Искакова Ж. М., Симбаева С. О

72 
 
Бейкүмән мен Нәкүмән айналасындағы оқиғалар), «Мен ішпеген 
у бар ма?» (данышпан ақын Абай қасіреті), «Күшігінен таланған» 
(әйгілі  Ақсақ  темір  тағдыры),  «Аттын  адам»,  сондай-ақ  соңғы 
кездері театр сахнасына шыққан «Естайдың Қорланы» драмалық 
дастандары    қаламгердің  драматург  ретіндегі  шеберлігін  паш 
еткен дүниелер. 
          “Қорқыттың 
көрі”  драмалық  дастаны  да  барынша 
буырқанған  ақындық  шабытты  айғақ  еткен  бірегей  туынды.  Бұл 
драмалық  поэманың  кейіпкерлері  –  күллі  түркі  дүниесінің 
қасиетті  абызы,  пірі  Қорқыт  ата  мен  Жаналғыш-қызыл  Қанат 
Әзірейіл,  Қорқыттың  әкесі  –  Қарақожа-Оғыз  ата,  анасы-Қамқа-
Қыпшақ  ана,  билеуші-бек  –  Қаһан,  Қорқыттың  жары  –  Сарын 
ару,  досы  Рәпіл,  көңілдесі  –  Нике.  Бұлардан  басқа  дастан 
оқиғасына  әр  түрлі  Дауыстар  және  Қырық  қыз  қатыстырылған. 
Оқиғаның  өтетін  уақыты  –  «Расул  (Мұхаммед)  Пайғамбар 
заманына  жақын  тұс  (VII-VIII  ғасыр),  өтетін  жері  –  «Баят 
(Сырдария  өзені)  бойы»  (Дастанның  кіріспесінде  көрсетілген 
мәлімет осындай). 
 
Драмалық  дастан  мазмұнына  көз  жүгірткенде  ең  алдымен 
аңғарарымыз  –  оқиға мазмұнына өзімізге таныс, халық жадында 
сақталып  келген  аңыздар  желісінің  алынғандығы.  Иран-Ғайып 
аңыз  оқиғасын  шығарма  өзегіне  ала  отырып,  өзінің  суреткерлік 
қиялына сай, поэтикалық бояуы қалың көркемдік шешім жасаған. 
Қорқыт  ата  туралы  аңыз-әпсаналардың  ішінде  ең  әйгілісі  – 
абыз-бабаның ажалдан қашуы, сондай-ақ қобыз аспабын жасап, 
одан мұңлы да ғажап әуенді күй төгілткені.  
 
Аңыз  дастанның  бірінші  бөлімінің  бірінші  көрінісінде 
заманына налыған Қорқыт көктегі ие – Тәңіріне мұң шағады. Бұл 
көрініс «Аспан асты… Жер үсті… Ұлы дала… Табиғат» аясында 
өтеді.  Тәңірмен  тілдеспекке  көкке  қарай  ұмсынған  Қорқыт 
күңіренісінде күллі адамзаттың ұлы мұңы жатқандай. 
 
 
 
… Кем түйсініп, Аз ұғам: 
 
 
 
Мүмкін сенің базынаң… 
 
 
 
Бейне нахақ наласындай Ғаламның 
Жатырында 
Үш жыл жаттым Анамның! 

73 
 
Әуел баста-ақ 
Маған қимадың 
Тоғыз ай  
Тоғыз күншiлiк 
Шарана-Ғұмырын Адамның,- 
деп тебiренген Қорқыт толғанысының өзегi-оның ана құрсағында 
үш  жыл  жатқандығы  туралы  аңыздан  бастау  алады.  Ел 
аузындағы: 
Қорқыт туар кезiнде 
Қара аспанды бу алған, 
Қара жердi су алған, 
Ол туарда ел қорқып, 
Туған соң әбден қуанған, –  
деген жыр жолдары Иран-Ғайып дастанында былайша өңденедi: 
Мен келерде –  
Ай менен күн шағылысып, 
Аруана-тiршiлiк 
Күйiсiнен жаңылысып, 
Ауа қозданып –  
Қара аспанды бу алды 
Топырақ базданып –  
Қара жерді су алды. 
Екi аяқты жұмыр бастының –  
Зәре-құтын ұшырып, 
Салып тудым лаңды... 
Бiрiншi  көрiнiстегi  Қорқыт  монологы  –  ортасына  сыймай 
аласұрған,  тек  табиғатты  медеу  тұтып,  соған  бас  ұрған, 
Жаратушы  Иемен  тiлдесiп,  жаратылыстың  құпиясын  бiлмекке 
ұмтылған ерекше болмысты адамның жан толғанысы мен жүрек 
шерi. 
Жаратушы Иеге: 
Қорқыттың кiм екенiн 
  
 
 Жаратушы өзiң болмасаң, 
О,Тәңір, 
Түсiнбейдi бұл тобыр, – 
деп наз айтып, налыған Қорқыт: 
Көк төрiнде –  

74 
 
Сен жалғыз, 
Жер бетiнде –  
Мен жалғыз, – 
деген  күңiренiсiн  күрсiнiспен  айтады.  Қорқыт  болып  күңiренiп,  
Қорқыт  болып  налыған  ақын  Жаратушы  Иеге  деген  шексiз 
сенiмiн осы жолдармен бiлдiрiп тұрғандай. 
Жердегi тiрлiкке көңiлi толмаған Қорқыт: 
Мен де ұмытам Сенi! 
Бұдан былай- 
Өзiме-өзiм-Құдай, – 
деген  сәтте  Күн  тұтылып,  Жер-қозғалғандай  болады  да,  кәрi 
жартас  құлап  түседi.  Жартас-Дауыс  Қорқытқа  «Құдай  болмағың 
құр  қаңқу»  дейдi.  Оны  да  тыңдамаған  соң,  Жартас  басындағы 
Шырғай ағашқа жай түсiп құлайды. Ендi Шырғай дауыс: 
Құдай бола алмайсың, 
Қорқыт! 
Мен тәрiздi! 
Омақаса жығылып, 
Сен де бiр күн- 
Тынасың,- 
дейдi.  Қорқыт  шырғай-ағашқа  балта  сiлтеген  кезде,  одан 
таңғажайып үн шығады. Сол сәтте Дауыстар сөйлеп, Тәңiрге тiл 
тигiзбей, райынан қайтуын өтiнедi: 
–Сен де-өлесiң , 
Қорқыт! 
Көресiңдi көресiң – 
Қорқыт. 
– Өлесiң, – 
десiп жамырайды. 
Шырғай-Ағашқа  балта  сiлтеген  сайын  Таңғажайып  үн 
әуелеп, күллi дүниенi ұйытады. 
Қорқыт туралы аңыздың бiрi-оның қобызды дүниеге әкелуi 
болса,  осы  желi  Иран-Ғайыптың  дастанында  мәнi  тереңдеп, 
тартыспен  берiледi.  Қорқыттың  өлiмнен  қашуы  –  өлiммен 
арпалыс, оған қарсы күрес болып көрсетiледi. 
Екiншi  көрiнiсте  –  оң  қолына  аса,  сол  қолына  шырғай 
ағаштан  жасалған  қобыз  ұстаған  Қорқытты  жанды-жансыз 

75 
 
табиғатпен  тiлдесiп  келе  жатқан  сәтiнде  кездестiремiз.  Аққу-
дауыстар: 
Қобыз үнiне 
Зармыз... 
Қорқыт, – 
деп  назданады.  Тырна  дауыстар  Қорқытты  күткен  сұлу  да 
сұңғыла  жар  бар  екенiн  жеткiзедi.  Сол  сәтте  Қорқыт  қобызын 
шалады.  Күй  соңы  елеске  ұласады.  Елес  iшiнде  -  Қорқыт  күйiнiң 
талып естiлген үнiне елтiп, қырық қызды қасына ертiп, Қорқытқа 
жетпек болып жолға шыққан Сарын-ару. Таңғажайып үнге елiтiп, 
күн-түн  сапарда  келе  жатқан  қырық  қыз  шөлге  ұрынады.  Ақыры 
қырық  қыз  да  мерт  болып,  Сарын-Ару  табаны  ойылғандықтан 
ақсаңдай  басып  жетiп,  Қорқыттың  қарасын  көргенде  ес-түссiз  
құлайды.  Қорқытқа  қатысты  аңыздардың  тағы  бiрi-қырық  қыз 
бен  ақсақ  қыз  туралы.  Ањыз  айтады:  қырыққыз  бiрдей 

жүктеу/скачать 0,89 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: