Известия казумоимя имени Абылай хана серия «филолог…»

ИЗВЕСТИЯ КазУМОиМЯ имени АБЫЛАЙ ХАНА серия «ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ» 
145 
Қазіргі  кезде  Қазақстан  Республикасында  тіл  саясатының  батыл, 
қарқынды,  әрі  оңтайлы  түрде  жүзеге  асырылып  келе  жатқандығына,  қазақ 
тілінің  қоғамдық  қызметі  аяларының  кеңейе  түсуіне  байланысты  қазақ 
лингвистикасы жаңа ғылыми парадигмаларды қалыптастыруға және дамытуға, 
бұрын  қолға  алынған  ғылыми  бағыттарды  тың  арнада  қарастыруға,  осы 
бағыттарды  соны  пікірлермен,  практикадан  алынған  тәжірибелердің 
қорытындыларымен  толықтыруға  бет  бұрды.  Басқаша  айтқанда,  соңғы 
жылдары сӛздің семантикасы адам әлемімен, ғаламның тілдік бейнесімен және 
адамның когнитивті қабілетімен тығыз байланыста талданатын болды. 
Тілді зерттеудің жаңа бағыттары бір тілден екінші тілге аударудың бұрын 
айтылып  келгеніндей  тек  үдеріс  емес,  сонымен  қатар  мәдениетаралық 
коммуникация,  сӛйлеу  актісі,  адамның  коммуникативті  мінез-құлқы  сияқты 
мәселелерге  тығыз  байланысты  екендігін  айқын  кӛрсетіп  берді.  Марияш 
Тетешевна  Сабитова  тіл  білімінің  жаңа  бағыттарының  бірі  –  мәдениетаралық 
коммуникацияға да ӛз үлесін қосуда. Ғалымның кӛп ізденіп, атақ, дәреже алған 
еңбектері  –  осы  аударматану,  мәдениетаралық  коммуникация  және 
салғастырмалы типология саласында жазған ғылыми жұмыстары. 
М.Т.Сабитованың 
ізденістеріндегі 
салғастырмалы-типологиялық 
зерттеулеріне,  құрылымы  әртүрлі  тілдердегі  фразеологизмдерді  салғастырған 
жұмыстарына  ерекше  тоқталғымыз  келеді.  Бұл  мәселелерге  жеке  монография 
мен  бірсыпыра  еңбектер  жазылған.  Ғалымның  іргелі  еңбектерінің  қатарына 
енетін «Фразеологизмдерді салғастырмалы талдау мәселесі», «Қазақ және неміс 
тілдеріндегі  компаративті  фразеологизмдерді  салғастыра  оқыту»,  «ЖОО-да 
фразеологизмдерді салғастыра оқытудың негізі» т.б. зерттеулерінің отандық тіл 
білімінде алатын орны ерекше. 
Профессор  М.Т.  Сабитованың  ғылыми  еңбектерінің  дені  құрылымы 
әртүрлі  қазақ  және  неміс  тілдерін  салғастырмалылы-типологиялық  жағынан 
зерттеуге  арналған.  Әсіресе  1992  жылы  шыққан  «Неміс  және  қазақ  тілдерінің 
салыстырмалы фразеологиясы» атты оқу құралына, 1999 жылы шыққан «Қазақ 
және  неміс  тілдеріндегі  фразеологизмдерді  салғастырудың  негізі»  атты 
монографияға,  2006  жылы  жарық  кӛрген  «Неміс,  орыс,  қазақ  тілдерінің 
фразеологиясының  салыстырмалы  типологиясы»  атты  дистанциондық  оқу 
құралына ғалымдар оң баға беріп, салғастырмалы типологияға қосылған елеулі 
үлес деп таныды.  
Халықтың  ӛмірі,  дүниеге  кӛзқарасы  фразеологизмдерде  сақталғаны  белгілі. 
Лингвистика  ғасырлар  бойы  тілде  сақталып  келген  фразеологизмдердің  рӛлін 
анықтауға тырысады. Фразеологизмдер – ұлттық болмысымызды танытатын бай 
мұраларымыздың  бірі,  халқымыздың  рухани  кӛрсеткіші.  Фразеология  -  әлемнің 
тілдік  бейнесінің  үзіндісі.  Ол  дүниені  сипаттап  қана  қоймайды,  оны  түсіндіреді, 
оған бағасын және кӛзқарасын білдіреді. Фразеологизмдерде ұлттық мәдениеттің 
ерекшелігі  кӛрінеді,  әдет-ғұрпы,  салт-санасы  мен  ұлт  мәдениетінен,  тұрмыс-
тіршілігінен  хабардар  етеді.  Онда  халықтың  дүниетанымы,  кӛңіл-күйі  кӛрініс 
табады.  Фразеологизмдер  халықтың  рухани  құндылықтарын  білдіреді,  оның 

АБЫЛАЙ ХАН атындағы ҚазХҚжӘТУ ХАБАРШЫСЫ «ФИЛОЛОГИЯ ҒЫЛЫМДАРЫ» сериясы 
146 
ӛткенімен,  салт-дәстүрімен,  ұлттық  ерекшелігімен  таныстырып,  халыққа  тән 
мінез-құлқын  ашады.  Олай  болатын  болса,  профессор  М.Т.Сабитованың 
салғастырмалы  типологиялық  зерттеулері  қазақ  және  неміс  фразеологизмдердің 
тӛл ерекшеліктерін түсінуге жол ашады [4]. 
М.Т.Сабитова  ӛзінің  салғастырмалылы-типологиялық  зерттеулерінде 
лингвистикалық  салғастырмалы  талдаудың  қиындығы  мен  аздығын  кӛрсете 
отырып, тілдердің түрлі топтарына және салғастырудың кез келген деңгейінде 
қолдануға болатын кейбір ұстанымдарды анықтап, оларды жіктеп кӛрсетеді: 
1.Жеке  тілдерді  зерттеу  салыстыра,  тұтастай  және  кезеңмен  жүргізілуі 
тиіс, жеке тілді зерттеу тіларалық зерттеуден бұрын басталады; 
2.Ұқсастықтар 
мен  айырмашылықтарға  салғастырмалы  талдау  – 
салғастыру бірліктері арасындағы обьективті ұқсастыққа негізделеді; 
3.Тілдегі  бірліктерді  салғастыру  және  тілдерді  зерттеудің  біртұтас 
теориясы  негізінде  жүргізілуі  тиіс.  Біртұтас  ұғым  –  терминологиялық  аппарат 
кӛмегі арқылы жүзеге асады; 
4.Бір жақты немесе екі жақты салғастыру; оның нәтижелерінің салғастыру 
барысы,  мазмұны  біржақты  (А  тілінің  ерекшелігін  Б  тілінің  ерекшелігіне 
қатысты зерттеу немесе керісінше), немесе екі жақты (А және Б тілдерін қатар 
талдау) болуы мүмкін. 
5.Салғастырмалы  талдау  тілдік  формадан  мазмұнға  (семассиологиялық 
жол) немесе мазмұнын оның айтылым тәсіліне қарай (ономасиологиялық жол) 
бағытталады. Салғастыра зерттеуде осы екі жол ӛзара үйлесіп тұрады. 
6.Салғастыра 
зерттеу 
синхронды-салғастыру 
немесе 
диахронды- 
салғастыру болуы мүмкін. 
7.Салғастырмалы  талдаудың  кӛздері:  салғастырылушы  тілдің  түпнұсқа 
материалдары. 
Лингвистикалық  типология  зерттеу  нысанына  қарай  жеке  және  жалпы 
типология  сабақтастығына  құрылғанын  ескерсек,  жалпы  мен  жалқының 
байланысы  қазіргі  зерттеулердің  ӛзегіне  айналып  отыр.  Жеке  типология  –  бір 
тілдің құрылымдық ерекшеліктерін, жүйелік нормаларын сипаттай отырып, бір 
немесе  бірнеше  халықтар  үшін  маңыздылығын  анықтауға  бағытталса,  жалпы 
типология  –  барлық  тілдерге  ортақ  болатын  қалыптасу,  даму  ұстанымдарын 
сұрыптауға  негізделеді.  Жеке  типологияның  дамуы  арқылы,  салғастырмалы-
типологиялық  зерттеулер  негізінде  қалыптасқан  жалпы  типологиялық 
мәселелер  тілдерге  тән  толып  жатқан  ортақ  сипаттардың,  универсалды 
құбылыстардың  табиғатын,  себеп-салдарын  ашуды  мақсат  етеді.  Соның 
нәтижесінде  лингвистикалық  әр  деңгейдің  ӛз  даму  принциптерін  сұрыптауға 
болатын  ұстанымдар  желісі  анықталып,  жалпы  ереже  –  «тіл  атаулының 
барлығына  ортақ  жалпы  заң»,  жалқы  ережелер  -  әрбір  тілдің  ӛзіндік  даму 
ерекшеліктерін  сипаттайтын  нормалар  болып  есептеледі.  Екі  бағыттың  да 
типологиялық тіл білімі үшін маңызы зор. Ӛйткені кез келген тілдің «қоғамдық 
құбылыс  ретіндегі  жалпы  адам  баласының  тілін  сипаттайтын  жалпы 
заңдылықтармен»  қатар  «нақтылы  бір  тілдің  ӛзіне  тән,  оны  басқа  тілдерден 

ИЗВЕСТИЯ КазУМОиМЯ имени АБЫЛАЙ ХАНА серия «ФИЛОЛОГИЧЕСКИЕ НАУКИ» 
147 
бӛліп  қарауға мүмкіндік беретін жеке заңдарын ажырата білу  қажеттігі» орын 
алады.  Сондықтан  бүгінгі  күні  жеке  тілдік  фактілерді  жалпы  тіл  табиғаты 
негізінде талдау қажеттігі сол байланыстың уәжді жалғасы болып табылады. 
Құрылымы  әртүрлі  тілдерді  типологиялық  зерттеуде  жеке  тілдің 
типологиясы  болсын,  жалпы  типологияда  болсын  жоғарыда  кӛрсетілген 
ұстанымдардың тигізер пайдасы орасан. 
 Сондықтан 
оларды 
лингвистикалық 
типологияда 
пайдалану 
салғастырмалы-типологияны 
дамытуға, 
лингвистикалық 
типологияның 
метатілін  байытып,  қалыптастыруға  ықпал  жасайды.  Қазақ  тілін  басқа 
тілдермен салыстыра және салғастыра зерттеуді дамыту – ана тіліміздің аясын 
кеңейтіп,  мемлекеттік  тіл  ретіндегі  статусы  мерейінің  үстем  болуына  әсер 
ететіні сӛзсіз [5]. 
Мәрияш  Тетешевна  –  ғылыми  кадрлар  даярлау  ісінде  де  кӛпке  үлгі.  Ол 
кісінің  жетекшілігімен  15  ғылым  кандидаты  диссертация  қорғады.  Сол  15 
ғылым  кандидатының  12-сінің  зерттеу  тақырыптары  салғастырмалы 
типологиядан болды. Қазақ тілінің құрылымы ӛзге тілмен мәселен, қазақ және 
неміс  тілдерін  салғастырылғанда,  қазақ  тілінің  материалдарын  кӛптеп 
пайдаланып,  қазақ  тіліне  тән  тӛл  ерекшелік  тұрғысынан  салғастыруды  талап 
етуінің  ӛзі  –  профессордың  ғылыми  жолындағы  белсенді  атқарған  ісі  деп 
бағалауға болады. 
Ғалым  қазіргі  уақытта  да  кӛптеген  магистрлік  және  докторлық 
диссертацияларға  жетекшілік  етумен  қатар,  ӛз  ғылыми  ізденістерін  ұстаздық 
жұмыспен  шебер  ұштастырып  келеді.  Абылай  хан  атындағы  Халықаралық 
қатынастар 
және 
Әлем 
тілдері 
университетінде 
«Мәдениетаралық 
коммуникация 
теориясы 
мен 
практикасы» 
курсынан, 
«Тілдердің 
салғастырмалы типологиясы» теориялық курсынан дәріс оқиды. 

жүктеу/скачать 3,43 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: