Issn 1563-034x индекс 75880; 25880

28
Вестник КазНУ.  Серия востоковедения. №3(64). 2013
Участие лидирующих партий Казахстана и Китая  в модернизации страны
4  Программа НДП Нур Отан. – Астана, 04.07.2007.
5  Стратегия действий НДП Нур Отан. – Астана, 2009. 
6 Народная платформа НДП Нур Отан «Казахстан. Цели 2017. Национальный план действий». – 
Астана, 2011.
7 Программа НДП Нур Отан до 2020 года. – Астана, 2011. 
8 Хэ Чуаньци. Вторая модернизация. Материалы Китайского Центра исследований модернизации. 
http://www.modernization.com.cn/Ccmr10.htm 
References
1  Ustav Narodno-democraticheskoi partii Nur-otan. 01.03 1999. 
2  Narodnaya platforma NDP Nur otan «za procvetanie Kazakhstana i blagopoluchie kazakhstancev».  
– astana, 2007.
3  Programma NDP Nur-otan. – astana, 04.07.2007.
4  strategiya deistvii NDP Nur-otan. – astana, 2009.
5  Narodnaya  platforma  NDP  Nur-otan  «Kazakhstan.  Celi-2017.  Nacionalny  plan  deistvii».  – astana. 
2011. 
6 the new edited Constitution of the Communist Party of China. 14.11.2002. 
7 Programma NDP Nur-otan do 2020 goda. – astana, 2011. 
8 he Chuanqi. vtoraya modernizacia. Materialy Kitaiskogo Centra issledovanii modernizacii. http://www.
modernization.com.cn/Ccmr10.htm 

29
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Высшее образование для людей с ограничнными возможностями в Южной Корее
УДК 37(094)
Р.Е. Кудайбергенова 
Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы 
e-mail: k_renata@rambler.ru
Высшее образование для людей с ограничнными возможностями  
в Южной Корее
Один из трендов современного образования – «образование для всех». В связи с этим проблема об-
разования для людей с ограниченными возможностями приобретает особую актуальность. В данной 
статье рассматривается опыт Южной Кореи по формированию законодательной базы, практической 
реализации законов в данной сфере, политика университетов при приеме людей с ограниченными 
возможностями, создание соответствующих условий и др. 
Ключевые слова: специальное образование, люди с ограниченными возможностями, высшее обра-
зование, государственная политика.
Р.Е. Кудайбергенова 
Оңтүстік Кореядағы 
мүмкіндігі шектеулілерге жоғарғы білім беру ерекшеліктері
Мақаланың  басты  мақсаты  –  Оңтүстік  Кореядағы  арнайы  білім  беру  жүйесіндегі  реформалар 
мен модернизациялауды зерттеу. Мақаланың өзектілігі Оңтүстік Кореяда мүмкіндігі шектеулі ба-
лалар  мен  ересектерге  білім  берудегі  жағдайдың  жасалуы  мен  осы  саланың  табысты  дамуының 
маңыздылығында жатыр. Мақаланың міндеті – Қазақстан үшін пайдасы болатын Оңтүстік Кореяның 
тәжірибесін зерттеу.
Түйін сөздер: арнайы білім, мүмкіндігі шектеулі жандар, жоғарғы білім, мемлекеттік саясат.
r.Е. Kudaibergenova 
Higher education for people with ogranichnnymi opportunities in 
South Korea
Main  purpose  of  the  paper  is  to  research  reformation  and  modernization  of  special  education  in  the 
republic of Korea and challenges of higher education development. the idea of this paper appeared from 
perception of importance of creation of conditions for accessible education for disabled children and adults 
and successful progressive development of this sphere in south Korea. the objective of the paper is to 
research south Korea experience and formulate and implement the modernization program of education 
for disabled people in Kazakhstan.
Keywords: special education, people with disabilities, higher education, public policy.
Проблема  высшего  образования  для  лю-
дей  с  ограниченными  возможностями  стала 
актуальным  объектом  для  исследований  от-
носительно  недавно,  что,  естественно,  имеет 
свои предпосылки. В контексте развитых стран 
высшее образование всегда было прерогативой 
высшего и среднего классов. Однако современ-
ное высшее образование не только выполняет 
задачу социализации молодого поколения, но и 
выступает  фактором  накопления  человеческо-
го капитала и формирования среднего класса. В 
связи с этим особое значение приобретает его 
доступность для социально уязвимых групп на-
селения [1]. 

30
Вестник КазНУ.  Серия востоковедения. №3(64). 2013
Р.Е. Кудайбергенова 
Как  говорится  в  докладе  Организации  эко-
номического сотрудничества и развития (ОЭСР) 
«Инвалидность  и  высшее  образование»,  «до-
ступ к высшему образованию для людей с огра-
ниченными возможностями больше не утопия». 
В данном докладе приведены результаты иссле-
дований в таких развитых странах, как Франция, 
Канада, Швейцария, Германия, Великобритания 
и  др.  Так,  в  Швеции  количество  студентов  с 
ограниченными  возможностями  в  университе-
тах с 1993 по 1999 г. увеличилось на 125%; во 
Франции за 7 лет (с 1993 по 2000 г.) этот пока-
затель увеличился почти в два раза и составил 7 
029 в 2000 г. (против 3601 в 1993 г.) [2].
Говоря  об  актуальности  проблемы  доступ-
ности высшего образования для людей с ограни-
ченными возможностями, можно согласиться с 
мнением экспертов ОЭСР, что эта проблема – не 
только проблема защиты их прав, но и возмож-
ность попасть на рынок труда. В свою очередь, 
работа для людей с ограниченными возможно-
стями – это не только источник дохода, но и путь 
к социальной адаптации. Более того, современ-
ная демографическая ситуация в Южной Корее 
позволяет  прогнозировать  дальнейшее  сниже-
ние  доли  трудоспособного  населения.  Данный 
факт еще раз доказывает необходимость вовле-
чение в занятость людей с ограниченными воз-
можностями.
Законодательная база системы специаль-
ного образования в Южной Корее и практи-
ческая реализация законов.
Принятый  в  1949  году  Закон  об  образова-
нии допускал открытие специальных классов в 
начальных и средних школах для детей с огра-
ниченными  возможностями  (ОВ)  и  разрешал 
создание специальных школ. Однако бедствен-
ное  положение,  в  котором  оказалась  страна  в 
результате войн, не способствовало реализации 
этого закона на практике. Введение в действие 
Закона  о  содействии  специальному  образова-
нию  (special  education  Promotion  act)  в  1977 
году, который провозглашал, с одной стороны, 
специальное  образование  для  детей  с  ОВ,  а  с 
другой  –  необходимость  проведения  соответ-
ствующей  политики  –  считается  поворотным 
пунктом в истории специального образования в 
Южной Корее [3]. С 1970-х годов специальное 
образование  стремительно  развивается.  Если  в 
1971 году был 1 специальный класс, то в 2004 
их количество достигло 4366, и на сегодняшний 
день примерно 60 тысяч детей с ОВ обучаются в 
обычных и специальных школах [4]. 
В 1994 году были внесены поправки в Закон 
о специальном образовании, в которых оговари-
валось введение обучения по принципу инклю-
зива [5].
В  1997  г.  южнокорейским  правительством 
был  принят  Закон  по  продвижению  специаль-
ного  образования  (special  education  Promotion 
act).  В  2007  г.  в  дополнение  к  данному  зако-
ну был принят Закон о специальном образова-
нии  для  лиц  с  ограниченными  возможностями 
(act  on  special  education  for  Disabled  Persons). 
Этот  закон  обеспечил  правовую  основу  для 
существенных изменений в сфере высшего об-
разования.  Согласно  данному  закону,  коллед-
жи и университеты со своей стороны не могут 
допустить  дискриминации  в  отношении  лиц  с 
ограниченными  возможностями  и  отклонить 
их кандидатуры при поступлении. Далее, в нем 
провозглашается обязанность ректоров универ-
ситетов  организовать  и  обеспечить  работу  так 
называемых  Комитетов  специальной  поддерж-
ки  для  помощи  студентам  с  ограниченными 
возможностями (special support committee) при 
университетах. В вузах с большим количеством 
студентов с ОВ должны быть открыты Центра 
поддержки  студентов  с  ограниченными  воз-
можностями. Цель данных комитетов и центров 
заключается  в  гарантированном  доступе  к  об-
разованию, вспомогательным технологиям и по-
мощи в учебе. Однако если университет не име-
ет необходимого для организации комитета или 
центра количества студентов с ОВ, университет 
может организовать команду или назначить от-
ветственных за работу с данным контингентом 
студентов [6]. 
В рамках данного закона, начиная с 2005 г., 
правительство  открывает  Центры  поддержки 
специального образования. Таким образом, об-
разование можно получить независимо от того, 
где студенты обучаются – на дому или в учеб-
ном заведении. 
В  2010  г.  правительство  оснастило  данные 
центры  5,395  вспомогательными  устройства-
ми 2,683 типов, 59,174 методическими матери-
алами  32,203  видов.  Также  были  разработаны 
книги для самостоятельного обучения и специ-
альные материалы для слабовидящих и слабос-
лышащих студентов. Для слабослышащих сту-

31
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Высшее образование для людей с ограничнными возможностями в Южной Корее
дентов, к тому же, был открыт образовательный 
сайт http://www.eduable.net [7].
Современные задачи государственной поли-
тики в области образования отражены в 5-лет-
нем Плане развития специального образования 
на  2008-2012  годы,  и  заключаются  они  как  в 
поддержке  специального  и  интегрированного 
образования, так и в быстром реагировании на 
изменение потребностей общества [8]. 
 Важнейшей заслугой южнокорейского пра-
вительства,  на  наш  взгляд,  является  не  только 
создание нормативно-правовой базы, но и при-
нятие  адекватных  и  своевременных  мер  для 
успешной реализации законов на практике. Так, 
с 1994 года в Южной Корее функционирует Го-
сударственный  институт  специального  образо-
вания  (
국립  특수  교육원),  который  руководит 
исследованиями  в  области  специального  обра-
зования и ведет работу по повышению инфор-
мированности  общественности  относительно 
потребностей людей с ограниченными физиче-
скими возможностями.
Условия  приема  людей  с  ограниченными 
возможностями в вузы.
С  1995  года,  когда  правительством  было 
отдано  соответствующее  распоряжение,  уни-
верситеты  предоставляют  особые  условия  для 
поступления  для  людей  с  ОВ,  и  абитуриент  с 
ограниченными  возможностями  может  быть 
принят  в  университет  по  особому  указанию 
ректора. Это позволило университетам принять 
дополнительное количество с ОВ и расширить 
спектр  предоставляемых  им  образовательных 
возможностей. 
По данным 2010 г., в Корее насчитывалось 
10 200 университетов и колледжей, и 3 из них 
имели  самое  большое  количество  студентов 
с ОВ. Это – университет Дэгу, Korea Nazarene 
University и Корейский национальный колледж 
реабилитации и благосостояния. 
Благодаря введению данной системы посту-
пления, число поступающих увеличилось со 113 
в 1995 г. до 656 в 2010. 
В  следующих  таблицах  приведены  данные 
Министерства образования, науки и технологий 
Республики Корея, а также Корейского институ-
та развития образования за 2010 г. о количестве 
студентов с ограниченными возможностями на 
всех уровнях образования.
Роль государства в создании благоприятных 
условий  для  студентов  с  ограниченными  воз-
можностями в университетах и колледжах. 
Тип учреждения 
образования 
Специаль-
ные школы 
Специальные 
классы в 
общеобразо-
вательных 
школах 
Общие классы в 
детских садах, 
начальной и 
средней школы 
Центры 
поддержки 
специального 
образования 
Универ-
ситеты 
Количество 
школ/классов/центров 
150 
7 792 
6 775 
187 
173 
Количество студентов 
23 776 
42 021 
13 746 
168 
5 716 
 
год 
2009 
2010 
Всего 
Выделяемая сумма 
(млн.вон) 
2 283 
2 800 
8 416 
Количество ассистентов 
(в т.ч. в центрах) 
1643 
Более 2000 
8543 
*по данным Министерства образования, науки и технологий Республики Корея (2010) 
 
В  рамках  упомянутого  выше  Закона  о  спе-
циальном образовании для людей с ограничен-
ными  возможностями  (2007  г.),  как  уже  было 
отмечено, правительством было профинансиро-
вано открытие Центров поддержки студентов с 
ограниченными  возможностями.  В  следующей 
таблице  приведены  данные  о  бюджете  данных 
центров.
Данный  персонал,  в  зависимости  от  нужд 
студентов, делится на 3 категории:
- мобильный персонал по уходу: если у сту-
дента тяжелое заболевание, то ему могут асси-
стировать более двух сотрудников;
- специализированный персонал: сурдопере-
водчики  и  переводчики  языка  Брайля  для  сла-
бослышащих и слабовидящих студентов;

32
Вестник КазНУ.  Серия востоковедения. №3(64). 2013
Р.Е. Кудайбергенова 
-  персонал  для  дистанционного  обучения: 
сотрудники,  которые  помогают  слабослыша-
щим студентам понимать лекции и общаться с 
другими студентами.
Также в октябре 2010 г. Министерством об-
разования, науки и технологий были проинспек-
тированы  242  университета  3  типов  –  нацио-
нальные, государственные и частные. Основные 
результаты исследования таковы:
1.  Национальные  университеты.  В  5-ти  на-
циональных  университетах  количество  студен-
тов с ограниченными возможностями не превы-
шает 10 человек, в 3-х из них функционируют 
комитеты по работе со студентами с ОВ, в 2-х 
других  таких  комитетов  нет.  Центр  работает 
только в одном из них. Однако отсутствие коми-
тетов и центров отнюдь не означает, что студен-
ты остаются без поддержки, так как в одном из 
университетов открыто специальное отделение, 
а в 4-х есть специальный персонал. В 19 наци-
ональных  университетах  количество  студентов 
с ОВ составляет больше 10, в 15 университетах 
открыты комитеты и центры, в 2-х – специаль-
ные отделения и в одном ограничились назначе-
нием специально обученного персонала. Таким 
образом, в одном национальном вузе студенты с 
ОВ остались без поддержки
2.  Среди  государственных  университетов  и 
колледжей не было ни одного, в котором количе-
ство студентов с ограниченными возможностя-
ми превысило бы 10 человек. В 4 колледжах и 3 
университетах студентов с ОВ меньше 10. В 55-
ти из них открыты комитеты, в 2-х – центры, в 
3-х – помощь студентам с ОВ не предусмотрена. 
3. Количество частных университетов и кол-
леджей, в которых обучаются студенты с ОВ, на-
много больше. С контингентом меньше 10-ти   – 
60 колледжей и 64 университета, в 37 из которых 
открыты  комитеты,  в  17  –  центры  поддержки, 
однако  в  79-ти  столь  необходимая  поддержка 
не организована. Количество частных вузов, где 
число студентов с ОВ больше 10-ти – 56, кол-
леджей – 31. В 50-ти функционируют комитеты, 
в 37 – центры. Университетов, не предоставив-
ших поддержку, насчитывается 28. 
Таким образом, было проинспектировано 95 
университетов и 147 колледжей, в 110 открыты 
комитеты, в 72 – центры, в 52 – отделения, в 57  – 
работает специальный персонал. В 111-ти на мо-
мент исследования для работы со студентами с 
ОВ не были организованы службы поддержки, 
что противоречило Закону о специальном обра-
зовании от 2007 г. [7]. 
Важным  шагом  со  стороны  Правительства 
Республики Корея стало указание каждому уни-
верситету к 2015 г. установить в кампусах спе-
циальное оборудование (лифты, туалеты и т.д.).
Деятельность  университетов  по  созданию 
благоприятных условий для студентов с ограни-
ченными возможностями.
На  сайтах  университетов  есть  страницы, 
которые так и называются – «Студенты с огра-
ниченными  возможностями»  (например,  на 
сайте  Сеульского  национального  универси-
тета  –  http://www.useoul.edu/students/disabled, 
университета  Кёнхи  –  http://www.khu.ac.kr/eng/
campus/disabilities.jsp).  Таким  образом,  студен-
ты имеют доступ к информации о нахождении 
специальных центров или комитетов, о том, ка-
кие услуги они предоставляют. 
К  вышеприведенной  статистке  о  наличии 
центров, комитетов и специального ассистирую-
щего персонала можно добавить, что в програм-
мах каждого университета есть свои особенно-
сти, своя «изюминка», которые можно взять «на 
вооружение» руководству казахстанских вузов.
В  университете  Соган  (sogang  University) 
ежегодно  проводятся  встречи  сотрудников  фа-
культета с родителями студентов, и у студентов 
с ОВ есть возможность высказать свои пожела-
ния  [9].  В  Сеульском  национальном  универси-
тете  специальная  программа  поступления  для 
абитуриентов с ОВ была принята еще в 1995 г. 
В 2002 г. студентами была создана организация 
«Команда  Сеульского  национального  универ-
ситета по защите прав людей с ограниченными 
возможностями»  (sNU  Disabled  human  rights 
solidarity  Project  team).  Во  многом  благодаря 
усилиям этой организации в 2003 г. был открыт 
специальный  центр  [10].  Некоторые  универси-
теты  организуют  зарубежные  стажировки  для 
студентов с ОВ и их ассистентов (например, ста-
жировка студентов университета Корё в универ-
ситете Цукуба в июле 2010 г., в рамках которой 
было  подписано  соглашение  о  сотрудничестве 
[11], или программа обмена университета Ёнсэ в 
2008 г. с вузами Вьетнама, стажировка в Японии 
в 2006 и др.) [12].
Важным стимулом данного направления ра-
боты вузов является то, что Министерство обра-
зования, науки и технологий Южной Кореи еже-
годно проводит ранжирование университетов по 

33
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Высшее образование для людей с ограничнными возможностями в Южной Корее
результатам их работы по созданию условий для 
обучения студентов с ОВ. И не факт, что лучши-
ми в данном рейтинге окажутся крупные наци-
ональные университеты. В Южной Корее сегод-
ня практически нет университетов и колледжей, 
которых бы не коснулась политика интеграции 
студентов с ОВ. К сожалению, есть вузы, в кото-
рых эта политика проводится формально, «для 
галочки»,  однако,  главной  положительной  тен-
денцией является осознание образовательными 
учреждениями важности и необходимости инте-
грации студентов с ОВ, причем в равной степе-
ни это необходимо здоровым, неограниченным 
ни  в  чем  студентам.  Важно  отметить,  что  при 
оценке университетов самими студентами гово-
рится не только о материально-технической сто-
роне, но и о том, что студенты с ОВ хотят быть 
как  все  в  глазах  преподавателей,  руководства, 
других студентов. 
В  заключении  хотелось  бы  сказать,  что  в 
мировом  масштабе  южнокорейские  вузы  не 
являются  лидерами  в  работе  со  студентами  с 
ограниченными  возможностями,  однако  дина-
мика их развития в данном направлении может 
послужить  примером  для  вузов  постсоветского 
пространства, в частности для казахстанских ву-
зов. Не смотря на все отличия, у наших систем 
образования есть одна общая черта – молодость. 
Система высшего образования и в Казахстане, и 
в Корее не имеет многовековой истории, в отли-
чие от европейских государств. Но, не смотря на 
свою молодость и незрелость, Южная Корея до-
билось больших успехов за очень недолгий пери-
од, что, конечно, показательно. Именно поэтому 
опыт Южной Кореи в сфере высшего образова-
ния и конкретно высшего образования для людей 
с ограниченными возможностями стоит исследо-
вать и, по возможности, адаптировать. 
Литература
1  Зиновьева В.И., Берсенев М.В. Сопровождение студентов с ограниченными возможностями в 
вузах Германии (университет Гумбольдта)// Вестник Томского государственного университета. – 2011. 
– №3 (5). 
2  Disability in higher education// www.oecd.org/site/eduhe30/41887103.ppt
3  hwang  yoon  –  suk.  attitudes  towards  inclusion:  gaps  between  belief  and  practice.//  international 
Journal of special education. http://eprints.qut.edu.au
4  shwartzman  N.  the  state  of  special  education  in  Korea//  http://asian  correspondent.com/21995/the-
state-of-special-education-in-korea/
5  Kim Misook, Kim Jakyoung. Change of Perception of children without disabilities toward those with 
disabilities for full inclusion// www.ditplb.or.id/.../MsookKim-JakyoungK...
6   Kim sun-Kyoo. status of higher education and employment of the disabled in Korea// www.tsukuba-
tech.ac.jp/.../3/etec8_0_06.pdf
7  initial report under the Convention on the rifhts of persons with disabilities// www2.ohchr.org/sPdocs/
CrPD/futuresession/CrPD-C-Kor-1_en.doc
8  taeg  hwan  KWoN.  special  education  in  Korea//http://www.acid2011korea.  org/kaidd  _abs/
pds/20110900018_20th_c_7.pdf
9  Kim Jong-ha, Kang aa-young. is Dongguk University ready to accomodatedisabled students?// http://
www.dgupost.com/news/articleview.html?idxno=1184
10  how  sNU  has  changed  to  better  accommodate  for  disabled  students  (part  1)//  http://en.snu.ac.kr/
snunews?bm=v&bbsidx=109589
11  staff of the center for students with disabilities at Korea University visits the University of tsukuba// 
http://www.tsukuba.ac.jp/english/topics/ 20100803115139. html
12  Kim  hee-jin.  accessible  universities,  inaccessible  classes//  http://annals.yonsei.ac.kr/  news/
articleview.html?idxno=787

34
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
А.Е. Мирсеитова, М. Құрманғазықызы
ӘОЖ 2:316.3
*
А.Е. Мирсеитова
1
, М. Құрманғазықызы
2
1
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, магистрант, Қазақстан, Алматы қ.  
2
Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, ассистент, Қазақстан, Алматы қ.  
*
e-mail: mirseitova_ainur@mail.ru 
Касталық жүйенің үнді қоғамындағы мәні мен ерекшеліктері
Бұл мақалада касталық жүйенің Үнді қоғамындағы орны және оның Үндістанның өміріне тигізген 
ықпалы  талданған.  Касталық  жүйе  тақырыбы  үнді  қоғамындағы  тарихи  кезеңдерді  бір-бірімен 
жалғастырушы  болып,  қоғамдық  таптардың  мәнін  ашып  көрсету  үрдісінің  негізін  құрайды. 
Сондықтан үнді қоғамындағы касталық жүйе тақырыбын зерттеу мәселесі өзекті. Касталық жүйе 
үнді қоғамын тануға жетелейтін бір арна болғандықтан, оның үнді дүниетанымындағы орны, та-
рихи  ахуалдары,  үнділердің  рухани  өміріне  тигізген  әсеріне,  қоғамдық  таптардың  мәнін  және 
ерекшеліктерін ашып көрсетуіне баса назар аударылады.
Түйін сөздер: каста, джати, варна, веда,термин, далит, кшатрий.
А.Е. Мирсеитова, М. Курмангазыкызы
Значение и особенности кастовой системы в индийском обществе
В данной статье раскрыта основная информация о значении и особенностях кастовой системы в 
индийском обществе.
Ключевые слова: каста, джати, варна, веда,термин, далит, кшатрий.
a.e. Mirseitova, M. Kurmangazykyzy 
Meaning and singularities caste system in indian society
this given article is about the caste system, its meaning and singularities in the indian society. 
Keywords: caste, джати, varna, веда, the term, dalit, kshatry.
«Каста» – (casta) португал тілінен аударғанда 
«шығу,  пайда  болу»,  «таза,  табиғи»  деген 
мағынаны  білдіреді.  «Каста»  термині  Қытай, 
Жапония, ежелгі Египт, Үндістан қоғамына тән, 
бірақ, ең алдымен, Үндістан субконтинентіндегі 
үнді қоғамына тән. Сондай-ақ «Каста» термині 
басқа  тап  өкілдерін  өздерінен  алшақ  ұстап, 
белгілі  бір  заңдары  мен  ережелерін  қатал 
ұстанатын  әртүрлі  қоғамдық  таптардың  мәнін 
ашып көрсету үшін де қолданылады. 
«Каста» термині алғаш рет Үндістанда Xvii 
ғасырда қолданысқа ие бола бастаған. Сондай-
ақ  голландықтар  да  «каста»  терминін  XiX 
ғасырдан бастап қолдана бастаған. Үндітанушы 
ғалымдар  және  этнографтар  «каста»  терминін 
және оның қоғамдағы рөлін зерттей келе, басқа 
да оңтүстік-шығыс Азия елдерінде де касталық 
жүйенің  бар  болғанын  және  қазір  де  бар  болу 
болжамын айтқан. 
Үнді қоғамындағы «каста» терминіне тән ең 
басты ерекшеліктер: эндогамия (тек бір касталық 
топ  өкілдері  арасында  тұрмыс  құру);  басқа 
касталық топ өкілі болуға ешқандай құқықтың 
болмауы, яғни тек бір касталық топқа жату, сол 
касталық топтың өкілі болу; басқа касталық топ 
өкілдерімен  ешқандай  қарым-қатынаста  бол-
мау; тек өз касталық тобына байланысты кәсіп 
таңдау  және  тек  сол  кәсіппен  айналысу.  Б.з.д. 
1500-1200 аралығында Үндістанды қоныстанған 
арий тілінде сөйлеген халық сол кезден бастап 

35
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Касталық жүйенің үнді қоғамындағы мәні мен ерекшеліктері
төрт варнаға (санскрит тілінен аударғанда 
वर्णा 
«түс» деген мағынаны білдіреді) бөлінген: 
1. Брахмандар – діни қызыметтегі адамдар.
2. Кшатрилер – әскерлер, жауынгерлер.
3. Вайшилер – сауда, мал және жер шаруа- 
шылығымен айналысатындар.
4. Шудрлар – әр түрлі қызметтегі адамдар.
Қоғамға  тереңінен  сіңіп,  тамырын  жайған 
касталық  жүйенің  Үнді  қоғамында  алар  орны 
зор  және  Үнді  қоғамы  үшін  мәні  өте  терең. 
Үнділердің наным-сенімі бойынша әр кастаның 
өзіне тән ережелері мен заңдары қатаң сақталу 
керек.  Кімде-кім  өз  кастасының  заңдарын 
қатаң  сақтаса,  келесі  жаратылысында  жоғарғы 
каста  өкілі  боп  өмірге  келеді,  ал  кімде-кім, 
керісінше,  белгілі  бір  заңдарына  қайшы  кел-
се,  келесі  өмірінде  өз  қоғамдық  мәртебесін 
жоғалтады  деп  сенеді.  Ғасырлар  бойы  Үнді 
қоғамындағы касталық жүйенің алар орны мен 
мәні  айтарлықтай  кең  және  оңайшылықпен 
өзгертуге келмеген. Қазіргі таңда да Үндістанда 
касталық мәселелер өз орнын алып келеді. Б.з.д 
269-232  жж.  аралығында  Үндістанда  Ашок 
императорының  басқаруымен  келген  буддизм 
дінінің  де  кастаға  еш  әсері  болмады.  Будда 
дінінің  құлауымен  орнын  индуизм  діні  басты. 
Соған  байланысты  басында  қарапайым  боп 
көрінген төрт варнадан әр түрлі сан алуан топ-
тар  мен  жүйелер  қалыптасты.  Әр  варна  уақыт 
өте  келе  эндогамиялық  каста,  яғни  джатиға 
бөлінген.  Сонымен,  касталық  жүйенің  Үнді 
қоғамында  нақты  бекітіліп,  тарап  отырғаны 
соншалық,  не  Үндістанға  мұсылмандардың 
келуі, не ағылшындықтардың басуы бұл жүйені 
тамырымен жұлып алып тастай алмады.
Үндістанның  бүкіл  аймағында  өзіндік 
касталық топтар қалыптасқан және қазіргі таңда 
касталық жүйенің үнді қоғамында өз күшіне ие 
болуының арқасында мыңдаған әр түрлі касталық 
терминдер қолданылып келеді. Касталық терми-
нологиясы арий тайпалар кезеңінен бастап санск- 
рит  тілінен  еніп,  қоғамда  кеңінен  қолданыла 
бастаған.  Ол  терминдердің  Үнді  қоғамында 
мәні зор. Яғни әр терминге сәйкес әр касталық 
топ  өкілдері  өздеріне  сәйкес  кәсіппен  айналы-
сады.  Ең  жоғарғы  каста  өкілдері  –  «брахман-
дар». «Брахман» – санскрит тілінен аударғанда 
«brahma» сөзінен, яғни «brahmana» ( Деванага-
ри 
ब्राह्मण) – «абыз» деген мағынаны білдіреді. 
Сонымен  қатар  Випра,  Двиджа,  Двиджоттама, 
Бхусура  (жердегі  Құдай)  терминдерімен  сино- 
ним  болып  келеді.  Ауылда  және  кішігірім  ау-
дандарда  жоғарғы  каста  өкілдерінің  5-10% 
бір  немесе  бірнеше  брахман  кастасы  құрайды. 
Солардың  ішінде  жер  иемденушілер,  бірнеше 
кеңсе  хатшылары  мен  есепшілер,  жергілікті 
храмдар  мен  қасиетті  жерлерде  қызмет  жа-
сайтын  қызметшілер  де  кездеседі.  Кшатрий 
касталық тобы жауынгерлер мен әскерлер. Кей 
ғалымдардың  зерттеуі  бойынша  кшатрийлер 
ежелден  бері  әскери  қызметті  атқарып  келген, 
қызу қанды болады. Келесі касталық топ вайши-
лер саудамен және қөлөнермен айналысқан. Ал 
шудрлар  үнді  қоғамындағы  жоғарғы  касталық 
топтарға қызмет жасаған, яғни оларды құл деп 
есептеген.  Үнді  қоғамындағы  шудрлардан  да 
төменгі  касталық  топты  «қоғамнан  сырылып 
тасталынғандар» деп атаған. Оны касталық тер-
минологияда «ачхуттар – 
अछूत» деп атаған. «Ач-
хут» термині арий кезеңінен бастап қолданыста 
болғаны  және  санскрит  тілінен  енгені  бізгі 
мәлім. «Ачхуттарды» жоғарғы касталық топтар 
лас деп есептеген және оларды ортақ қоғамдық 
жерлерге жолатпаған. Оларға ортақ құдықтан су 
алуға, ортақ индуистік храмдарға баруға, ортақ 
көшелермен жүруге тыйым салынған. Олар тіпті 
қоғамнан  шеттетілген  аймақтарда  өмір  сүрген 
[1, 148, 150, 153-154].
Касталық  терминологияда  «қоғамнан  сы-
рылып  тасталынған  касталық  топтағыларды» 
«далиттер»  деген  термин  арқылы  түсіндіреді. 
«Далит – 
दलित» термині санскрит тілінен бастау 
алып,  «жер»,  «жаншылған»  деген  мағынаны 
білдіреді.  Бұл  терминді  алғаш  рет  Xii  ғасырда 
Джиотирао Шутт енгізген болатын [2, 4]. 
Үнді  ғалымы  В.  Премасагардың  айтуын-
ша,  «далит»  термині  «әлсіздік,  кедейлік  және 
жоғарғы касталық топтардың кемсітуі, қорлауы» 
деген мағынаны білдіреді [3, 108]. 
M. Ганди өз терминін ойлап тауып, «далит-
тер»  терминін  «хариджан»  терминімен  алмас- 
тырды. Оның тікелей аудармасы «Құдайдың ба-
лалары» дегенді білдіреді [4, 108].
Үндістан  үкіметі  «далиттердің»  жағдайын 
қоғамда  жақсарту  үшін  көптеген  шаралар 
жүргізген  және  ресми  құжаттарда  «қоғамнан 
сырылып  тасталынғандарды»  «далиттер»  деп 
атамауға үкім шығарып, әр штатта өзіндік тер-
миндер  ойлап  тапқан.  Мәселен,  Тамил  Наду, 
Карнатака,  Андхра  Прадеш  және  Пенджаб 
штаттарында  ресми  құжаттарда  «дравидтерді» 
басқаша терминдермен таныстырады. «Ади Дра-

36
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
А.Е. Мирсеитова, М. Құрманғазықызы
вида»,  «Ади  Карнатака»,  «Ади  Андхра»,  «Ади 
Дхарми» терминдері жоғарыда аталған штаттар-
да ресми құжаттарда қолданылатын терминдер. 
«Ади» префиксі мемлекеттің түпкі тұрғындары 
деген мағынаны білдіреді [5, 46].
Үндістан Конституциясы касталық жүйе бой-
ынша касталық топтардың дискриминациясына 
қатаң  түрде  тыйым  салған.  Соған  қарамастан 
касталық жүйенің өзі осы уақытқа дейін қоғам 
санасынан  кеткен  жоқ  [6,  46].  2007  жылы 
Нью-Йорк  университетінің  заң  факульетіндегі 
ұйымдасқан  мүшелері  Біріккен  Ұлттар  Ұйы- 
мына  берген  баяндамасында  Оңтүстік  Азия- 
да  «далиттерге»  қарсы  қанаулар,  теңсіздіктер 
және дискриминация әлі де бар, өз күшін жой-
мады  деп,  касталық  топтарға  бөліну  мәселесін 
қойған  [7].  Бірақ  Үндістан  өз  тәуелділігін 
алғаннан соң «далиттерге» көптеген жағдайлар 
жасалынды.  Олардың  елмен  қатар  білім 
алып,  жұмыс  жасауға  көптеген  мүмкіндіктер, 
денсаулақтарына байланысты емдер қабылдауға 
да айтарлықтай жұмыстар жасалынды.
Сондай-ақ  «далиттерді»  басқа  да  термин-
дермен  синоним  ретінде  қолданады.  Мәселен, 
«панчамас»  (бес  топқа  бөлінетін  варна-
лар)  және  «аспрушия»  (қоғамнан  сырылып 
тасталынғандар)  терминдері  де  Үндістанда 
төменгі  касталық  топты  білдіру  үшін 
қолданылады. 
 2001 жылғы санақ бойынша Үндістандағы 
«далиттердің»  саны  жалпы  халықтың  16,2% 
құраған [8]. Пенджаб штатында 2001 жылы ең 
жоғарғы  көрсеткіш  болған.  29%  «далиттер» 
құраған. Үндістан үкіметі «далиттер» касталық 
тобын  қоғамға  қосып,  олардың  құқықтарын 
толығымен қорғауда [9].
«Далиттер»  касталық  тобы  тек  Үндістанда 
ғана емес, сондай-ақ көршілес Непал, Пәкістан, 
Бангладеш  мемлекеттерінде  де  бар.  Бұл  арий 
кезеңіндегі арий тайпаларының осы аймақтарда 
мекен ету барысында пайда болған. 
Жоғарыда  айтылғандай,  үнді  қоғамы  төрт 
касталық  топтарға  бөлінген.  Солардың  ішінде 
қоғамнан сырылып тасталынғандар да бар.
Үнді  қоғамында  ежелден  келе  жатқан  жаз-
балар  болған.  Соның  ішінде  діни  жазбалар 
ведалар  және  заң  туралы  жазбалар.  Кей  заң 
жазбаларында  касталық  топтарға  қатты  көңіл 
бөлінген, ал кей жазбаларда касталық топтарға 
ортақ, бәріне бірдей қараған. Сондай-ақ ежелгі 
үнді  жазбаларында  касталық  жүйе  және 
касталық  топтар  жайында  нақты  бір  келісімді 
түрде  көрсетілмеген.  Үндістан  өз  тәуелсіздігін 
алғаннан  кейін  Үндістан  Конституциясын-
да  1108  касталық  топ  аталып  көрсетілген.  Әр 
касталық топтың өзіне тән санскрит тілінен ен-
ген термині бар. Ол терминология туралы орыс 
үндітанушысы филологиялық тұрғысынан зерт-
темесе  де,  әр  касталық  топтың  атауларын  өз 
еңбегінде көрсеткен.
Үнділердің  жалпы  түсініктері  бойын-
ша  және  діни  наным-сенімдері  бойынша 
касталық  жүйе  ежелгі  арий  кезеңінен  бастап 
діни  негізде  пайда  болған.  Сол  кездегі  арий 
тайпаларының үндіеуропалық тілдерде сөйлеуі 
және  санскрит  тілінің  әсері  барысында  арий 
тайпалары  касталық  терминологияны  санск- 
рит  тілі  негізінде  құрастырып  кеткен.  Бірақ 
ғалымдардың  зерттеулеріне  және  еңбектеріне 
сүйенсек,  касталық  жүйе  қандай  негізде  пай-
да  болғаны  нақты  айтылмайды.  Кей  ғалымдар  
саяси және мемлекетті басқару керек болған се-
бептер негізінде пайда болып, дамыған десе, енді 
бір ғалымдар діни негізде пайда болған деп ай-
тады. Бірақ көптеген ғалымдардың еңбектеріне 
сүйенсек, касталық жүйе мен касталық термино-
логия діни негізде қалыптасқан. Оны біз ежелгі 
үнді қасиетті жазбаларынан көре аламыз. 
Ведаларда  ежелден  үнді  қоғамындағы 
касталық  жүйе  туралы  айтылып  кетен.  Үнді 
халқының  діни  наным-сенімі  туралы,  өздеріне 
тән  діни  түсініктері  бойынша  касталық  жүйе 
туралы  мәселені  индуизм  дінін,  соның  ішінде 
кришнаизмді зерттеуші үнді діни ғалым Шрила 
Прабхупада ведалардағы, атап айтқанда, «Бхага-
ватгита» жазбаларында касталық жүйе мәселесі 
туралы  былай  дейді:  «Кришна  былай  деп 
айтқан:  «чатур-варйам  майа  срштам  гуна-кар-
ма-вибхагашах»,  яғни  мен  адамдарды  олардың 
сапасына және айналысатын кәсібіне байланыс- 
ты  төрт  топқа  бөлдім  деген.  Мәселен,  қоғамда 
инженерлермен  қатар  дәрігерлер  де  бар.  Бірақ 
біз инженерлер тобы және дәрігерлер тобы деп 
бөлмейміз. Міне, осыған сәйкес Бхагаватгитада 
төрт топ түрі көрсетілген. Олар жоғарғы дәреже- 
де  ойлайтындар  тобы,  басқарушы  топ,  өндіріс 
тобындағы адамдар және қара жұмыстағы адам-
дар. Міне, осыған қарап касталық топтар пайда 
болған.  Мысалы,  бірінші  топтағы  адамдар  аса 
жоғарғы  қабілетті.  Сондықтан  Бхагаватгитада 
айтылғандай, олар жақсы дәрігер немесе инже-
нер болу үшін жоғарғы дәрежеде білім алып, өз 

37
issN 1563-034Х                                                 KazNU bulletin. oriental series. №3(64). 2013                  
Касталық жүйенің үнді қоғамындағы мәні мен ерекшеліктері
тобына сәйкес болуы керек. Осыған сәйкес біз 
сондай  дәрежедегі  адамдарды  өз  ақыл-ойын, 
сезімдерін қалай ретке келтіру, қалай түзу жол-
мен  жүру,  ішкі  және  сыртқы  дүниесін  қалай 
таза ұстау керектігін, данышпандықтың жолын, 
алған білімін тәжірибеде ұқыпты қолдана алуын 
және Құдайға деген сенімі мен сезімін бақылап, 
ретке келтіруіне көмектесіп, үйретеміз. Кез кел-
ген  брахман  отбасында  дүниеге  келген  адам 
өзін  брахман,  жоғарғы  топ  адамы  деп  санауы 
мүмкін,  бірақ  егер  де  оның  ішкі  жан-дүниесі, 
жасаған  іс-әрекеті,  тәрбиесі  және  білімділігі 
брахмандарға  сай  келмесе,  оны  жоғарғы  топ 
адамы  деп  айтуға  болмайды.  Біз  ондай  адам-
дарды жоғарғы дәрежелі топқа жатқыза алмай-
мыз.  Мәселе  адамның  қай  ұлт  екенінде,  оның 
жоғарғы немесе төменгі топтан шыққандығында 
емес. Мейлі ол үнді болсын немесе еуропалық 
немесе  америкалық  болсын,  егер  оның  ойлау 
дәрежесі жоғары және тәрбиесі соған сай болса 
ол жоғарғы топтағы адам болып саналады». 
Үнді  қоғамындағы  касталық  жүйе  мен 
касталық терминдер туралы алғашқы мәліметтер 
діни  тұрғыда  жазылған  Ведаларда  анық 
көрсетіліп кеткен. Ведалар ежелгі арий тайпала-
ры кезеңінде жазылған. Сол мәліметтерді зерт-
тей отыра біз касталық жүйенің тамыры сонау 
арий кезеңінен тарағанын анық байқаймыз және 
қазіргі таңның өзінде үнді қоғамында касталық 
жүйе,  соған  сәйкес  хинди  тіліне  касталық 
терминдердің ауадай қажет екеніне көзіміз анық 
жетуде.
Осылай касталық жүйені касталық топтарға 
немесе  варнаға  бөлген.  Үнді  қоғамының  баға 
жетпес  қасиетті  діни  жазбалары  «Ригведа-
да»  касталық  жүйе  немесе  «варна»  термині 
көрсетіліп  кеткен.  Бұдан  біз  үнді  қоғамында 
касталық  жүйенің  мәні  мен  маңыздылығын 
байқаймыз. Сонымен, «варна» термині санскрит 
тілінен аударғанда «тек, түр, пейіл, мінез-құлық» 
деген мағынаны білдіреді. Ғалымдар «Ригведа-
ны»  зерттей  келе  «варна»  терминологиясының 
кеңінен  қолданылатынын  атап  кеткен.  Варна-
ларды  топтарға  жіктеу  алғаш  рет  осы  қасиетті 
діни «Ригведа» жазбаларында көрсетілген.
«Ригведа»  сонау  арий  кезеңінде  жазылып 
кеткен. Ал касталық топтарға бөліну арий тай-
палары кезеңінде пайда болған. Сондықтан кей 
үндітанушылардың  айтуы  бойынша,  касталық 
жүйе  үндіеуропалықтардың  әртүрлі  топтарға 
бөлінуі  барысында  пайда  болған,  нақтырақ 
айтқанда, үндіеуропалықтар көптеген тайпалар-
дан  тұрған,  сондықтан  оларды  ажырату  үшін 
немесе  топтарға  жай  ғана  бөлу  үшін  касталық 
жүйенің рөлі маңызды болған [10, 411].
Сондай-ақ үнді қоғамында «джати» термині 
де  кеңінен  қолданылады.  Санскрит  тілінен 
аударғанда  «солай  туылған,  дүниеге  келген» 
деген  мағынаны  білдіреді.  Бұл  термин  үнді 
қоғамында мыңдаған топтарды, әртүрлі тектегі 
адамдарды,  қоғамдағы  әр  түрлілікті  білдіру 
үшін қолданылады. Бұл терминді үнділер көбіне 
діни жағынан қолданады. Мәселен, әртүрлі діни 
наным-сенім  бойынша  немесе  белгілі  бір  ай-
налысатын  кәсібі  бойынша  немесе  өзі  шыққан 
тегі  бойынша  үнді  халқы  джатиларға  бөлінеді. 
«Джати» термині «касталық жүйе» немесе «вар-
на» терминдерімен синонимдес болып келеді.
Үнді  қоғамында  көптеген  касталық 
топтардың  болуы  үнді  мәдениетін,  үнді 
қоғамынын ерекшелігін көрсетеді. Үндістанда 
касталық  топтар  тегіне,  сондай-ақ  тұратын 
жерлеріне  байланысты  да  бөлініп,  өзінше  бір 
атауға  ие  болады.  Мәселен,  Оңтүстік  және 
Солтүстік  Үндістан  халықтарының  айналыса-
тын  кәсібіне  баланысты  өз  касталық  топтары 
болады. 
Осылай  касталық  жүйе  мен  касталық 
терминологияның  үнді  қоғамындағы  мәні  мен 
үнділер үшін маңыздылығын байқауға болады. 
Табиғаты бойынша үнді халқы діни адамдар де-
сек қате болмас, себебі жоғарыда айтылғандай, 
діни  қасиетті  жазбаларда  касталық  жүйе 
көрсетілген.  Сондықтан  болар  үнділер  үшін, 
үнді  қоғамы  үшін  касталық  жүйе  айтарлықтай 
маңызды. 
Әдебиеттер
1  Маркс К. Нищета философий. – М. – 1857-58. – 148, 150, 153-154с.
2  hutton J.h. the Castes in india.
3  oliver Mendelsonh. the untouchables: subordination, poverty and the state in the modern india. – M. – 
1998. – 4p.

38
ҚазҰУ хабаршысы.  Шығыстану сериясы. №3(64). 2013
А.Е. Мирсеитова, М. Құрманғазықызы
4  Premasagar v. indian experience in translation and interpretation of some biblical Passages (Chennai: 
Christian literature society). – M., – 2002. – 108p.
5  srinivas M.N. Dalit word un-constitutional says sC. express india. 27.09.2008
6  leslie J. authority and meaning in indian religions. – M. – 2004. – 46p.
7  Маркс К. Выдержки из Конституций Индий. Левому краю. 1997 г.// www.india.ru
8   Маркс К. Индия: «Скрытые апартеида» дискриминация в отношений далитов» 13 февраля. Про-
верено 20 ноября 2011 года.// www.india.ru
9  Арун Кумар. «Касты и племена населения: переписи населения 2001года». Правительство Ин-
дий, 2004.
10  the Constitution (scheduled Castes) 1950.
References
1  Marks K. Nisheta filosofii. – М., – 1857-58. – 148, 150, 153-154s.
2  hutton J.h. the Castes in india.
3  oliver Mendelsonh. the untouchables: subordination, poverty and the state in the modern india. – M. – 
1998. – 4p.
4  Premasagar v. indian experience in translation and interpretation of some biblical Passages (Chennai: 
Christian literature society). – M. – 2002. – 108 p.
5  srinivas M.N. Dalit word un-constitutional says sC. express india. 27.09.2008
6  leslie J. authority and meaning in indian religions. – M. – 2004. – 46 p.
7  Marks K. vyderzhki iz Konstitucii indii. levomu Krau. 1997 g.// www.india.ru
8  Marks K. india: «skrytye aparteida» diskriminacia v otnoshenii dalitov» 13 fevralya. Provereno 20 
noyabrya 2011 goda.// www.india.ru
9  arun Kumar. «Kasty i plemena naselenya: perepiski naselenya 2001goda». Pravitelstvo indii, 2004 g.
10  the Constitution (scheduled Castes) 1950.
 
 
 
 

© 2013  Аl-Farabi Kazakh National University    
2-бөлім
фИЛОЛОГИЯ

жүктеу/скачать 4,39 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: