К.Симонов, А.Сурков, Н. Тихонов, С.Щипачев, Е.Долматовский’ М.Матусовский өлеңдері) елеулі эсер етті. Тагы бір айта кететін нврсе: казак совет поэзиясында циклді өлеңдер жазу дағдысы соғыстан кейін, 1949-50 жылдары басталды десек, сол циклді өлеңдердің алғашкы авторларының бірі де Мүзафар Әлімбаев болды. Олай дейтін себебіміз: қазақ поэзиясындагы түнғыш циклді өлең - Қ.Бекхожинның 1949 жылдары жазылған «Жезқазған жырлары» оолса, екшшісі - Мұзафардың 1950 жылы жазған «Қарағанды жырлары» еді. Ақынның бұл өлеңдері кейін онын «Караганды жырлары» (1952) атты түнгыш кітабына кірді. Циклді өлеңдер жазу дәстүрін^ кейін казак поэзиясында С.Мәуленов, Ж.Молдағалиев, Ғ.Қайырбеков, І.Мәмбетов, Т.Молдағалиев, С.Жиенбаев, Қ.Мырзалиев, Қ.Жүмағалиев т.б. одан әрі қарай дамытып, байыта я ш і . бі М.Әлімбаев сонымен бірге майталман аудармашы да. Ол аударма ісімен тіпті педучилищеде окып жүрген кезінік өзінде-ак шүғылданады. Онын алғаш аударған шығармасы К.Прутковтың «Тіршілік теңізі» атты өлеңі еді. Міне, ақын содан бері аударма ісімен үздіксіз айналысып келеді. Мүзафар өз аудармаларында ізденгіштік пен тапкырлыктың тамаша үлгісін көрсетіп, автордың айтайын деген ойын дәл берумен бірге шығарманың көркемдік күны мен творчестволық ерекшелігін де толық сақтай біледі. Мүзафар - қаламы жүйрік журналист, жауынгер публицист, зерделі зерттеуші де. Ол көптеген көркем очерктер мен мазмүнды макалалардың авторы. Оның әдебиетіміздің проблемалык мәселелері (поэзия, аударма, жастар тәрбиесі, ән текстері т.б.) жөнінде жазған сын макалалары өзінің орынды ой-пікірлерімен, пайымдауларының тереңдігімен жүртшылық назарын аударады. Мұзафар соңғы 15-20 жыл ішінде жүзге тарта халыктың макал-мәтелдерін жинап, казак тіліне аударып, «666 мақал мен мәтел», «Мақал - сөздің мәйегі», «Макалнама» атты жеке кітап етіп шығарды. Оның макал-мәтел жөнінде жазған «Өрнекті сөз - ортақ қазына», «Тәрбие туралы әңгімелер» атты монографиясы автордың зерііелі зертгеуші, кабілетті ғапым екенін де көрсетеді. М.Әлімбаевтың, әсіресе казак балалар әдебиетінде алатын орны ерекше. Ол балаларға арнап кептеген кітаптар жазды. Қазак бапалар әдебиетше косылған елеулі үлес болып табылды. Мүзафардьщ балаларға жазған өлендері тілі жаңа шыккан балабақша бөбектерінен бастап, бастауыш, орта мектеп окушыларының әркайсынын ой-өрісіне лаиыкталған, азамаггығы асқақ, мүрады асыл, тілі шүрайлы, окиғасы кызық, такырыбы жағынан әралуан болып келеді. Бала психологиясынын нәзік сырын жетік білетін Мүзафар шығармалары көп жылдардан бері мектеп окулықтарыяан түракты орын алуда. Мүның өзі Мүзафар шығармаларының идеялық-көркемдік жағынан мыкты болуымен бірге педагогикалық талаптарга да толык сай келетінін анғартады. «Қазакстан мүғалімі» 26 казан 1973 жыл. 62 „ Нығмет Ғабдуллин ҚАЛАМ ҚАИРАТЫ «Қалам каираты» деп аталатын жаңа жинағына акын Мұзафар Әлімоаев өзінщ әр жылдарда жазған әдеби-сын мақалалары мен пл. жазушылар туралы естелік-әңгімелерін коскан. Көлемі жағынан алғанда, ірісі-уағы бар, бәрінің ұзын саны отызға жуык. Бүларды такырыбына, козғаған мәселесіне қарай сараласақ оылаиша толтауға болар еді: 1) белгілі жазушылар хақында естелік- әңпмелер; 2) каламдастар туралы сыр; 3) өлең өрнегі жайында толғау 4) ән текстері жайлы пікір; 5) аударма өнері туралы ойлар. Демек, жинақта туған әдебиетімізге қатысты келелі мәселелер сөз оолады. Жинактын сонылығы неде? . . . . Естелік-әңгі мел ер М.Әуезов^. ЛБайзақов, Қ.Аманжолов, М.Иманжанов, Қ.Жармағамбетов туралы жазылған. ? Бізде, соңғы кездерде, белгілі қаламгерлер жөнінде жазылған естелпстер аз емес. Бұлардың ішінде мазмүны. терең де, қүр үсақ- татымсызы да бар. М.Әлімбаевтың жоғарыда есімдері аталған белгілі каламгерлер турасында жазған естелік-әңгімелерін біз алдыңғылар катарына қосар ек. Бұл естелік-әңгімелердің екі түрлі сипатын айырықша атап, әрі кұптап атаймыз. Біріншісі - автор жазушы өмірінің қызыкты деректері аркылы қаламгердің сұлу адамгершілік кырларын танытуға гырысым отырады. Екінші - сол суреттелген жайлардъі жазушы творчествосына, әдеби процеске ұтымды сабақтастырады. Осынын нэтижесінде естелік-әңгіме тек көз көргенді ғана сыдырта баяндағаң жалан сөз болмай, әдеби істін келелі мәселесіне байланысты ой қозғап, теориялык пікірге өріс беріп түр. Жинақтағы естелік-әңгімелердің мазмұны тартымды, әрі жинақты, ширақ жазылған. «Сыршыл қалам сүйкімді» деген макалада Дихан Әбілевтің акындык жолына автор жіті көз жіберіп, каламгердің творчесвтолық өсу-өрлеу сатыларына баға береді. Ақын шығармаларына талдау жасай отырып, Дихан творчествосының сипаты, оның өзіндік мәнерін, акындык ерекшелігін танытады. «Сыршылдык пен шыншылдык» деген мақалада Сырбайдык, «Жаксы жыр жас талғамайды» деген макалада Қадырдың, «Таланттыға талап та зор» деген макалада Тұманбайдың ақындык ерекшеліктері жөнінде сөз қозғалады. Мұзафар өзі де акын болғандыктан, бүл каламдастарынын ақындык сырына терен бойлап, олардын жырларына тән сипатты, көркемдік ерекшеліктерді дәл 63 басып, утымды ойлар түйеді. Сырбайдыд ағыл-тегіл өлең қүйылысын, келісті сөз өрнегін, Қадыр өлеңдеріндегі салмақты ойшылдықты Т^чанбай жырларындағы нәзік лиризмді акындык сезімталдықпен танытады. Мүбәрәк Жаманоалиновтын өлеңдері туралы макалада акыннын балаларға арналаған жырларына талдау жасалып, сәтті өлеңдердін үтымды касиеті неде екені жаксы көрсетіледі. Автор осы каламгерлер творчествосы туралы сез еткенде, олардың каламының маймак тартып кеткен жерлерін де дәл байкап, сын-тілектерін де айта отырады. 3 Мүзафар өлең өрнегі, оленнін сыр-сипаты жайындагы ой-пікірін «Солдат жырлары сапта үдайы», «Өгсйсітпейтін бір үйкас орайында», «Парасаттан шарафат» сынды макалаларында таратып айтады. Көп сындарда дагды боп кеткен бір жайдан шыгарманы багалаганда такырыбы мен идеясына баса назар аударып, ал көркемдік шарттарды каптаяда калдыра беретін әдеттен автор аулак. Солдат жырлардың үдайы сапта болмағы. ең алдымен, олардык көркемдік куатында, жан тебірентерлік сырында екенін дәлелдейді. «Өгсйсітпейтін бір үйкас орайында» деген макалада олең сөздің өрнегіне байланысты кызыкты пікірлер бар. Қазак оленінің ежелгі өлшемі буын екенін білеміз. Өленнін үйкасы да осы буын үндестігінен қуралады. Орыс өлеңіндегіндей, үйкастын дауыс екпініне карай күрылуы казак өлең үйкасына тән күблыс емес. Ьірак кейде өлсн жолын, сөздің соңғы дыбысы киыспаса да, алдынгы буындарыиын үндесіп түрган ыніайымен, дауыс әуенінс карай ^йкастырып жіберу тосілдері казак өлсніндс дс үшырасады. Мыс і ш : «Жалырагы куарган ескі үмітпен, Қиял гып, өмір сүріп, бос жүрілпін». «Мен киіктіц лагы см... Қатты батгы тырнағың». (Абайдан). «Асылы залымдардын майланды, Дүниені, маган десен, шыр ай нал дыр» (Алтынсаринмен). - Ғашығын тайса болғаны... Таба алмай қалса, корланып». (Әбділдадан). 64 Мүзафар бұл тақылетгі ұқасты шэртты түрде келте үйкас леп алыпты. (Интонациялық ұйкас деп атауды да үсынады) Кейбір сьіншылардын оүл үкасты орыс өленіндегі дауыс екпініне күріпған үиқаска еліктеуден туған деген үшкары пікірін автор дүрыс сьшаған «Парасаттая - шарафат» деген макалада аіггор бір м әсГ ені орьшды көтереді. Өлен туралы пікір айту үшін поэзия к а с ^ гін ақьшмен ғана паиымдау жеткіліксіз, жүрекпен де терең сезіну керек деид'. Дүрыс аитылған сөз. Өлең туралы Абайдьщ айтқаны бар еді «Ақылмен ойлап тапқан сөз, Дарымас бойға сырганар. Жүректен толкып шыққан сөз Бар тамырыңды қуалар». Иә, өлең сөздін күдірегін түсінуде де жүрекпен сезіну керек Н К И Я аЛУЗН МакалалаРда Ё текстері 'жайында сөз 6 В В Е Э кейбіреулер ойлағандай, женіл- Шаруа емес' Еріккеннің ермегі де емес. Бүл - әрі киын әрі жауапкершіліп мол .с. Қиьш болатьш себебі ән өленінің сөзі ■ женіл, үи.рімді, ал үйкастары әуезді, үнді болуға керек. Женіл тілмен терең ои, ыстык сезш айтылуға керек. Жауапкершілігі мол болатын сеоеоі - ән өлеңін жүрт жаттайды, оңың өрісі кең. Міне, сондықтан, ән-өлеңінін мазмүны мен көркемдік сапасы бірдеи жоғары болуын үлкен талап қойылады. Бізде ән текстерін әуесқоилар шығара беретін бір әдет бар. Әрине, халық арасынан шыккан жаксы талантгың колын ешкім де кақпайды. Бірақ кейде поэзиядан ауылы аулак жаткан біреулер әнге текст шығарғансиды ■ ■ В ^ В ТИ" Р ишп’ Щ басынан жиылып» деген өлең болып па?! Бірақ амал не, кейде жаман текст жаксы әннін көлеңкесінде күн көріп жүре береді. Келісімсіз нәрсе. М.Әлімбаев ән текстері туралы келелі мәселелерді козгаған Жет.стікті де, кемш.лікті де накты мысалдармен дәлелдеп айтады' Автордың лирикалык ән текстеріндегі бір сарьшдьшык туралы' күлдіргі әнге арналған өлен текстерінің сүйықтығы жайлы айтқан сындары әбден орынды. Ақын ән текстері туралы пікірінде дәстүр мәселесіне аиырыкша назар аударады, казактың халыктык ән- өлеңдерінщ қасиет-сырларына ой жібереді. Жинақтың екінші беліміне енген мақалалар, негізінен, аударма өнері мәселесіне арналған. Бүларда аударма ісінін теориялык жөне праетикалық мәселелері сөз болады. Автор негізінен казак әдибиетіндеп өлең аудармасынын жай-күйіне тоқталып накты үтымды м ысалдард ы дәлелге келтіре отырып, аударма өнері 65 турасында өз оиларын алга тартады. «Мақал-мәтел жэне аударма» деген макалада Ү. Бағаевтің аудару шеберлігін жаксы талдап айткан дерек. М - 1 Сонымен, жалпы ал ганда, Мүзафар Әлімбаевтін «Қалам кайраты» деп аталған бүл жинагы - окырман кауьгмға кызыкты тың ойлар усынган кажетті кітап. Кітапта туған әдебиетіміз бен өз әріптестері хакында тебіренген акынның ойлы сыры бар. «Казак әдебиеті» газеті 23 шілде 1976 жыл. ЭПИГРАММА Тәп-тәуір акын едің алдында сен, Мүлт кетпен: «Сенен үлгі алдым!» десем. Бүл күндері жинайсың мақал-мәтел, Шынымен-ак картайып калдың ба сен? Тоқаш Бердияров «Заман-Қазақстан» газеті, 6 караша, 1998 жыл. *♦* «Қалам кайраты»туралы толығырак токтала кеткен макұл болса керек. Бұл езі әдеттегі дағдылы болып кеткен, кейбір баспагерлер табандап талап ететіндей енжар, сұлесок немесе «академиялық» деп атапатын стильде жазылмаған ш т а т Мүнда жанды әдеби процесс ырғағы бар, әр каламгердің өзіне лайық жазу тәсілін, керек десеңіз оның адамдық сыр-сымбатын көрсетуге ұмтылыс бар, автордың өзіне тән көрінісі, қимыл- әрекеті бар. Бүл кітаптан көп жүрт біле бермейтін, автордың өзі гана көрген, өзі ғана куә болған, өзі ғана сезінген талай оқиғалар жеке каламгерлер өм.рінен әсерлі де тосын детальдар табамыз. Ал мұның өзі тұтас әдибиет тарихы үшін де, жеке калам иелерінін творчестволық өмірбаянын тереңірек, көбірек біле түсу үшін де сондаи-ақ жалпы оқушы жүртка тын дерекгер усыну үшін де кажег- ақ. Автор белгші бір каламгердщ өмірі мен творчестволык жолын ұстауға араласып ______~ а р а л а с ы і і , Г О Н Н Ы Ң І Ш К І бауьшдаи жылылық сактай отырып әңгімелейді. Кергені мен түйгенін — " 6' РУ“ »1» « < « « > . « К ж у р н а л и с т тесілдерл^аралас 3 8 8 "■Т' Р" аЛДЫ аркылы бб Осы касиеттердің дәлелі ретінде кітаптағы Мұхтар Әуезов Ғабит Мүсірепов, Иса Байзақов, Баубек Бүлқышев, Мүкан Иманжанов, Қайнекей Жармағамбетов туралы материалдарды алдымен айтар едік. Біз бүл дүниелерден аталған ардақтыларымыздың шығармалары туралы ғана біліп қоймай, олардың өмірбаянының ашылмаған, ешбір әдебиет тарихында ешбір сыншының «академиялық стильдігі» макаласында жазылмаған жаңа бетгерін кездестіреміз, мінездерін көреміз. Бүлар біреудің біреу туралы сырттай әңгімелері емес, көзбе көз отырғандай эсер беретін материалдар. Айтушы - айтылушы - тыңдаушы яки оқушы үшеуі бір сүхбат дастарханыңда отырғандай. Бф ғана Мүхтар Әуезов жайындағы «Кемеңгердің көлеңкесі де ыстык» деген материалға зер салайыкшы. Осында казақ әдебиетінің алты томдық тарихынан да, әлденёше диссертациялық еңбектер мен монографиялардан да, инкубатордан шыккан балапандай. макалаларда айтылмаған, айтылуы мүмкін де емес, қаншама таңсық штрихтар мен детальдар бар! Автордың жазушымен интервьюінде айтылған пікірлерді сіз басқа қай жерден табар едіңіз?! Немесе Талдыкорған сапарындағы жол-жөнекей әңгімелер мен көріністер ше?! Бәрі де үлы суреткердін әрқалай сәтгегі, әр қалай көңіл-күйіндегі, әркалай жастағы мінездік, қаламгерлік, ойшылдық, қоғам қайраткеріндік, білімдарлық кырларынан хабардар етеді ғой. Әбіраш Жәмішев. «Көңіл күні сәулелі» мақаласынан, 1983 жыл. «Кезең кестелері» кітабы, 1984 ж. Баламер Сахариев АҚЫҢДА С Ы Р БОЛМАЙДЫ АЙТЫЛМАЙТЫН • ^ %■ § ’ * Асылы, ақынның өмір баянын білгің келсе, оның өнерін, табиғатын танимын деп талпынсаң, алдымен шығармаларын окы. Ол әмәнда өзінің бар болмыс-бітімімен, аңсар арман, мінез-қүлқымен, түтас түлгасымен • жыр жолдарынан, творчествасынан табылады, бүлтаксыз, бүкпесіз, қалткысыз, калтарыссыз танылады. Акындардың мүндай күпиясын «душа в заветной лире» деп үлы Пушкин айтып кеткен еді. Данышпан Абай атамызг «Өлең шіркін өсекші жүртқа жаяр, сырымды тоқтатайын жүртка жая бермей» дегенде немесе жыр 67 нөсері Қасым Аманжолов: «Өртісе тиген жауындай өленімді Қасымнын өзі емес деп кім айтасың?» дегенде сыңайы, осы жайды ескерген болулары керек... Теміржол бойындағы станция. Тоғыз жолдың торабындағы көз токтатып, көніл аударатын. өбігері көп ірі де емес, базарынын оасында жүмыртка, аиран-шалап, шекілдеуік секілді майда-шүйде сатып, ары-бері өткен жолаушыдан шай сүрап жүрген төрт-бес аз шағын ғана мөжен-топай көп станциялардын бірі. Станция жүртынын сағат тыкылдағы сиякты бір капыптан аумаитын күндег. так-түк тіршілігіне бір сәт тоісгап өтіп жататын жолаушылар поеэінін келіп. аз да болса аялдап атг^уы н ьщ өзі кішіпрім мерекёдеи боп көрінетін. ■.. Станция басында екі иінінен дем алып, екілене ентіккен поезға таньфкаи караитын бір топ жүртгын ішінде ата-анасынан ж а ^ й аиырылған, көкірегі каяулы, түлымшағы желбіреген, он бір жастао шамасындағы сары бала да болушы еді. Ө з болашағын әлі пайымдай коимаған каршадай үлдың балаң киялы сонау көз үшында к у с т я й үшып жүиткіп бара жатқан жолаушылар поезімен жарыса жөнелетін- Сол бала «Таңды оятып, күнді көзбен батырып» колхоз а Г а: т «й? СЫНДа ЖҮРГеН ЖерІНеН ОҚу іздеп’ қалаға қашуға бел баилап, «езін-өз. ашуға», болашақ бақытымен кездесуге алғаш пет аттанғанла оскі станция ____ ~ кеткен екен Г л п о « ,Ж і 1 " " шпдап иосадың оірімен ілесіп кеткен екен. Содан бері ондаған жылдар өтіпті. °СТ Н « ЫРЫҚ 660 ЖЫЛ бұрын болған бүл окиғаны бізге акын Мүзафар Әлімбаевтын жыр жолдары сыр ғып шертіп отыр. Отыз күз баяу жүріп сырғанады, Орады отыз көктем қыр-даланы. Оралған ақын болып ауылына, Ол бала менмін десем кім нанады9» ' к ™ » , “ Г " ™ т * ™ » ертеден-ак ардактап Н Н Е Р В ’ бұЛ хал™ З Д ь . н акын атын әркімнің өзінде жоқіса күмап к-рп . қойғандь|ғь,нан ба, әлде акындық өнерге кызыга Т КеЛеТІНД,Пнен бе ^ т е у ір Ө3 басым караймын. Эрине тек жып ятя1 ҚЫЗҒана ла <Үнамды мағынасында) бермейтіні өзінен’ өзі түсінікті Ж а н т е ? 1’' КЫЗЫҚТЫра да’ «ьізғанта да тусіннсп. Жан тебірентер жақсы жыр ғана, атап 68 аитканда, ақылға косары бар ойлы, жүрек жылытар сезімі мол өлең ғана оқырман көңіліне үялайды, кызықтырады, қызғантады. Демек, сонау бір станция басында көрінген қаршадай баланьщ творчествасы жүртшылык елейтіндей сөз болып жатса, бүл да халкымыздың сөз өнеріне, акындык өнерге деген кадір-күрметі, тарту-таралғысы, сый- сияпаты, үкіметіміздің қалткысыз қамкорлығы деп бағалаймыз. ' Мүзафар казір казақтың кәдімгі жалпак тілімен айтканда елуді енсеріп, алпыс деп аталатын асуға қарай қадам басты. Әрине, бүл жаска екінің бірі, егіздің сыңары келе береді. Мәселе жай келуде емес, келе білуде, немен, калай келуде. Ел өзінің еңбегі сінген перзенті болса, еш кашанда елеусіз, ескерусіз калдырған емес. Демек, әңгіме ең алдымен еңбекте жатыр. Мүзафар қызығы да, қиындығы да, бейнеті де, зейнеті де мол творчествалық жүмыстан бір күн мойын босатпайтын, өз талантын тынымсыз, толассыз толғаныс, тебіреніс арқылы, іркілмей іздену аркылы шыңдап, біргіндеп. өсіп, өндіре жазып келе жаткан жемісті қаламгер. Белгілі акъінымыз Сырбай Мәуленов өз әріптестерінің осы бір ерінуді білмейтіі^ еңбеккерлігі мен бейнет^корлығын ескере келіп: «Оның күндері мен айлары бекер өтпепті. Жыр кітаптың жолдары... ақынның көп ізденіп, моЛ тер төгіп, табандата еңбек етіп келе жатканын аңгарткандай. Мүзафарға әрбір өлен өзінін алдындағы ағаларын, үлкен әріптестерін оқііп үйрену аркылы аса киынға түсіп отыратыны байқалады. Әрине, ауыр еңбекпен өсірілген жеміс тәтті болатыны сияқты тер төге жазылған жыр жолдарынын да абыройы мен ракаты мол болмак»,-деуінде көп мән бар. Расында да толғақпен туған жырдың жақсы болмағы табиғи нәрсе. Ол жаңа жаза бастаған жас емес, қаламы төселіп, ойы толыскан, стилі калыптанған, жиырмадан аса өлең кітабын, оның ішінде екі рет «Таңдамалыларын» шығарып үлгерген, тіпті бірнеше кі^абкін орыс тілінде де жариялап, одақ оқырмандарына танылған аКыйі Сондықтан да ол әдеби сынымыздан өзі жайында, өзінің .творчествасы жайында пікір күтуге праволы. Мүзафар Әлімбаев қазак ақындарының сапына Үлы Отан соғысының жорык жолдарын артқа тастап келіп косылады. Рас, ол майдан окоптарында да оқта-текте тиіп-кашып өлең жазып жүрді. Орта мектептін есігін жабар-жаппаста соғыс аталатын зүлматтың алапат от жапынына еніп кеткен жап*жас жігіттің ол кезде жазар тәжірибесі де, гакырыбы да тапшы-тын. Үрыстан кажыған майдангердің көңіл күйі, туған жерге, елге, ата-анаға, әлі бейнесі де белгісіз болашак жарға деген жүрек сыздатар солдат сагы тіш ы т.б. сол сиякты сезім күйлері әп-әсем әсерлі беріле түрса да, ол түстағы балауса жыр жолдарынан акындык емес, өлеңге деген эуескойлы* көбірек аңғарылатын. | Мүзафар есімі ақын ретінде жыр сүйер оқырман қауымныь аузына ілігіп, есте калганы «Караганды жырларынан» (1952 жылы жеке кітап боп шыққан) басталады десек қате болмас. Таза өлеңдік жагынан келгенде кейбір қатқыл-қасаңдау жолдар ол циклда да кездесіп калатын-ды. Солай дегенмен де, оқырман кауым мен әдебиет сыншылары бүл сапар оған нағыз ақынға кояр талап пен өлшем түргысынан келгені мәлім. Кейін, 1961 жылы жарыкка шыккан «Тандамалы өлеңдер» жинагын қосқанда акынның: «...кезең-кезеңнін куәсі түтар өлеңдерімнің мазмүны мен идеялық сипатын сол калпында қалдырдым да, сөз оралымындагы олпы-солпысы секілді селкеуі бар түстарға колымды каттырақ батырдым» - деуі де содан болса керек. Акыннын өз сөзімен айтканда, бүл кез оның әлі алдағы» кезі болатын. Алайда кеиін Мұзафар жырларынын қүнарлы касиеті саналған философиялық парасатты, үтымды ой түюге, ол ойын көркемдік нақышпен өзгеше зерлеуге талпыныс, үтқыр алымдык пен ықшамдылык нышандары алғаш рет осы түста бой көрсеткен еді. Содан бері ол алған бетінен бір сет ауған жоқ, каһарман халқымен бірге аяғын тең басып «жігіт жырын» жүпрісінен тандырмай, ерлік енбектің алдыңғы сапында келеді. Шынаиы талант, шын қаламгер кашанда өзін ел көшінен жырак үстап көрген емес. Мүзафар да өз халкынын күнделікті өмірінде болып жатқан өр алуан жаңалықтарды, кезен-кезең тарихи маңызы бар окиғаларды, отанымыздың үлы тынысын өз жырынын аркауы еп п келеді. Мейлі тың игеріп жатқан үлдарды жырласын, менлі Баиқоңырдан үшқан сайып-қыран космонавтарды жырға қоссын, меилі т.пті таза интимдік ішкі сырларын шертсін, I сонын оәрі-бәрінде ақыннын азаматгық, патриоттык пафосы, өзін үлы істі ортақ істі жүзеге асырып жатқан көптің пайдалы бір мүшесімін деп санаитын мақтаныш сезім айтпай танылып түрады. «Алтын дән орсаң, І Сом болат жонсаң, Сенімен мен де біргемін. Каналдар қазсаң, Кітаптар жазсаң, Сенімен менің бір демім. 1 Сендерге менің өнерім. Сендерге менің өлеңім». шын с ы р ы ’ бүл ЖОЛДЗР аКЬШНЫН ағынан жаРЫлып айтқан имандай 70 Әдетте, Мұзафар творчествасы жайында сөз болғанда ақын өлеңдерінщ ойлылығы көбірек айтылады. Мүның өзі қазіргі заман поэзиясы үшін аса кажет касиеттердің бірі. Өйткені біздін гасырымыздың өзі акыл-ойдың ғасыры. Бүгінде оқып шыккан сон түиер түиіні, токып қалар салиқалы ойы болмаса, баЛаны алдап, айнадан түскен сағым үстаткандай жалтылдак өленмен ешбір окушыны емексіте алмайсың. «Мүзафар акындығында, соның ішінде оның лирикалык өлеңдеріндег - дейді ақын, сыншы Әбіраш Жәмішев - Өзгелерден ерекше, тек Мүзафарға ғана тән адсиет көрініп түрады! Ол ақыннын өЛеңді кыска кайыруы, әрі ойға күруьь Акын айналаға, өмір қүбылыстарына, замандас сезіміне ой көзімен, зер салып, айтылмаған, ашылмағаен кырларын аңғарғыш-ак. Көбіне көп ол осынысымен үтады.» Міне осы ой марқал ығы ақыннын көптеген лирикапык өлеңдерінен айкын анғарылып отырады. Тіпті мүның небір тамаша мысалын акынның кез-келген өлеңдер жинағынан киналмай тауып алуғаЕ болады: «Планета түтқасындай түракты, Адам, адам жакындатқан жыракты, Жердің шары кетпесін деп бытырап, Жолмен шаңдап буып койған сиякты». Осы бір шумак акынның «Жолдар-жырлар» аталатын жинағына алынған осы шумақ жинактың бүкіл маңызын айқындай түскен. «Шығарма жазу ат қоюдан басталады» - деп каламдасымыз Қалжан марқүм жиі айтуіны еді. Сол айткандай, ат кою сиякты, эпиграф алуда да белгілі мән бар. Сәтімен алынган эпиграф жасқа толған жасамас әйел қиғең бас киімдей жарастык тауып, кітаптың немесе шығарманың бүкіл мазмүнына белгілі бір үйлесім, гармония жасап түруға тиіс. Адамзат қауымын кауыштырып, тіл тауып табыстырушы - карым-қатынас, байланыс жасау болып табылады. Жоғарыдагы шумақта жер шарын шандып жаткан жол осы байланыс, карым-қатынастң символы ретінде алынған. Акыннын совет адамдарының көңіл күйлерін, мақсат- мүдделерін бейнелейтін өлеңдерінде де, әр кезде әр алуан жол - сапарларынан жазған «Түркімен топырағында», «Кавказ койнында», «Литва жырлары», «Кереку гүлдерінен», «Қырғыз жыраларынан» атты циклдерінде де онын гүл шоқтарынан бал жиған арадай, ел ішінен тәжірибе жинагі, ой түйетіндігі байкалады. Ал мүны нөзі өнер көзі, жыр арқауы -• халықта екендігінің аиғағы. «Сапар шектім мен талай, 71 Өттім Жолдар кинолентадай I Жүрегіме орадым» - деп М үзафардың өзі айтқандай, жоғарыдағы циклдердің бәрі де акын жүрегіне оралған шырайлы да шымыр жыр жолдарынан күралған Мүзафар лирикасының жалпы мазмүны да, әлгі аталған циклдерде айтылатын тағы бір өзекті ой аркауы да бауырластық, туыстык, достык пен ынтымақ. Акынның бул такырыпка жазған лирикаларын окып отырғанда «есің барда ел таны» дейтін халык накылы әсіресе акындар үшін арнайы айтылған-ау деген токтамага келесің. ^ «Үмыта жаздасаң сен борышыцды, Арала ата-мекен қонысыңды, Ессіз жүрт, ескі молда салар Халқына адал болып болысуды.» 1 Талант тоқырап қалмау үшін акынның өзіне қояр талабы да, өзгеге аитар акылы да осы. Мүзафардың көптеген өлендерінде акындык өнер мен азаматгык парыздын диалектикалық бірлігі өнер адамнын өм.рде алар орны мен аткарар миссиясы нактылы беинеленш, өзінің көз тартар көркемдігі, күншуак жылылығымен оаурап отырады. Ка3аК ХаЛІ! Ы өзінің табиғатында акын халык, жыршы халык деген сөз тегін аитылмаған. «Әрбір қ а з а к - жаргы акын», - деп Жүбан Молдағалиев айткандай, «ауылдын алты аузынан конак кәдесіне» аиналдырып, дәстүріне енгізген халык сөз кұдірегі - елен екенін ерте гопшылаған тәрізді. щ Щ «Акын - елдін еркесі, батыр - елдің серкесі» деген накылға халыкгың акынға деген каншама махаббагы сиып түр. Сондыктан да бір катыгез, қытымыр заманның өзінде өленнен семсер де сескеніп, канжар да каймыққан тәрізді. Ақын Олжас Сүлейменовтын Махамбет жайында, Мүзафардың: «Ақындар - ерке халық, кіді халық, Шамдантсаң, бүркіт сөзбен бүруі анык. Абайлап сөйлескен жөн адуынмен п - . іипчй ~ Аңқылдап, күлар жерін біліп алып», - деу» де осындаи оидан туғандығы даусыз. м и с с и ^ ь Г м е Г я і 3" беР' аКЫННЫЧ ӨМІРД6ГІ ° РНЫ’ К0ғамда атКаратын миссиясы мен азамаггық ролі жөнінде сан-алуан ақыл иелевінін ™ Г т ь “ ДеМСК бұЛ ЖӨНІНДе - у ш ы У ж үртшҚь1лыГ Оір тосын, тың пікірмен таңқалдырып тастау да киын 72 Солай бола тұрса да, осынау жүртқа мәлім жайдын өзін «Акын» атгы өлеңінде Мүзафар өз өрнегі, өз бояуымен жылы да жатык жырлап берген. •. •' • • М.Әлімбаевтың соңғы жылдары аяқталған, тиянақты бір үтымды ойды білдіретін төрт жолдық шумактарды да (рубаи) жиі жазып жүр. Бүл топтағы өлеңдері де акынңың бір катар сырларымен, өмірден көрген, білген, түйген жай-жағдаяттарымен „таныстырады. Жаксылыкка жанастырып, жамандыктан жерітеді. «Саикалша.арфш* балаша алдап генийді, «Зораңытхбарып, тоғайып алып, жериді. Тарьштып жүрген, сарылтып жүрген сол қулар Дүние деген керемет үйді - кең үйді». Бүл шумакка түсінік беріп жатудың өзі артық брлар еді. Әлгі «кулар» әркімнің-ак өмірде көріп-біліп, сирек брлса да,, кездестіріп жүрген жандары. Және олар мамандык таңдап жатпайды, өмірдің кай саласында да - шаруашылыкта да, ғылымы да, әдебиет пен өнерде де — кездесіп қалуы ықтимал кулар. Бірак мүны әркім айтып жаткан жок, төрт жолға үтымды сыйғызып акын ғана айтып о.тьір. Өмірді жазушылык, акындык көзбен көре біліп, бағалаудын сыры да осында болса керек. * • •* . Ретті жерінде, сөз арасында айта кетелік - «адамның кай мінезі касиеті болса, сол мінезі міні де болмак» - деп Мүқ^ң маркүм айткандай, Мүзафардын көптеген өлеңдерінің сапасы саналған ойшылдык кей сәтге онын мініне айналатын да кездері жок емес. Акын өлендеріне тағар мін, кояр кінәмізді бір сөзге сыйгызып айтуға гырыссак, ол кей сәтте кездесіп калып отыратын орынсыз акылгөйлік дер едік. Мысалы, төрт жолдык шумақтардын ішінде философиялык ой топшылаған не бір әсем жолдармен катар мынандай да өлеңдер жүр: «Халыктан мыкты батыр жоқ, Халыктан білгір ғалым жок. .. Хгціыктан д ілм .а^^ьш жок, Халықтан асар дар^ін жок» - Немесе: «Түні жокта гүл - жетім, Гүлі жоқта жер - жетім, Сөзі жоқта - жетім, Елі жокта ер - жетім». Эрине, осы шумактарда айтылғандардын катесі жок, бәрі де рас, бәрі де дүрыс. Бірак осыны жүрт Мүзафар өлеңінен ганаодып білш пе екен?! Бүл халыктың өзі әлмисактан бері айтып келе жаткан акикат емес пе?! 73 Абзапы, ақылдылык жақсы нарсе, ал орынсыз акылгөилік әрдайым өзін актай бермейді. % / | | Көмескі жазу мін болғанымен, көп жазу мін саналмак емес. «Өлеңге жок демалыс» деп Сырбай айткандай, акынға әлі де көп жазуды тілейтініміз ақиқат. Өленнің техникасын, жалпы көркемөнердің теориясын бір білсе, осы біледі деген ақын үшін едәуір мін болып саналалтын әлгіндей шумактар кездеспесе екен деп тілейтініміз де ақикат. I Мүзафар тек лирикалық жырлар ғана емес, «Қүрбымның күнделігі», «Алатаудың баурайында», «Қүрыш-казак», «Көк кілем», «Менін Қазакстаным», «Естай-Қорлан», «Ту тіккен» сиякты т.б. көлемді дастан, поэмалардың да авторы. Поэзияның бүл күрделі саласында Мүзафар есімін жаксы жағынан мағлүм еткен «Менің Қазакстаным», «Мен де Ильичтің баласы» атты лирикалық поэмалар мен «Қүрыш казак», «Естай-Корлан» сынды лиро-эпостык дастандар дер едік. Алғашкы екі поэма - акынның өзгерген өңір, көркейген өмір, жаңғырған жер, Үлы Отан, туған ел, маркайған милләт, кайта туган Қазакстан жайында сыр, шынайы ойлары, толғаныс-тебіреністері, туыскан сүйіспенділік ниеті, азаматтық пафоспен астарлас күй болып таскындата, тербеле төгілген жыр жолдары. Мүнда совет азаматынын патриоттык мактаныш сезімі біз мысалға келтіріп отырған төменгі шумактан-ак атой салып көрініп түрғаны даусыз: ...Қадірлі Қазақстан, Отан ана, Есімім сенен бөлек атала ма? Алдыңда парызымды өтеп кетем, Өлсем де карыздар боп ата-анама». - «Менің Қазакстаным» Ия, акын өз парызын өтеп келеді, өтей береді де. Мүзафардың сюжетті поэмаларының сүйіктісі де, сүйсінтері де «Естай-Қорлан». Бүл ел арасына кен тараған, тарихи болған окиға негізінде жазылған көлемді де, көркем дастан. Халқымызға мәлім акын, әнші һәм композитор Естай өмірінің бір сәтін суреттейтін бүл дастан сол түстағы әлеуметтік талас-тартыстар аясында болған махаббат трагедиясын кым-куыт оқиғалар аркылы әсерлі де әсем бейнелеп бере білген. Ж әне Естай акын тек өз махаббатын ғана кызғыштай корыған үсак мүдденің сакшысы боп қалмай, сол окиғаны өрісі кең әлеуметтік мәселе түрғысынан топшылап, жалпы әділетсіздікке карсы күрескер дәрежесіне көтеріле білген кейіпкер ретінде көрінген. Үстем тап өкілдерінің, дала мен кала жырткыштарының жаусыздығы салдарынан сүйген кызы Хорланнан айрылған Естай зары «Ән Хорлан» болып әлемге канат кағып, 74 казакгың оайтак даласына тарап, өнер туындысы ретінде өшпеске, өлмеске, мәңгілікке бет алуының өзі осыны дәлелдейді. Мүзафар Естай өмірінің бір ғана сәтінен дәлірек айтканда, «Хорлан» әнінің туу тарихынан, жүртшылық қүмарта оқитындай айкын бояулы дастан жасап шыккан. Бәлки, бүған автордың Естайды көзбен көруі, сол арада туып өсіп, сол өлкенің ішкі-сыртқы сырына әбден каныктығы да септігін тигізген болуға керек. Әйтеуір, калай болғанда да, әр жігіт пен кыздың арасында болуы мүмкін сәтсіз аякталатын махаббат сияқты сырт карағанда кішкентай ғана болмашы дүниеден өнер туындысының өміршендігі жайында философиялык ой түйіндеген окиғалы көркем дүние жазып шығу да қалам үстағанның екінің бірінің колынан келе бермейтіні даусыз. Поэма, сөз жоқ, ақын творчествосындағы өркешті, сәтті де көркем туынды. Сөзіміз дәлелді болуы үшін бір-екі мысал келтірейіқ. Әрине, әркімге өз туған жері, өскен топырағы көрікті де, қымбат болмағы заңды нәрсе. Акын өзінін туған жерінің көркін былайша суретгейді: «Көк талы көк шапанды келіндердей, Жидегі ер сүймеген еріндердей, Толқиды кызыл шілік шымылдықтай, Ак кайың жалтылдайды өңін бермей. Қактаған күміс түйме щалғайында, Қаптаған көкшіл көлдер он-бойында. Айдын ба, акку-каз ба, айырмассык, Өспесең Маралдының мандайында. Іргелес даласында Қүлындының, Қүнардан арылмайды күны мүның. Қыртысы майлы женттей туырылған, Еңбегін еиі етпеген түлымдының». Бүл тек кір жуып, кіндік кескен жерің қызықтаған оубъективтік сезіммен ғана туған шумактар емес, бір қараған адамнын қаң^айын болса да, ортактастырар, көркіне көз тойғысыз әсем :көрініс, бүлыксып түрган сәнді сурет. ...Мүзафар осы поэмасында той-думанның да тамаша суретін жасапты. «Дуылдап Маралдының атырабы, Бір қыздың тойы болып жатыр әлі. Таянған таяғына сырт буын да, Үйыктамай таңды көзбен атырады. М үшеден дәмесіз де, дәмелі де, Осында ой елі де, тау елі де. Сүйіндік, Апай-Бөрі, Қозған-Қаксал, 75 Қыпшақ пен Бүка-Күбір, С әмесщ е... і-Ч Ш Осында обаған көз обыры да, I Осында жегін өгіз момыны да. ^ Осында бір тойынып кетейін деп, Келіпті кедей-кепшік шоғыры да»... ^ щ Бүл шумактарда біз «Қүлагер» дастанында Сағынайдын асын суреттеген Ілияс ағамыздын калам сілтесін көргендей боламыз. Мүзафар Әлімбаев сонымен бірге балалар әдебиетіне де ат салысып, үзбей әрі өндіре жазып келе жатқан акындарымыздың бірі. Тіпті оның балаларға арнаған өлендерінін өзі тек таңдамалылары ғана 1973 жылы «Балдәурен, шіркін, балалык» атты кітап боп жеке басылып шыкты. Мүзафар балалар бакшасындағы бөбектерден бастап, жастарға дейін өлен жазатын ақын және ол осылардын әркайсысынын жас мөлшеріне лайык тіл тауып, сырласып отыруға өте шебер акын. Ол әлде біреулердей бөбектерге жалаң дидактикапык уағыз айтудан бойын әрдайым аулақ үстап, ең кішкентай окырманына (окырман емес-ау бәлкім, тындаушысына) елеусіз, байкатпай отырып, өмір тәжірибесін үйретеді, үтымды ойға баулиды, дүниетанымын кеңейтуге тырысады. Щ Онын бөбектерге арнап жазған жырлары, жаңылтпаш, жүмбақтары өзінін кыска түжырымдылығымен, ойлылығы, һәм көңіл ашар ойнақылығымен баурап, тартып отырады, жас жеткіншектерді тіл үстартуға тәрбиелейді. Тәрбие демекші, ақын әрі журналист Мүзафардың тәрбиенің келелі мәселелері туралы өз ойларын ортаға салған жас жеткіншектерді баулып өсіруде мектептің, үстаздын, ата- ананын рөлі қандай екендігін пайымдаған «Тәрбие туралы әнгімелер» деп аталатын кітабы да өз алуанымен өзгеше кызыкты. Мүнда мораль, этика мәселелері де шағын мысалдармен қызықты, тартымды сөз болады. Мүның өзі акынды журналисттік, публицистикалык кырынан көрсетсе, ал қазақтың макал-мәтелдері жайлы кітабы - әдебиетті ғылыми зерттеу ісі де онын оң жамбасына келетінін таныткан күнды да елеулі енбек. Мүзафар ән текстерін де көп жазып әрі жаксы жазып жүрген ақындарымыздын бірі. Оның өлеңдеріне жазылған көптеген ән қазір казак жастарының сүйіп айтатын әндері болғаны баршамызға мәлім. Л Бүған мысал ретінде үлы жазушымыз М үхтар Әуезовтің «Өскен өркен» романында «Акмаңдайлым» әні жөнінде айтылған тамаша жылы лебіздерді еске алудың өзі жеткілікті. Міне осының бәрі де қаламгер талантынын көп кырлы, жан- жактылығын, диапозонының мол, күлашының кеңдігін сыпатгайтын күбылыстар деп білеміз. Сонымен коса онын жаңа талап, жас калам 76 иесінен акыл-кеңесін, керек жерде жәрдемін аямайтын жан жомарттығы да жеткілікті. Тіпті казірде танымал болған бірқатар жас акындардын оны көзіне де, сыртынан да Мүзаға деулерінде осындай себеп бар секілді. Өз жырының жылы лебізіндей жайдары, жаркын кабак, жайсаң мінез оны азаматтык, адамгершілік түрғысынан тағы да әрлендіре, көріктендіре түседі. Екі жинағы жарыкка шыкса, жал біткен жабы жылкыдай мінезіне қол апартпай кытырынып түратын тарпаңдык Мүзафарға мүлде жат. Міне, дәл осындай калпын бүзбай сактап келе жаткан акын каламында әлі де енжарлыкка орын жок. 1978ж. «Күрескер түлғасы» кітабы (мақалалар, зертеулер) 1979ж. 1 Г | ъ ^ *** Б а к ы т С арбалаев Мүзафар Әлімбаев - сегіз қырлы, бір сырлы каламгер. Және онын бүл кырларының қай-кайсысы да - казак әдебиетінде өзіндік орны бар, мәуелі бүтактар. Үздіксіз әрі дәмді, мол жемістер беріп келе жаткан бүтақтар. Шындығын айтсак, бізге үлкендер акыны, аудармашы, сыншы, очеркші, ән-өленші, педагог, редактор М.Әлімбаевтын кай-кайсысы да қымбат. Алайда, әсіресе сонғы жиырма шақты жылда, қаламгер есімі аталса болды, алдымен балалар акыны М.Әлімбаевтың ойға оралары бар. «Қазак балалар әдебиетінің кітапханасы» бойынша жары к көрген Ө.Түрманжанов, М.Өлімбаев бір томдығындағы алғысоз 1989ж. Ж араскан Әбдірашев Мүзафар Әлімбаев - бала психологиясын бажайлап зерттеп, бала мінезін жетік білуге келгенде, үлгі етіп түтарлыктай артыкшылығы бар акын. Онын балалар әдебиетіндегі бүкіл шығармашылык табысына жан беріп түрған сиқырлы күштін козін іздестіретін болсак, осы ерекшелігіне назар аудармай өту мүмкін емес. Өлеңдердің дені бала үғымына бірден қона кететін салмакты ой тудырарлық тартымды окиға, жеңіл штрихтарға қүралады. 77 і \ «Бал ал ар поэзиясын бағдарлағанда» макала. «Шежірелі шанырак» кітабы, 1998ж. Э н у ар Та рак М ар ка ска М ұзагаң немесе әлебиет алеміндегі әмбебап Ә лім баевпен әнгіче - «Өнегесіз өнер де ж ок, всу де ж о қ осы к аги д ан ы н расты гы н бәрімізде басы м ы здан кешиірдік, алі де кеш іріп келем » депсіз кезінде. Ендеше сол өнеге, сол өсу бүгінгі әдебиетічіздея байкала м а? 4 - Мен бүгін де еол позициядамын. Бүгінгі жас талапкерлер таглым алар үлттык ойымыздын көсемдері өздернің тарихи түғырына кайта оралған кезеңде үйренер үлгі мол, біздін үрпак, менін күрдастарым Ахмет Байтүрсынов, Міржақып Дулатов, Магжан Жүмабаев, Ш әкәрім т.б. ғибратынан күралакан өстік, ол түгіл Сәкен, Ілияс, Бейімбет- туындыларын оқи алмадык. Қаншама казына кара күлып астында жатты... Қазіргі жастар лоэзиясынан үлы жыраулардын адуынды, аскак. өршілдікті игеруге үмтылушылыкты , үлтжандылык оттылыгын көріп, көзім шалған сайын қуанамын. Мәселен, Нүрлан Мәукенүлы, Қазбек Исаүлы туындылары үлкен үміт күтгіреді. Олардан ересектеу Жәркен Бөдешев пен Гүлнар Салыкбаева екеуінің сыршылдыгы мен шыншылдығы сүйсіндіреді. Балалар поэзиясында Ертай Ашыкбаев кейінгі толқын алдында келеді. ♦ л’ Проза саласында Оралхан Бөкеев секілді өжет ой, өзгеше үрдіс танытуды мен осы күндерде жастар тарапынан таба алмай келем. «Түрксіб» казак даласының бетін айғыз-айғыз тілімдеді», деген сөйлемді оқыс айту өз кезінде көзсіздік, ерлік еді!... Ұлы үлгілер барында үрпақ өсуіне жол ашық! Халыктың касіретке кабырғасы кайыса отырып, әлеуметте алдағы әз армандарына көздеу максатын үстана, бүлкынып айтар сөзін табуға жанкештілік пен талаптануды сонау «Акбілекті» дер кезінде дүниеге келтіріп, көсемдік көрсеткен Жүсіпбек Аймауытов топжарғыштығын, тосындығын казіргі жастардан күтуге күкылымыз. Қазіргі жас прозашылар Жүсіпбек Аймауытовтың өз кезіндегі орасан жаңашылдығындай асқарларға көтерілсе екен деп тілеймін! 78 - «...Сынның еркесі атанған акын да емеспін, сыннын дүресін жеген де автор емеспін» депсіз. Мүның сыры неде деп ойлайсыз. Өзініз айтқан «табигат сыйлаған талант пен табанды енбектің» жемісі ме бұл? жүктеу/скачать 7,8 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|