Ж. Д. Рапишева, Е. Е. ТҮйте, Ж. У. Есинбаева қазақ тілінің стилистикасы

15 
назарынан тыс қалған жоқ. В.В.Виноградов "Ауызекі сөйлеу 
стилі туралы адамдар дайын сөз оралымдарымен айта да, жаза да 
алады" десе [8, 59], тұрақ ты және дайын сөз 
оралымдарын Н.С.Васильева клише ретінде қарастырады 
[9, 22], В.В.Костомаров публицистикалық стильде дайын тілдік 
стандарттар қолданылады, олар автор мен белгілі әлеуметтік 
топтың бірін-бірі түсінуін жеңілдетеді дейді [10, 58]. 
Тілдік клише, негізінен, функционалдық стилистика және 
фразеологияда қарастырылып жүр. Тіл ғылымында клише, 
стереотип, штамп туралы толық анықтама жоқ. Штамп – 
стилистикалық боямасы бар сөйлеу құралы, сөз стереотипі 
психологиялық стереотиппен сәйкес келеді. Қолданушыларға 
автоматты 
түрде 
көмекке 
келеді, 
коммуникацияны 
жеңілдетеді, үнемділікке күш салады, тыңдаушы мен 
айтушының ойлау энергиясы мен уақытын бағалауға 
жәрдемін тигізеді. "Штамп" сөзінің негізгі мазмұндық-
мағыналық бірлігіне сөз, сөз тіркесі, сөйлем, қанатты сөздер, 
мақал-мәтелдер жатады. 
Стилистикалық дайын сөз оралымдарының бірі – 
стереотип. Стереотип – ұғымдық образ, ол адам санасында 
орныққан түсінік пен құбылыстың ақиқаттылығы ретінде 
ассоциацияланып тұрады. Тіпті оны стилистикалық фреймдер 
ретінде бағалауға болады, ұқсастық сипаттың нәтижесінен де 
туындаған 
деп 
айтуға 
болады, 
себебі 
стильдің 
қалыптасуындағы экстралингвистикалық, психоәлеуметтік 
факторлар адам санасында стилистикалық фреймдердің 
орнығуына тікелей ықпал еткендіктен, стандартты тілдік 
бірліктер ретінде дайын күйінде қолданылады. 
Стереотипті 
сөз 
оралымдары 
функционалдық 
стильдердін барлық саласында жиі жұмсалады. Стереотип 
тілдік контекстерде тұрақты қолданысқа икемді бола отырып, 
стреотип-стреотиптік тарауша түзеді, кішігірім сөздер мен 
сөз тіркестерінің компоненттерінің қатарын құрай алады, 
сөйтіп, когнитивті модель құрауға бейімделіп тұрады. 
Стереотип коммуникативтік актінің контексінде жазылған 
белгілі микроситуацияны анықтаудың көрінісі болып 
табылады, әрі субъектінің қызметінің әлеуметтік мәнін 
тұрақтандыруға арналған дайын тілдік құрылым болып 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

16 
табылады. Н.П.Котюрова стереотиптік тілдік бірліктер өзінің 
дайын күйінде коммуникативтік актінің күрделі процесін 
жеңілдетуге 
де 
ыңғайлы 
болып, 
пайдасын 
тигізіп 
отыратындығын айтады [11,19]. 
Функционалдық стильдерде дайын сөз оралымдарын 
жасаудың екі түрлі жолы бар. Біріншісі – орыс тілінен енген, 
екіншісі – төл тілдің дайын сөз формаларынан жасалуы. 
Стереотип ғылыми, ресми, публицистикалық стильге тән болып 
келеді. 
Ғылыми 
және 
ресми 
стильдегі 
стереотиптік 
бірліктердің 
прагмастилистикалық 
рөлі 
тұрақты. 
Публицистикалық стильдегі стереотипті бірліктің прагматикалық 
рөлі жоғарыда аталған екі стильге қарағанда күрделі әрі қарама-
қарсы, 
себебі 
қоғам 
өміріндегі 
өзгерістер, 
өмір 
ситуацияларындағы 
құбылыстар 
стеротиптердің 
ауысып 
отыруына ықпал етеді. 
Публицистикалық стиль ғылыми стиль мен көркем әдебиет 
стилінің лингвистикалық белгілерін түгел қамтымаса да, сол 
аралықтағы ең негізғі тілдік-көркемдік амал-тәсілдерді 
бойына жинақтайды. Сондықтан публицистикалық стильде 
автор қоғам өмірінің сан салалы қажетін өтеу үшін дайын тілдік 
оралымға бейім тұрады, соны пайдаланады, себебі ол 
стилистикалық категорияларды анықтауға негіз болады. 
Функционалдық стильдерде клише, штамп, стандарттың бар 
екендігі, жалпы оның тілдік айналымға еніп кеткендігі туралы 
зерттеушілер тарапынан айтылып келеді, әсіресе бұқаралық 
ақпарат құралдарының тілінде, яғни публицистикалық стильде 
кездесетіндігі занды құбылыс екендігі белгілі. 
Стилистикалық бояуы бәсең дайын сөз оралымдарының бірі 
– канцеляризм, ресми стильдің тілдік нормасынан да, 
стилистикалық нормасынан да орын ала алады, қазақ тілінде 
ресми стиль толық орныққанда олар да тілдік бірлікке 
айналады, ресми стильдің стильдік белгілерінің межесін 
айқындап тұрады. Канцеляризмді ауызекі сөйлеу стилінде 
қолдануға шек қойылады. 
Сөйлеу штампы – жиі қолданылатын мағыналық реңкі 
солғындаған, эмоционалдық бояуы бәсең тартқан сөздер 
тізбегі. Ресми және публицистикалық стильдерде кездесіп 
отырады. Тілдік стандарттар да дайын қалыптасқан сөз 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

17 
үлгілері 
болып 
саналады. 
Тілдік 
стандарттар 
публицистикалық стильде қолданылады. М.Н.Кожина тілдік 
стандарттар 
"штампқа 
қарағанда 
жағымсыз 
әсер 
тудырмайды" дейді, бірақ нақты семантикалық мағынасы 
мен ойды үнемдеу мақсатында қолданылады және хабарды тез 
жеткізу үшін пайдаланылады [12, 36]. Ғылыми стильде тілдік 
стандарттар хабар жеткізу мақсатын емес, керісінше, ғылыми 
мәтіннің біліктілік сипатының көрсеткіші ретінде алынады, 
автордың ғылыми тұжырымының оқырманға түсінікті болу 
мақсатын 
көздейді. 
Осыған 
орай 
ғылыми 
стильдегі 
стереотиптер 
мәтіннің 
құрылымдық-композициялық 
компоненттері ретінде бағаланады, жеке автор қолданысына 
еш кедергі жасамайды. Сондықтан олар ғылыми стильдің 
акценттік және бағалау сияқты стилистикалық категориясының 
мәнерлі мазмұнын құрап отырады. 
Публицистикалық стильде стандартты тілдік бірліктерді 
В.Г.Костомаров: "бейтарап нормативтік бояуларға ие болатын 
сөздер" деп таниды. Публицистикалық стильде стандартты 
тілдік бірліктер туралы ресми және ғылыми стильдерге 
қарағанда қарама-қарсы түсінік қалыптасқан, қоғамның 
әлеуметтік жағдайы, ондағы түрлі өзгерістер мен жаңалықтар 
ойлау 
әрекетіне 
қарама-қарсы 
құбылыс 
туғызатын 
болғандықтан, стандартты сөздердің өзгеріске түсуі заңды 
құбылыс, себебі публицистикалық стильге қоғамдағы оқиғаның 
құбылмалы да өзгермелі сипаты ықпал етеді. Кейбір 
стандартты сөздер қолданыстан шығып жатса, кейбіреулері 
өзгермейтін "қалыпты" тілдік бірліктер қатарынан орын алады. 
Публицистикалық стильде стандартты тілдік бірліктер 
экспрессияға қарсы тілдік құбылыс деп саналғандықтан, 
стандарт экспрессияға қарама-қарсы тілдік бірлік ретінде 
қарастырылады. Штамп сияқты тілдік бірліктер бейнеліліктен 
айырылған, бірақ контексте "автордың" бақылауынсыз 
қолданыста жиі ұшырасып, стильдердің әрқайсысында 
қалыпты, автоматты түрде қолданылады. Дайын тілдік 
оралымдар жағымды тілдік-конструктивтік тәсіл ретінде стильдік 
құралдардың қатарына жатқызылады [10, 109]. 
Қазақ әдеби тілінің функционалдық стильдер жүйесі 
маңызды ғылыми еңбектер арқылы талданады, әсіресе мерзімді 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

18 
баспасөз тілі, көркем әдебиет тілі, әдеби тілдің тарихы, оның 
қалыптасу кезеңдері, «әдеби тіл» деген терминнің нақты 
критерийлерін айқындау мәселесінде негізгі дереккөздерге 
айналды. 
Қазақ әдеби тілі фукционалдық стильдерін тармақтарға 
бөлу, жүйелеу мәселесінде қазақ тілші ғалымдары орыс тіл 
біліміндегі көзқарастардың ықпалында болды. Бұл туралы 
Р.Сыздық былай деп жазған болатын: «Сонымен, көптеген өзге 
тілдер сияқты, қазақтың қазіргі ұлттық жазба әдеби тілінің де 
бұл күнде функционалдық стильдері: көркем әдебиет стилі, 
публицистикалық, ғылыми (немесе ғылыми-техникалық), 
эпистолярлық стильдер және ресми іс-қағаздары мен кеңсе 
қағаздары стилі деп жіктелетін болса, оларды бір-бірінен 
ажырататын тілдік белгілері болуы керек. Бұлар жөнінде 
стилистика мәселесімен айналысқан зерттеушілер біршама 
пікірлер айтып, фактілерді көрсетіп келді. Олардың дені орыс 
тілінің функционалдық стильдерін сөз еткен еңбектерден 
алынған. Бұған, бір жағынан, публицистикалық, ғылыми 
әдебиеттің және ресми іс-қағаздарының орыс тілінен аударма 
түрінде ұсынылып келгендігі себепкер болса, екіншіден, 
функционалдық стильдер табиғатының тіл-тілдің қай-қайсында 
да кейде бір шамада болып табылатындығы да ықпал еткен 
болар» [13, 55]. Осының нәтижесінде қазақ әдеби тілі 
стильдерінің кейбірін арнайы зерттеу кеш қалып келді.
Ғалымдар арасында функционалды стиль ұғымы жайында 
екі көзқарас бар:
а) функционалдық стильдер – әдеби тілдің түрлері;
ә) функционалдық стильдер – тілдесімдік құбылыс, яғни 
тілдесім стильдері (тілдік емес). Екінші көзқарас – доминанттық 
көзқарас, сондықтан бұл пікір басым көпшілік ізденістердің 
ғылыми негізі болып қабылданған. Тіл білімінің стилистика 
саласы орыс тілі ғылымында үстіміздегі ғасырдың 20-
жылдарынан 
бастап 
жанданды, 
50-жылдардың 
ішінде 
жарияланған еңбектерде стилистика, стиль мәселелеріне 
арналған 
пікірсайыс 
жүргізілді. 
Мәселе 
түбегейлі 
шешілмегенімен, көптеген нысан қырларының табиғаты 
анықталып, сыры ашылды. Айтылған пікірлерді акад. 
В.В.Виноградов тұжырымдап, өз көзқарасын білдірді. 
Ре
по
зи
то
ри
й
Ка
рГ
У

19 
Ғылым, саясат, іс жүргізу, бұқаралық ақпарат құралдары, 
т.б. аталған барлық қоғамдық қатынас салаларындағы әдеби 
тілдің өзіндік деңгейдегі ерекшеліктері болады. Бұл ерекше 
белгілер бір-бірімен байланысқан сөйлеу жүйесін құрайды. 
Әдеби тілдің мұндай түрі функционалдық стиль деп аталады. 
Стилистикада 
функционалды 
стильдерді 
бір-бірінен 
ажыратудың белгілі бір өлшемдері болатынын зерттеушілердің 
еңбегінде айтылған, мұндай өлшемдерді айқындау арқылы 
олардың негізгі деген стильдік-тілдік белгілері алға шығып, 
даралана түсетіні анықталды. Стилистиканың беделді маманы 
В.В.Виноградовтың пікірінше, қандай да бір стильді даралауда 
тек лексикалық қорын салыстыру аздық етеді: «Қандай да бір 
стильді сипаттауда, оның басқа стильдермен арақатынасын 
айқындап, бір-бірімен салыстырып қана қоймай, сонымен қатар 
стильдік 
жүйесін 
құрайтын 
жекелеген 
стилистикалық 
категорияларының дамуын қарастырған жөн. Историзм 
қағидасын қолдану жалпы стиль ұғымы үшін де, нақты 
функционалдық стиль ерекшеліктерін айқындау үшін де қажет. 
Көбіне стильдер олардың лексикалық қоры негізінде 
салыстырылады, себебі дәл осы сөздік құрам саласында олардың 
арасындағы айырмашылықтар айқынырақ көрінеді. Алайда 
барлық 
әдеби 
тіл 
стильдеріндегі 
ортақ 
лексикалық 
материалдардың көлемі, бір жағынан, екінші жағынан, қандай да 
бір стильдің тек лексикалық жағын ғана қарастырып қоймай, 
барлық құрылымдық бөліктерін қарастырудың қажеттілгі оны 
сипаттауда басқа да тілдік жүйесін ескеруді талап етеді...»
[8, 45]. Зерттеушілердің қай-қайсысы да тілдің әлеуметтік 
қызметіне мақсаттық стильдердің қатысты екендігін жоққа 
шығармайды. 
Сондықтан 
акад. 
В.В.Виноградов 
тілдің 
әлеуметтік қызметінің түрлерін 

жүктеу/скачать 1,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: