Жаңа емледегі жаңалықтар: кірме сөздердің емлесі
жүктеу/скачать 64,57 Kb.
|
баяндама орфогр
|
Фазылжанова Анар Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты директорының орынбасары, филология ғылымдарының кандидаты ЖАҢА ЕМЛЕДЕГІ ЖАҢАЛЫҚТАР: КІРМЕ СӨЗДЕРДІҢ ЕМЛЕСІ Кирилнегізді жазу тәжірбесінде қазақ орфографиясының теориялық негіздері заманауи тілтанымдық ғылыми ойдың жемісін жете пайдалана отырып, аса жоғары деңгейде зерттелді. Сонымен бірге қазақ тілтанымын бірден жоғары белеске шығарған ғалым Ахмет Байтұрсынұлының [1] араб әріптерін модернизацялау арқылы әзірлеген жаңа ұлттық әліпибінің терең де ғылыми дәйекті тұжырымдары мен ұстанымдары ХХ ғасырдағы барлық әліпби реформаларында басшылыққа алынып отырды. Міне, сондықтан академик С.Кеңесбаев [2], проф. М.Балақаев [3], Н.Сауранбаев [4], С.Аманжоловтардан [5] бастап, академик Р.Сыздықова [6], проф. Нұргелді Уәли [7], А.Алдашева [8], доцент Қ.Күдеринова [9], Н.Әміржанова [10] сынды ғалымдардың сөз мәдениеті, жазу мәдениеті, жазу теориясы, жазу ортологиясына қатысты ізденістері арқылы жинақталған ғылыми тәжірибе латыннегізді әліпби реформасында ұтымды пайдаланылуға әбден лайық. Қазақ жазуын латыннегізді ұлттық әліпбиге көшіру арқылы түбегейлі реформалаудың маңызды кезеңі жаңа емле ережелерін анықтау болып табылады. Бүгінде Қазақстан Республикасы Үкіметі бекіткен реформаны жүзеге асырудың кезеңдік жоспарына сәйкес латынграфикалы әліпби бойынша жазу-сызудың орфографиялық ережелерінің ғылыми-теориялық негіздері Ахмет Байтұрсынұлы атындағы Тіл білімі институты мамандары тарапынан зерттеліп жатыр. Ғылыми ізденістер бойынша жаңа емле ережелерінің тұжырымдамасының жобасы да әзірленді. Бұл жоба бойынша латынграфикалы жаңа әліпби негізіндегі қазақ жазуы бұған дейінгі графикалардағы өзінің басты ұстанымын (принципін), яғни фонематкалық ұстанымды сақтайды. Демек латын әріптерімен жазғанда да ең алдымен негізгі дыбыстарды таңбалауға жүретін графемалар қолданылады. Осы принцпті басқаша морфологиялық принцип деп те атайды, яғни бұл – сөздің морфемаларының құрамындағы мағына ажыратушы дыбыстарды немесе әлді позициядағы (айналасындағы дыбыстардың әсеріне неғұрлым тәуелсіз қоршаудағы) дыбыстың таңбасына жүретін әріптермен жазу [7]. Мысалы, [шәй] емес, /шай/; [мәйсөк] емес, /майсөк/, [ұуақ] емес /уақ/, [уөрүк] емес /өрік/ (мұндағы [] жақшасы фонетикалық транскрипция белгісі болса // жақшасы графемалық құрам белгісі). Бұл принцип қазақ жазуы үшін барлық графикалық кесінділерде (араб, латын, кирил) басым болған. Жалпы, дыбыс-әріптік жазу жүйелерінің көбінде осы принципке басымдық беріледі. Оның мәнісін белгілі грамматолог Амирова Т. былай түсіндірді: «на понимании письменности как модели звукового языка основывается создание системы письма с одно-однозначной системой соответствий. Основным требованиям в этом случае ...должно быть требование однозначного соответствия между фонемой и графическим знаком, являющимся символом этой фонемы. Другими словами, каждой фонеме должен соответствовать только один графический знак и каждому графическому знаку — одна, и только одна фонема. Алфавит, считающийся фонемным, должен, следовательно, иметь отдельный символ для каждой единицы, фонемно-дистинктивная роль которой доказана, причем символов не может быть более, чем фонем. Так обосновывается фонематический принцип, согласно которому алфавит должен отражать все фонемы данного языка» [11, 243]. Дегенмен кез келген озық жазу дәстүрінде басым принцип жалаң түрде емес, қосалқы приницптермен қатар жүреді. Өйткені жазу-сызуы бір ғана ұстаныммен құрылған тілдің жазба коммуникациясы аморфты сипат алу қаупіне шалдығады, тілге жазу арқылы келген сырт әсерді игеру тетіктерінің қолайсыздығына ұшырайды. Сондықтан бір ғана емле принципі бар тілдер кемде-кем. Сондай әмбебап қосалқы ұстанымдардың бірі – фонетикалық принцип. Жаңа емледе шеттілдік сөздер негізінен фонетикалық принцип бойынша жазылады. Негізінен фонетикалық принцип дегендегі оймызы. Қосалқы да принцип бар, ол түпнұсқа принцип. Яғни ғалымдар шеттілдік сөздерді латын әліпбиімен таңбалау екі принциптің үйлесуімен жүзеге асырылады. Фонетикалық принцип бойынша «сөз бөлшектерінің дыбыстық өзгеріске ұшырауы есепке алынып, олар айтылуынша жазылса» [12, 188], түпнұсқа принцип бойынша шеттелдік сөздер түпнұсқа тілдегі жазылуына ұқсас беріледі. Қазақ жазуындағы фонетикалық приницпке қатысты ізденістер нәтижесі жазуда таза күйінде фонетикалық принциптің болмайтыны туралы білім қалыптастырды. Жазуы дыбыс-әріптік әліпбиге сүйенген тіл-тілде фонетикалық деп аталып жүрген принциптің атауының өзі шартты түрде екені анықталды. Себебі фонетикалық жазу, сайып келгенде дыбыстарды табиғи түрде таңбалау дегенді білдіреді, яғни, басқаша айтқанда, фонетикалық жазу мен фонетикалық транскрипция тең дегенге саяды. Ал фонетикалық принциппен жазылады деген қазақ орфограммалары, тексеріп қарағанда, фонетикалық транскрипциямен бара-бар емес болып шықты. Мәселен, отандық жазу теориясының маманы профессор Қ.Күдеринова 1) төл түбірлер мен туынды сөздердің бірыңғай жуан не жіңішке, 2) оларға жалғанатын қосымшаларының үндестігі, 3) қосымшалардың түбірдің соңғы дыбысымен үйлесуі, 4) біріккен сөздер жігінде қ, к, п дыбыстарының ұяңдануы, 5) қысаң езуліктердің естілуінше түсіріліп таңбалануы, 6) шылаулардың негізгі сөзге үндесіп, үйлесіп жазылуы қазақ жазуының фонетикалық принципке сүйенгенін көрсетеді [9,167]. Дегенмен қазақ жазуы теориясының ғылыми негіздерін зерттеген белгілі ғалым, профессор Н.Уәли бұл принцип қалай айтылса солай жазылады деген ультрафонетикалық принципті меңземейді, фонетикалық принциппен жазады деген тұстар фонеманың позициялық түрленімі емес, негізгі реңкі таңбаланады деген фонематикалық приинцпике сай келеді дегенді айтады [7]. Шынымен де, тілтанушылар «фонетикалық» деп атап жүрген принциппен жазылған сөздер ауызша тілдегі айтылуына дәлме-дәл дөп келмейді, жазба тілдегі немесе жазба кодтағы таңбалар – графемалар осы принциппен жазылады деп жүрген сөздердің ауызша кодының барлық біліктерін дәлме-дәл сол күйі қайталамайды, Т. Амированың сөзімен айтқанда, тасымалдамайды (корреспондирует). Тек кейбір ғана дыбыстарын негізгі реңкімен/инвариантымен емес, қосалқы реңкінде/вариантында таңбалайды. Мысалы, алагеуім сөзі фонетикалық принциппен жазылады деп айтамыз, алайда бұл принцип сөзде ішінара сақталып тұр, егер толық сақталған болса, алагеуүм болып жазылуы тиіс еді, сол сияқты көгөніс емес көгөнүс, добы емес, добұ т.с.с. болуы тиіс еді. Демек фонетикалық деген атаумен берілген принциптің де шартты екенін ұмытпау керек. Сондықтан жазу мен фонетикалық транскрипцияны шатастыруға болмайды. Бұл тұста қазақ тілінде ерін үндестігі, сол сияқты дауысты дыбыстардың өз айналасындағы дауыссыздарға үстеген (жіңішкелік/жуандық, езулік/еріндік) сингармотембрі де (тар, тор, тер, түр дегендегі т-ның бірде жуан езулік, бірде жуан еріндік, сол сияқты жіңішке езулік, жіңішке еріндік сингармотембрлеріне арнайы графемалардың болмайтыны) таңбаланбайтыны қазақ жазуының фонематикалық принципті берік ұстанатынын, жазбаша тілінің жүйесі мықты қалыптасқандығының көрсеткіші. Мұны «тілбұзар», «ауызша сөзді құртқан» жазу деп бағалау ауызша сөз бен жазбаша сөз жүйелерінің құрылу заңдылықтарын жете түсінбеуден туған жаңсақ көзқарас болып табылады. Ал латыннегізді жаңа әліпбиге көшкенде шартты түрде фонетикалық деп аталып жүрген принципке сәйкес қандай сөздер жазылады деген сұраққа жауап беретін болсақ, ең алдымен кирилнегізді әліпбидегі дәстүр сақталатынын алға тартпақпыз, демек жоғарыда осы принциппен жазылатын санамалап көрсетілген төл сөздердің және олардың туынды түрлерінің сол күйі латында да фонетикалық принциппен берілетіні белгілі. Бұған қоса, біздіңше, емледе шеттілдік сөздерін игеру, кірме сөздерді жаңаша таңбалау үдерісі, сөз жоқ, осы принципке негізделеді1. Егер кирилнегізді әліпбиде орыс тілінен енген шетел сөздері дәстүрлі принциппен жазылса, олардың ауқымды бөлігі латыннегізді әліпбиде фонетикалық принципке сүйеніп жазылады. Сөйтіп, жаңа әліпбидегі жаңа емледе ішінара фонетикалық принциппен жазылатын сөздердің ауқымы кеңейе түседі. Мысалы, 1) ált (альт емес), áltımetr (альтметр), álternatsıa (альтернация), fаkyúltet (факультет), fólklоr (фольклор) 2) sosıalıs (социалист), manıfes (манифест), jýrnalıs (журналист), magnı (магний), kalsı (кальций) metal (металл), berıl (берилл), gram (грамм), klas (класс),kongres-hol (конгесс-хол), 3) sıfr (цифр), vıse (вице), konstıtýsıa (конституция), kvars (кварц), 4) geoekologıa (геоэкология), elektr (электр), 5) dırıjór (дирижер), manóvr (маневр), dýblór (дублер), 6) pоlús (полюс), fоrmýlár (формуляр), аbsolút (абсолют), salút (салют)2. Тілтанушы ғалымдар әзірлеген жаңа емле жобасындағы жаңалықтар емленің ұлттық жазу жүйесіне негізделіп жасалып жатқанын көрсетті. Егер бұған дейін әліпби ауыстырған түркітілдес елдердің тәжірибесі орыс сөздердін таңбалайтын әріптерді жаппай бір үлгімен автоматты транслитерациялау принципін ұстанғанын көрсетсе, қазақ ғалымдары қоғамның сұранысына қарай бұдан тереңдеп, кирилдегі әріптерді таңбалауда сөздердің игерілу механизміне, яғни фонетикалық және тұпнұсқалық принципті үйлестіре отырып таңбалауға арқа сүйегені анық байқалады. Оны төмендегі кестелерден көруге болады жүктеу/скачать 64,57 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|