Ізденістер, №1 исследования, НƏтижелер 2015 результаты
жүктеу/скачать 8,44 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Зерттеу əдістемесі мен материалдар
- Зерттеу нəтижелері
- Əдебиеттер
- ƏОЖ 628.3 Жайлаубаева М.М., Зубаиров О.З., Жанымхан Қ.
- Кілт сөздер
Əдебиеттер 1. Қазақстан жер ресурстары, 2008, Журнал № 3, Мировой опыт создания и ведения земельного кадастра 2. Қазақстан жер ресурстары, 2009, №1 3. Земельный Кодекс Республики Казахстан, Алматы,2003г. 4. Есполов Т., Жоламанов Т., Пентаев Т., Абралиев О. «Жер кадастры», «Дəуір», 2013ж.
Ерменов Р.Т., Джуламанов Т.Д. ПРИСОЕДИНЕНИЕ ТЕРРИТОРИЙ СЕЛЬСКОХОЗЯЙСТВЕННЫХ УЧРЕЖДЕНИЙ К ИНФОРМАЦИОННОЙ СЕТИ УЧЕТА ЗЕМЕЛЬ ПОСЛЕ ПРИВАТИЗАЦИИ
Присоединение сельскохозяйственных учреждений к сети после приватизации. Ключевые слова: Земельные ресурсы, нормативно-справочная информация, сельскохозяйственные угодья. 131
Yermenov R.T., Dzhulamanov T.D. CONNECTING TO NETWORK AGRICULTURAL INSTITUTIONS AFTER PRIVATIZATION
Connecting to network agricultural institutions after privatization is presented in this paper. Key words: land resources, normative and background information, agriculturally used areas.
ƏОЖ 502.4:338.484 (574.53) Ештаев Б.Д., Кентбаев Е.Ж., Шыныбеков М.К. Қазақ ұлттық аграрлық университеті ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН ОБЛЫСЫ «САЙРАМ-ӨГЕМ» МЕМЛЕКЕТТІК ҰЛТТЫҚ ТАБИҒИ ПАРКІНДЕ ЭКОТУРИЗМДІ ДАМЫТУ ЖОЛДАРЫ
Бұл мақалада Қазақстанның ерекше қорғалатын табиғи аймақтарының бірі - «Сайрам- Өгем» мемлекеттік ұлттық табиғи паркіндегі экотуризмді дамыту жолдары қарастырылып, туризм жұмыстарына талдау жасалған. Кілт сөздер: мемлекеттік ұлттық табиғи бақ, экотуризм, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар, қорғалатын табиғи аймақтар, халықаралық табиғат қорғау одағы, айлық есептік көрсеткіш.
Соңғы екі мың жылдықта экотуризм жақсы дамуда жəне болашақта оның одан əрі дамуы күтілуде. Бұл негізінен адамдардың табиғи ортасы жақсы дамыған, ауасы мен суы таза табиғи жерлерде демалуға ұмтылумен байланысты. Экотуризм соңғы жылдары бүкіл əлемде қолдау тапқан туризмнің жаңа бағыты. Осыған байланысты Біріккен Ұлттар Ұйымы 2002 жылды Халықараралық экотуризм жылы деп жариялаған. Қазақстанда экотуризмді дамытудың үлкен мүмкіндігі бар. Оған негізінен аймақтың геополитикалық жағдайы, яғни халықаралық туристік жəне саудалық ағындардың осы территория арқылы өтуі, саяси тұрақтылық, елдегі көптеген табиғи ландшафтының, архитектуралық, тарихи-мəдени рекреациялық ресурстардың алуан түрлігі себеп. Қазақстанда экотуризм дамуының негізі болып, көптеген елдердегі сияқты, ерекше табиғи жер бедері мен ерекше қорғалатын табиғи аймақтар саналады. Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар (ЕҚТА) дегеніміз – белгілі бір аймаққа тəн табиғи кешенді халық игілігіне жарату мақсатымен мемлекет тарапынан қорғалатын, ғылыми, тарихи, мəдени жəне эстетикалық мəні бар табиғат нысандары. «Табиғат – ел байлығы», «Жері байдың – елі бай» деп халқымыз қазақ бекер айтпаған. Табиғат адамның ежелден бергі тіршілік етіп келген жəне мəңгілік мекен ете беретін алтын бесігі. Туған жер табиғаты–халқымыздың ұлттық мақтанышы. Сондықтанда табиғатты қорғау халық парызы, əр адамның алдында тұрған міндеті [1]. Адам баласы XX-XXI ғасырлар аралығында негізгі қауіп-қатердің бірі-қоршаған ортаның ластанып, нашарлауына тап болды. Осыған байланысты экожүйені əлемдік, аймақтық жəне ұлттық дəрежеде қорғау жалпы мақсатқа жетудегі негізгі міндеті болып табылады. Əлемдегі ең ірі жəне беделді табиғат қорғау одағы (ХТҚО, ағылшынша қысқартылған атауы - IUCN) болып табылады, оған бірнеше мемлекеттер, сонымен қатар халықаралық жəне ұлттық үкіметтік емес бірлестіктер мүше болып кіреді. ХТҚО бүкіл əлемнен алты белгілі мақсатқа арналған бағытта жұмыс істейтін бірнеше мыңдаған 132
сарапшыларды біріктіреді. Олардың бірі-қорғалатын аймақтар жөніндегі Əлемдік комиссия (WCPA), табиғи экожүйені қорғауының теориялық жəне практикалық мəселелерімен айналысады, табиғи қор жағдайларына сараптау пен бағалау жүргізеді, тəуелсіз мемлекеттер үкіметіне қорғалатын табиғи аймақтар құруға ұсыныстар дайындайды [2]. ХТҚО онжылдықта бір рет қорғалатын аймақтардың Бүкілəлемдік конгресін өткізеді, онда табиғи экожүйелерді қорғаудағы қазіргі жағдай мəселелері қаралды жəне келешекке жоспар жасалады. 2003 жылы Дурбан қаласында (ЮАР) өткен бесінші Бүкілəлемдік конгересс комиссия жұмыстарын қорытындылай келе, биоəртүрлілікті қорғау жəне оның тұрақты дамуы үшін қорғалатын табиғи аймақтар (ҚТА) маңызын қайта бағалады. Оның ішінде, өткен онжылдықта табиғатты территориялық қорғау мəселесінде Биоəртүрлілік жөніндегі Конвенция пікірін іске асыруда негізгі топ болып танылды. Қорғалатын аймақтар Биоəртүрлілік жөніндегі Конвенция пікірін іске асыруда негізгі топ болып танылды. 1992 жылдан бері əлемдегі ҚТА-ның жалпы саны жəне олардың көлемі екі еседен көп ұлғайды. Қазіргі кезде, Антарктиданы қоспағанда, құрлық бетінің 12% -ынан көбі қорғалады, тек территорияның 10%-ына ғана қатаң қорғау тəртібі таралған. Əлемдік мұраның табиғи жəне табиғи-мəдени нысаналар саны 101-ден 172-ге өсті, əрі табиғи жəне мəдени қазыналарды қатар қорғау қажеттілігі одан да бетер ақиқат болып отыр [3]. Бұрын қорғалатын табиғи аймақтардың адам баласының басқа саладағы мүдделерімен байланысты толық емес еді. Сондықтан Дурбан конгресі келешектің негізгі бастамасы қорғалатын табиғи аймақтардың біртұтас жалпы жүйесін құру туралы қаулы қабылдады. Əлемдік үлгі талабы бойынша мемлекет территориясы көлемінің 10% - ынан көбі қорғалатын табиғи территория болу керек [4].
Жер көлемі жағынан əлемде тоғызыншы орын алатын Қазақстан, қорғалатын табиғи аймақтардың əлемдік жүйесінің дамуында маңызды рөл атқарады. Біздің мемлекетімізде ұлттық бақ құру тарихы 1922 жылдан басталады. Бұл жылы мəдени жəне көне табиғи ескерткіштерді қорғау жөніндегі Түркістан комитеті құрылған, ол алғаш рет сол аймақта ұлттық бақ құру қажеттілігі мəселесін көтерді. 1926 жылы Орта Азия мен Қазақстанда бірінші рет Ақсу-Жабағылы қорығы ұйымдастырылды. 5 жылдан кейін, яғни 1931 жылы, Наурызым мен Алматы қорықтары, 1936 жылы Бурабай қорығы, ал 1939 жылы Барсакелмес қорығы құрылды. Одан əрі ұлттық бақтармен бірге қорғалатын табиғи аймақтардың басқа да түрлері – геологиялық, зоологиялық жəне ботаникалық бақтар, табиғи ескерткіштер жəне т.б. ұйымдастырылды. 1985 жылы біздің елімізде алғаш рет Баянауыл мемлекеттік ұлттық бағы құрылды [5]. Кеңес Одағы кезінде Қазақстанның қорықтары, бақтары, қорықшалары мен табиғи ескерткіштері құрлықтың алтыдан бір бөлігін алып жатқан, үлкен мемлекеттің қорғалатын аймақтарының біртұтас жүйесінде болатын. Тəуелсіздіктің алғашқы жылдарында Қазақстан ауыр экономикалық жағдайды бастан өткізді, бұл жағдай қорғалатын табиғи аймақтарды зор шығынға ұшыратты. Қаржының жетіспеушілігі жұмысшы адамдар санын қысқартуға жəне табиғат қорғау жөніндегі көптеген жете зерттелген мəселелердің жабылуына əкелді. Жағдай тек соңғы 10-15 жыл шамасында ғана оңалып келеді. Қазіргі кезде Қазақстан əлемдік экономикалық жүйеге одақтасуға жəне əлемдік бірлестіктің толық құқықты мүшесі болуға талпынып жатыр. Бұл мемлекеттік құрылыс пен қоғамдық өмірдің көптеген жақтарын өзгертуді талап етеді. Осындай талаптардың бірі ҚТА ұлттық жүйесінің дамуы болып табылады, оның көлемі мемлекеттің бар территориясының 10%-ынан жоғары, сонымен қатар қорғалатын табиғи территорияның жалпы жүйесіне енген. Осы жолда біздің мемлекетіміз айтарлықтай жетістіктерге жетті [6,7]. 1997 жылдың 17 шілдесінде қабылданған «Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар жөніндегі» ҚР Заңы негізін құрайтын заң шығару базасы жете дайындалды. Заң табиғат қорғау мекемелерін құру жəне олардың жұмыстары жөніндегі мəселелерді реттейді. Қазіргі заң шығаруға сəйкес ерекше қорғалатын табиғи аймақтар – бұлар мемлекеттік табиғи – ұлттық бақтық қорын қорғау жəне қалпына келтірумен қамтамасыз ететін қорғаудың 133
құқықты шаралар жүйесі немесе шаруашылық жұмыстардың реттелетін ережелері бар жер, су, орман жəне жер қойнауы байлықтары. Қорғаудың құқықтық шаралары төмендегідей бөлінеді: ұлттық бақтық, яғни қоршаған ортаның табиғи жағдайын бүлдіретін кез келген шаруашылық жұмыстарын жүргізуге тыйым салынады; жəне ұлттық бақшалық, яғни мемлекеттік табиғи-ұлттық бақтық қор нысаналарын сақтауға қауіп төндірмейтін жəне олардың өсіп-дамуына зиян келтірмейтін шаруашылық жəне кез келген жұмыстарға тек белгілі маусым мен уақытта рұқсат беріледі [8,9]. Зерттеу нəтижелері 2013 жылы ұлттық парк аумағына 19121 адам келген, оның 4500-ден астамы табиғатты қорғау акцияларына қатысқандар болса, 14621 адам ерекше қорғалатын табиғи аумақты туристік жəне рекреациялық мақсатта пайдаланған демалушылар. Салық Кодексіне сəйкес ЕҚТА пайдаланғаны үшін олардан 0,1 АЕК мөлшерінде бюджетке жəне парк есепшотына көрсетілген қызмет көлеміне сай төлемдер алынды. Атап айтқанда бюджетке 0,1 АЕК бойынша 3778,5 мың теңге аударылған. Демалушыларға қызмет көрсетуден ақылы қызмет көрсету есеп-шотына 11005,6 мың теңге, оның ішінде жер пайдаланушылардан 2137,0 мың теңге түсірілген.
Кесте 1 - ЕҚТА пайдаланған адам саны, бюджетке жəне ақылы қызмет көрсетуден түскен қаржы көлемі ТББ Жалпы келген
адам саны
Бюджетке түскен қаржы, теңге Ақылы қызмет көрсетуден түскен қаржы, теңге Демалушылардан түскен қаржы, теңге Оның ішінде жер пайдаланушылардан түскен қаржы, теңге Төлеби 12294
3378288 6669508
2 137 000 Түлкібас 1863 322482 2006627
Өгем 448 77740 428765
Барлығы: 14605 3778510 11005600 Ұлттық парк аумағына келген туристер мен демалушыларға қызмет көрсетуден түскен қаржы: демалыс орындары мен туристік соқпақтарды пайдаланғаны үшін-4890843 теңге, автотұрақтарды пайдаланғаны үшін-462500 теңге, киіз үйлерді пайдаланғаны үшін-180000 теңге, моншаны пайдаланғаны үшін-385000 теңге, қонақ үйлерді пайдаланғаны үшін-532500 теңге, палатка мен тапшанды пайдаланғаны үшін-207000, мініс аттарын пайдаланғаны үшін- 158000 теңге, отынды пайдаланғаны үшін-143057 теңге, экскурсовод қызметінен-9000 теңге, жер пайдаланушылардан-2137000 теңге қаржы түсірілді. Нəтижелерді талдау
Ерекше қорғалатын табиғи аймақтар əр уақыттта қорғауды, сақтауды керек ететін табиғат кешені. Жер қойнауының байлықтары топырақ, су, ауа, өсімдіктір мен жануарлар дүниесі – қашан да жер бетіндегі тіршіліктің қайнар көзі. Алайда, табиғат қазынасы сарқылмас қор емес. Оның адам игілігі үшін ұзақ мерзім пайдалану, өсіп-өнуі, артып отыруы адамның қамқорлығын керек етеді. Қазақстанда экотуризмді дамытудың үлкен мүмкіндігінің болуына қарамастан, оны дамытудың көптеген қиындықтары бар. Республикамызда экотуризмді дамытудың ең басты проблемасы қазіргі уақытқа дейін экотуризмді дамытуда мемлекеттік бағдарламаның жоқтығы жəне осыған байланысты мемлекет тарапынан туризмнің бұл түріне қолдау көрсетілмеуі. Бірақ, Қазақстанда экотуризм мүлде дамымаған деуге болмайды. Өйткені экотуризмді дамыту мақсатында көптеген ЕҚТТ өз аймақтарында экомаршруттар ұйымдастыруда жəне бұл саланы дамыту сұрақтары мен айналасатын арнайы мекемелер, мемлекеттік емес ұйымдар бар. Сондықтан Қазақстанда экотуризм танымал болып келеді деуге болады.
134
Экотуризм соңғы жылдары Қазақстанда дамып келе жатқан туризмнің жаңа түрі. Жалпы алғанда, Қазақстанда экотуризмді дамытудың үлкен болашағы бар. Өйткені Қазақстан Республикасы экотуризм обьектілері болып табылатын ресурстарға бай болып келеді. Бұнда аса үлкен потенциалға ерекше қорғалатын табиғи аймақтар ие. Себебі олардың территориясында қазіргі уақытта экотуризм маршруттары кеңінен ұйымдастырылып келеді жəне де ол ең негізгі экологиялық туризм ресурсы болып отыр. Бір сөзбен айтқанда, ерекше қорғалатын табиғи аймақтар экотуризм дамуының негізі. Экотуризмнің дамуы экономикаға табыс түсірудің көзі болып табылады. Өйткені, экотуризм-табиғи жағдайы ластанбаған ортада демалу ғана емес, ол сол жердің халқының жағдайын жақсарту да болып табылады. «Сайрам-Өгем» МҰТБ талдау жасай отырып келесідей қорытындыға келдім. «Сайрам- Өгем» МҰТБ буферлік зоналарында экотуризмді дамытуға барлық мүмкіндіктер бар жəне олар осы аймақта экотуризмді дамытуда біршама жақсы қолдануда. «Сайрам-Өгем» МҰТБ экотуризмді дамыта бастағаннан бері жергілікті халықтың тұрмыстық деңгейі біршама көтеріле түсті. «Сайрам-Өгем» МҰТБ қорығы шетел азаматарының арасында, əсіресе американдықтар арасында үлкен қызығушылық тудырады. «Сайрам-Өгем» МҰТБ экотуризмды одан əрі дамыту мен жетілдіру үшін келесідей шараларды қолдану керек: ең бастысы ұлттық бақта экотурзмді дамыту мемлекет тарапынан қолдау табу керек, заңдар мен нормативті-құқықтық актілер қабылдану керек; ұлттық бақ маңайындағы елді-мекендерде инфроқұрлымды дамыту керек; жергілікті халық арасында потриоттық сезімді оятып, табиғатты аялауға шақыру керек; ұлттық бақтағы қызмет көрсетуші кадрлардың санын көбейтіп, қызмет сапасын көтеру керек. Көптеген тренингтер мен семинарлар өткізу қажет; өңірде туристік инфроқұрлымды дамыту қажет; кафе жəне мейрамханаларды дамыту. Осы айтылған шараларды жүзеге асыру арқылы үлкен жетістіктерге жетуге болады. Нəтижесінде «Сайрам-Өгем» бағында экотуризмі жақсы дамыған əлемдік сұранысқа ие болатын ұлттық бақ болады. Жалпы, Қазақстан Республикасындағы экотуризмді дамыту үшін барлық ерекше қорғалатын табиғи аймақтарда əлемдік тəжірибені негізге ала отырып, экотуристік маршруттар ұйымдастыру керек.
1. Бекенов А., Жұмаділов Ə., Қыдырбеков Х. «Қазақстан ұлттық бақтары». -Алматы: «Қайнар», 1980. 2. Назарчук М.К. «Перспективыразвития экологического туризма в Казахстане».- Алматы: ТОО «Экопроект», 2001.-80 бет. 3. «Географический термин».-М.: Советская энциклопедия,1988. 57 бет. 4. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы.- Алматы, 2002. 4 том. 69-95бет. 5. Қазақ Ұлттық Энциклопедиясы. «Қазақ энциклопедиясының» Бас редакциясы.- Алматы, 2002. 6 том. 5-37бет. 6. Егеменді Қазақстан газеті. Ерекше қорғалатын табиғи аумақтар туралы Заң.№152, 2003. 1-3 бет. 7. Қазақстан Республикасы Өкіметінің «Қазақсатан Республикасында туризмді дамыту концепциясы»туралы қаулысы.06.03.2001. 8. Қазақстан Ресиубликасының бірқатар заңды актілеріне жасалған толықтырулар мен өзгертулер.23.01.2001. -№151. 9. Қазақстан Республикасында 2030 жылға дейін Ерекше қорғалатын аймақтарды дамыту жəне бөлу туралы концепсиясы.10.10.200. -№1692.
135
Ештаев Б.Д., Кентбаев Е.Ж., Шыныбеков М.К. ПУТИ РАЗВИТИЯ ЭКОТУРИЗМА В «САЙРАМ-УГАМСКОМ» ГОСУДАРСТВЕННОМ НАЦИОНАЛЬНОМ ПРИРОДНОМ ПАРКЕ ЮЖНО-КАЗАХСТАНСКОЙ ОБЛАСТИ В статье рассмотрены пути развития экотуризма и выполнен анализ работ по туризму в одном из особо охраняемых природных территории Казахстана «Сайрам-Угамском» государственном национальном природном парке. Ключевые слова: государственный национальный природный парк, особо охраняемые природные территории, охраняемые природные территории, международный союз охраны природы, месячный расчетный покозатель.
Eshtaev B., Kentbaev Е., Shynybekov M. WAYS ECOTOURISM DEVELOPMENT IN SAYRAM-UGAM STATE NATIONAL The article discusses the development of eco-tourism and the analysis of works on tourism in one of the specially protected natural territories of Kazakhstan "Sairam-Ugam State National Park".
territories, international union for conservation of nature, monthly calculation index.
Жайлаубаева М.М., Зубаиров О.З., Жанымхан Қ.
ТӨГІНДІ СУЛАРДЫ ҚАУІПСІЗ ПАЙДАЛАНУ Аңдатпа Қалаларымыз көркейіп жаңарған сайын, ел тұрмысы жақсарып таза су пайдалану көбейеді. Пайдаланылған су əртүрлі қалдықтар, қоспалармен ластанып канализацияға түсіп қала сыртына шығарылады. Осы суларды төгінді сулар дейді. Ол сулардың көлемі жылдан жылға көбеюде. Тек еліміздің қалаларынан жылына 6 млрд.м 3 осындай су пайда болады. Бұл сулардың құрамында əртүрлі органо-минералды заттар, ауыр металдар, мұнай қалдығы жəне тағы басқалар көптеп кездеседі. Əртүрлі бактериялар болуы да мүмкін. Сондықтан да бұл суларды алдын-ала дайындамай шаруашылықта қолдануға болмайды. Əлемнің алғы елдерінде төгінді сулар механикалық жəне биологиялық тазартудан өткеннен кейін егістікті, тал ағаштарды суғаруға пайдалануда.
төгінді су, топырақ қабаты, инъекциялық суғару, импульс. Кіріспе Қазақстанның қала маңайларында, тоғандарда, сай салада, сүзгіш алаңшаларда төгінді сулар көптеп жиналуда. Көлемі жыл сайын көбеюде. Жасыратын несі бар су сыймағандықтан оларды əлсін-əлсін өзенге құйып, оларды ластап отырады. Жаз кезінде су жоқ, су жоқ деп жар саламыз. Қала маңайындағы төгінді суларды неге есепке алмаймыз, тек оларды қауіпсіз жолмен пайдалану керек. Ол үшін біріншіден олардың химиялық құрамына мəн беру керек. Ондағы катиондар қатынасына мəн беру керек. Мысалы: Са:Мg=2:1,
136
Na/Ca+Mg=1:1,5 болу керек. Судың тұздылығы 1-1,2 г/л шамасында болу керек, колититр- нормада. Төгінді сумен суғарғанда топырақтың су тазартқыштық қабілетіне мəн беру керек. Қазақстанның сұрбоз топырағының 90 см қабаты суғару нормасы 900 м 3 /га жағдайында 68% дейін тұздарды, 70% дейін N, P, K бойына сіңіріп ұстап қалады екен, ал қара-қоңыр топырақта ол оданда көп екен. Суғарған кезде суғару нормасын көбейтіп жібермеу керек. Ол үшін берілген суды мұхият өлшеп отыру қажет. Суғару арасы 7 күннен кем болмауы керек. Орыс ғалымдарының айтуынша көптеген микробтар ылғалды көлеңкелі жерлерде ұзақ уақыт өмір сүре береді екен. Ал күн сəулесі тік түсіп топырақ құрғақ болса ол микробтар 6-7 күнде өліп зиянсыз болады деген болмысы бар [1]. Ең соңғы суғарумен егін жинау арасы 14 күн болуы қажет. Мүмкіндік болса соңғы суғаруды таза сумен жүргізгеннің профилактикалық мəні зор. Қазіргі шешілмей тұрған мəселе төгінді суды топыраққа қандай əдіспен беру. Кезінде көптеген ғалымдардың айтуынша төгінді сумен суғарғанда ең қауіпсіз суғару əдіс – топырақ қабатымен болып табылады. Бұл суғаруды санитарлық мамандарда қолдайды. Бірақ бұл əдістің кемшіліктері бар: біріншіден топырақтың 40 см деңгейінде көлденең жатқан ылғалдандырғыш құбыр бекітіліп қалады. Оның қай жері бекітілгенін табу қиынға соғады. Барлық құбыр бойын қазып шығу қажет, екіншіден ол жүйе өте қымбат. Əр 1-1,2 метр жерден ылғалдандырғыш құбыр жүргізуді жағдай көтере бермейді. Міне осы кемшіліктерді жою үшін біз ылғалдандырғыш құбырды тік орналастырып алмалы салмалы етіп жасадық, (инновациялық патент №21834). Топырақты-иньекциялық суландыру үшін құрылғының жұмысы келесі жағдайда орындалады. Тиекті бөлшекті ашып реттеу көмегімен (15), (1) импульс генераторының (6) корпус биіктігінде теңестірілетін алаң бедерінің максималды белгісінде өсімдікті суғару үшін қажетті арын (Н) орнатылады. Осыған орай алаңдардағы тіреуіштердің (4) арын мəндері (Н 1 ,
2 жəне т.б.) алаң бедерлеріне байланысты əр түрлі болуы мүмкін, бірақ хабарлаушы ыдыстардан (1) генератордан импульстің беру принципіне байланысты өсімдіктің тамыр жүйесіне берілетін шығын бірдей болады (Сурет). 137
Сурет. Топырақ инъекциялық суғару жолы
Импульс генераторының (1) корпусы (6) суғарылатын сумен толуына байланысты сушығарғышпен (9) қалтқы толық жоғарыға (10) көтеріледі де, судың көлемін (7) реттеуге жеткен кезде тоқтайды. Су қуысты қалтқының бүйір шегіне жеткен соң (9), цилиндрлік камераның (12) қуысын толтыра отырып құйыла бастайды. Құйылып жатқан судың ауырлығына қарай қуысты қалтқы (9) шөге отырып төмен қарай түседі, ол одан да көп қуыстың толықтырумен қосақталады да өзінің ауырлығына жəне суға байланысты, суғару технологиясына қатысты белгіленген есептеу уақытының соңы ер-тоқым деңгейіне (8) жеткенше тез толады. Толған су арын сушығару (10) қуысы арқылы таратушы (2), каналдармен (3) суғару құбырлар арқылы (18) тіреуіштерге түседі (4), осыған орай су суалғыш ішкітопырақ – иньекциялық (16) канал арқылы өсімдіктің тамырлар жүйесі зонасына таратады. 138
Импульс генераторының (1), (6) корпусында су деңгейі азая отырып, ∆ 1 белгіден ∆ 2
белгіге дейін қуысты қалтқының (12) камерасын (9) босата отырып (13) сифон жасалады. Осы нəтижеде барлық (9) қалтқы жоғарыға жүзеді де, суғарылатын судың түсуі де тоқтайды, осымен құрылым жұмысының бір циклі аяқталады. Ары қарай (6) корпусқа судың түсуіне қарай, қуысты қалтқы (9) жоғары қарай көтеріліп жəне су көлем реттеуішіне (7) жетіп тоқтайды, жəне бұл процесс қайталанады.
Су қажеттіліктің ұлғаюының (азаюының), өсімдіктің дамуының келесі фазасына дейін, судың көлемінің реттеуішінің орналасуы (7) жəне (6) корпуста көтерілу (төмендеу) жағына қарай өзгеруі мүмкін. Бұл үшін импульстың жұмысы арқылы субергіштің көлемін реттеуге болады. Мұндай ретте суда өсімдіктің қажеттілігіне сəйкес импульстің жұмысын арттыру арқылы қанағаттандырамыз немесе тиек органын ашып реттеу (15) арқылы ауылшаруашылық дақылдардың вегетациялық суландыру режимі жасалады. Төгінді сулармен суғарылған жерде жерасты сулары 3 метрден төмен жатуы керек. Сонда ғана оларға сүзілген су тазарып барады. Суғарылған жердің топырақ жағдайын ескере отырып сол топырақ тұздалып кетпес үшін жыл бойы берілетін шектеулі суғару нормасын (М ш ) мына теңдеумен анықтап алған жөн:
М ш = 10
5 (S ш -S о )/К, м 3 /га
Осы (М
ш ) нормасын суғармалау нормасына бөліп неше жылда топырақтың 1 метрлік қабатында тұз аздап жиналғанын анықтауға болады.
Топыраққа түскен органо-минералдарды заттар вегетация кезінде өсімдіктердің азық қорына айналады. Ең маңызды мəселе төгінді сумен суғарылатын егістікте жұмыс істейтіндердің қауіпсіздігі болып табылады. Егіс басында арнайы салынған үй болуы керек. Ол үйде киім шешетін, қол жуатын бөлме, ас ішетін бөлме, таза киім ілетін бөлме, демалатын бөлме, медициналық бөлме болу керек. Қол жуатын арнайы ерітінді болуы қажет. Айына əр жұмысшы бір рет медициналық бақылаудан өтеді. Арнайы киім, тамақ беріледі.Төгінді суға қол салып, аяқ жууға болмайды. Елімізде бар төгінді сулардың алдын ала тазартудан өткен бөлігін ғалымдардың ұсынысын ескере отырып пайдаланса қазірдің өзінде 600 мың гектар жерді суғарып малдың жем-шөбін өндіруге болар еді. Тек Алматы қаласының шағын жатқан төгінді сулармен 35 мың гектар жер суғарып жоңышқа, жүгері, арпа т.б. мал азығын көптеп өндіруге болады. Осы жерден алынған өнім Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан, Алматы облыстарына жетер еді. Төгінді су өте маңызды су-тек оны дұрыс пайдалану керек.
жүктеу/скачать 8,44 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|