Ќысќаша µмірбаяны

Шайырдың сопылық танымға негізделген ой-пікірлері шағын 
этюд, мысал өлеңдер арқылы берілген.
Ал, Мәшһүр Жүсіптің осы тақылеттес шығармалар жазып, 
сопылық әдебиет дәстүрін жалғастыруы- оның шығыс 
поэзиясынан мол хабардар болғандығын және соның 
ықпалында туындылар бергенін дәлелдейді.
Сайып келгенде, Мәшһүр Жүсіп мұрасының 
маңыздылығы- ол тудырған шығармалардың өзегі (стержень) 
болып табылатын діни дүниетанымда, әсіресе, исламның 
жүрегі саналатын- сопылық таным-түсінікпен сабақтасты-
ғында деп түсінген жөн [4].
Міне, осындай дінге қатысты ой-тұжырымдары 
Мәшһүрдің жалпы дүниетаным эволюциясын айғақтайды. 
Мәселен, біз осы күнге дейін маркстік идеалистердің «Адам 
маймылдан жаратылды» (ендеше қазіргі маймылдар адамға 
неге айналмайды? – С.С.) деген пікірін мақұлдап, соны 
дәлелдеумен келдік. Ал, ол жаратылыстың заңы, құдіреттің 
күші екендігін мойындамадық. М.Ж. Көпеев сияқты ғұлама 
ойшылдардың ой-пікірлері бұған қайшы келді. Сондықтан да 
оларға «діншіл», «панисламист» деген айдар тағылып, асыл 
мұраларын оқуға тыйым салынды.
Ел-жұртының тұрмыс-тіршілігіне көңілі толмаған, келеңсіз 
іс-қылықтарына күйінген, жаны жадау ақын көңіл көншітер 
медет іздеді. Бала жастан алған тәлім-тәрбиенің әсерімен 
Мәшһүр бір ғана Хақтағалаға табынып, соның ғана 
мархабатына сенді, жан – жарасына содан шипа тапты. Ол 
дін адалдыққа, қайырымдылыққа тәрбиелейтін бірден-бір 
құрал деп түсінді. Құдай жолы әділетсіздіктің ақ жолы деп 
түсінген ол ислам дінін уағыздап, халқына осы бағытта жөн 
сілтеді. Құдайды, пайғамбар жолын дұрыс, бұлжымайтын 
қағида деп біліп, дін мен партия үстемдік құрып, өз 
диктатурасын жүргізген дәуірде көбіміз Мәшһүрдің 
дүниетанымына, философиялық ой-тұжырымдарының 
байыбына барып, тереңіне сүңги алмадық [5].
Шынында, ислам әлемі шетсіз де шексіз. Олай болса, оның 
әсер-ықпалында да шек жоқ. Сол кезде ғұмыр кешкен қай 
қаламгердің творчествосын алып қарамаңыз, діни таным-
түсінік ізі айқын аңғарылады. Тіпті дінге қарсы бағытталған 
делініп келген Сұлтанмахмұт шығармашылығынан да діни 
мотивтерді, бір Аллаға жалбарынып, сыйынуды, т.т. молынан 
кездестіреміз. Сондай-ақ, онымен тұстас ақын-жазушылардың 
төлтумаларында ислами термин, сөздердің жиі ұшырасуы осы 
бағыттағы ағымның әсері екенін аңғарамыз.
71

Пайдаланылған әдебиеттер:
1. Құнанбаев А. Шығармалары. 2-томдық. – А.: ҚМКӘБ, 1957.
2. Көпеев М.Ж. Таңдамалы. І-том. – А.: Ғылым, 1990. – 32-б.
3. Сонда, 61 б.
4. Кумисбаев У. Казахские и персидско-арабские литературные 
связи ХІХ–ХХ вв. – А.: Наука, 1989. – 136-стр.
5. У.Қалижан. ХІХ–ХХ ғасыр басындағы діни-ағартушылық 
ағым. – А.: 1999. –254 б.
8-дәріс тақырыбы
МӘШҺҮР-ЖҮСІПТІҢ АУЫЗ ӘДЕБИЕТІ ҮЛГІЛЕРІН 
ЖИНАУДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
Мақсаты: М.Ж.Көпеевтің көне мұра, фольклор үлгілерін 
қағазға түсірудегі еңбегін тізбелей отырып, фольклоршылық 
қызметіне баға беру.
Міндеттері:
– Мәшһүр-Жүсіп жинаған фольклор үлгілерінің сақталу 
жайын айқындау;
– Фольклоршының ақын-жыраулар шығармаларын қағазға 
түсіру тарихынан хабардар ету
Жоспар:
1. Мәшһүрдің халық мұрасын қағазға түсірудегі еңбегінің 
кезеңдік көрінісі
2. Фольклоршының би-шешендер сөзін жинаудағы ерек-
шелігі
Дәріс мазмұны:
1. Мәшһүрдің халық мұрасын қағазға түсірудегі еңбегінің 
кезеңдік көрінісі
«Жалпы Мәшһүр-Жүсіп жинаған материалдар, негізінен 3 
қайнарда (жазбада) жинақталған. Біріншісі – Мәшһүр-
Жүсіптің өз жазбасы. Оның көбісі кезінде жоғалып кеткен. 
Бізге жеткен материалдардың біраз бөлігі Ғылым 
академиясының кітапханасында «Қара мес» топтама түрінде 
сақтаулы, ал, қалғаны Мәшһүр ұрпақтарында «әулеттік архив» 
күйінде сақтаулы. Екіншісі – Мәшһүр Жүсіптің туған жиені 
72

Жолмұрат Жүсіпұлының жазбалары. Олардың ішінде Мәшһүр-
Жүсіптің өз қолжазбасынан көшіргендері де, әр кезде ел 
аузынан жинап алғандары да бар. Үшіншісі – Мәшһүр-
Жүсіптің кенже ұлы Фазылдың жазбалары. Ол кісі де біраз 
ретте әкесінің жазбаларынан көшіріп, енді бірде ел аузынан 
жинаған». [1]
Қазақ әдебиетінің тарихында М.Ж. Көпеев тек 
жазушылық еңбегімен ғана емес, ұлттық ауыз әдебиеті 
мұралары мен тарихи мағлұматтарды, әдет-ғұрыптарымызға 
байланысты деректерді әрі жинаушы, әрі зерттеуші ірі 
фольклорист, этнограф ретінде де ерекше орын алады. Оның 
қолымен маржандай тізіліп, қағаз бетіне түсірілген әңгімелер, 
ертегілер, айтыстар, жыр-дастандар көл-көсір.
Бүгінгі күнде Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым 
академиясы Орталық ғылыми кітапханасының қолжазбалар 
қорында ол жинаған қыруар мұра бар. Ғұлама ғалымнан 
қалған мол мұра ішінде түрлі мәселелерді қозғайтын неше 
алуан шығармалар бар: ұзақ оқиғалы хикаялар, айтыстар, 
шежірелер, т.б. «Бұларға қоса ақынның араб, парсы, шағатай 
тілдеріндегі көшірмелерін есепке алсақ, одан қалған мұра 30 
томдай болады. Мәшһүр шығармалары оның өз қолымен, 
жиені әрі шәкірті Жолмұрат қолымен, араб әрпімен жазылған. 
Олардың кейбіреулері қауырсын қаламмен қадимше жазылса, 
қалғандары кейін қолданылған араб алфавитімен жазыл-
ған» [2]
Халық ауыз әдебиетінің түрлі нұсқаларын жастайынан 
жаттап өскен Мәшһүрдің фольклорға деген ықыласы ерекше 
болғанға ұқсайды. Тіпті, Мәшһүр атты иемденуі де оның 
«Қозы-Көрпешті» сегіз жасында мүдірмей жатқа айтуына 
байланысты. Өткен ғасырда қазақ ауыз әдебиетінің 
нұсқаларын жинауға көп еңбек сіңірген Ш. Уәлиханов, 
Ы. Алтынсарин, Г. Потанин, В. Радлов, Ә. Диваевтармен қатар 
М.Көпеевтің аты қатар аталуының себебі де осында. Бұны 
болашақ ұрпақ алдындағы абыройлы іс, баға жетпес еңбек 
екендігін жете түсінген зиялы адамның қайраткерлігінің 
белгісі деп түсінген ләзім.
Қарымды қалам иесінің көптеген фольклор жинаушы-
лардан өзіндік бір айырмашылығы – ауыз әдебиетінің үлгілерін 
біреу арқылы емес, ел аралап, ауыл адамдарының, ел 
ақындарының әңгімесін тыңдай жүріп, олармен тікелей 
аралас-құралас бола жүріп жинауында.
Білімін толықтыру мақсатымен Бұқара, Ташкент 
шаһарларына шеккен сапарларында Мәшһүр «бұрынғының 
73

даналарымен» көзбе көз кездескенін, «Қанжығалы қарт 
Бөгенбай батырдың немересі, заманының шежіресі аталған 
Саққұлақ шешенді көргенін»,- өзінің өмірбаянын жыр еткен 
толғауларында айтады. Өз заманының шешендері, ақындары, 
көне көздермен сұхбаттас, айлас болып, қарым-қатынас 
жасауы да оның парасаттылығын танытады. Жиені 
Жолмұраттың айтуынша, ол Ақан серіні жоғары бағалап: 
«Ақан сері – заманның сұңқары, қызыл тілдің ділмәрі, жігіттің 
құлпы жібегі, сөздің айтылған тиегі», – деген. Үлгілі 
ақындардан өнеге алуды мұрат тұтып, өзіне міндет санаған ол:

жүктеу/скачать 393,22 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: