Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы


Күмэн - мақұлық, ол туылған



Pdf көрінісі
бет140/305
Дата17.10.2023
өлшемі20,78 Mb.
#117399
түріОқулық
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   305
Байланысты:
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3

Күмэн - мақұлық, ол туылған,
Тәңір болса туылмаған, тумайды да.
Өзі салған суретке, өз күмэніне ғашық болған жан,
Қайдан ғана нығметтер иесі Тэңір ғашықгарынан болмақ?
Бірақ ол күмэнға ғашық болған, шындық болса,
Оның откінші ғашықтығы езін шындыққа тартар.
Бұл сөзді жақсылап түсіндіру керек, қарағым,
Бірақ ескі ойлылардан, олардың ескірген тусініктерінен қорқамын.
Ар-Руми адамның рухани қасиеттерін көрсету үшін астарлап айту стилі
ғибратгы мысалдарды, гротес қолданған. Мысалы, «Арыстан, қасқыр, түлкі жә- 
не олардың олжаны бөлу» жөніндегі мысалда Құдайдың бір бейнесі бар құдай- 
лық адам жаны мен құдайлық иеліктерді өзіне дарытатын жануарлар секілді екі 
бастаудың күресін суреттейді. Арыстан олжаны эділ бөлуді ұсынады, бірақ қасқыр- 
дың әділетсіздігін көріп өлтіріп тастайды. Түлкі Арыстанның айтып түрған әділ- 
дігін түсініп, достық пен сыйақы алатындай етіп олжаны бөледі... Бұл мысалдағы


Туркі тілді ислам философиясы
163
касқыр - өзінің кұмарын баса алмаған образ. Ол олжаны нэпсінің жетегінде кетіп 
і бөлгендіктен, Арыстан бұған келіспейді. Себебі бар олжа арыстандікі болу керек,
: касқыр өз орнын білу керек. Яғни «жолаушы» (сопы) өз бөлігін анықтай отырып, 
екІ жақтылықты жоюы тиіс. Егер жан-тәніңмен Құдайға табьшсаң, онда Ол саған 
оң көзімен қарайды. Арыстан қасқырды аңғалдығы үшін өлтіріп тастайды. Пысық 
сопы, яғни түлкі қасқырдың не болғанын көріп, арыстанмен дос болуы үшін өзін 
I ұмыту керек екенін түсініп, олжаны арыстанға береді. Сол себепті де, арыстан 
түлкіге бэрін беріп, оған қолдау көрсетіп, сеніп оны түлкі атамай, нағыз арыстан 
деп мақтайды.
Тарихтағы орны. Ар-Руми философиясының тілі Ғаламның құдайлық ниеті 
мен сопылық гнозистің құпиясын адамдарға жеткізе алмайтындығына сенген. 
«Ультра-сенсорлық» жэне «ультра-рационалды» танудағы тәжірибесін поэзия тү- 
рінде, мысалы, теңестіру, айтылымдар арқылы оқырмандарға жеткізгісі келеді. 
Ар-Руми логикалық бірізділікпен жазған. Оның Ғалам туралы метафизикалық су- 
реті - мэнді эрі мағынасы терең.
Ол жоғары эрі эмбебап деңгейге жетіп, поэтикалық сезіммен тіл жэне фи­
лософия арасындағы шекараны бұзады. Терең білімі мен болмыс мэнін ойлау 
қабілеті арқасында дэстүрлі поэзияға сэйкес трандендентгікті тапты. Барлығына 
, жалындаған махаббат пен интеллект, сезім мен ақылдың ерекше синтезі арқылы 
ар-Руми поэзиясы кең ауқымды эрі терең мағыналы болғандықтан, себеп кеңістік, 
уақытқа субъект тұрғысынан қараған Кант, сьшмен қарайтын Бергсон, болмыс- 
тьің шынайы мәнін таныған, «қоғамнан жоғары адамды» іздеген Ницше секілді 
көптеген еуропалық философтардан өзінің поэзиясымен асып тусті. 
і 
Аспан денелері қозғалысын басқаратын Ньютонның механикалық инерциясы 
мен Демокриттің шектеусіз атомдарының тоқтаусыз өзгеруі Руми ойларында 
негізсіз қалады. Болмыс атомнан тұрады жэне әрқайсысын Руми «Мен» (неме- 
І се»«Эго») деп қабылдайды. Өзгеріс Құдайдан Құдайға өтіп, ең жарқын мани- 
' фестдциясы адам бейнесінде көрінеді. Ақынның мистицизмі тақуалық не жалпы 
эрекетсіздігі емес, себебі ол үшін адам - Құдайдың кұдайлық Ғаламдық еркін- 
дігін идентификациялау құралы не адамзат құралы секілді еркін бостандықтың 
тасымалдаушысы. Ар-Руми үшін махаббат «Ғаламдық дін» не ислам мэні болды, 
өйткені махаббат қана «өмір» деп аталатын Ғаламдағы барлық өзгерістердің себе- , 
бі бола алады. Өмірді елес деген көптеген шығыс философтарынан гөрі ар-Руми 
жоғары онтологиялық жағдайларды бағындыратын құдайлық болмыс деңгейлері- 
нің жинағы деп есептеген, ал өлім - көңіл аударуға тұрмайтын елес.
Өмір - қозғалыс, сондықтан адам рухани кемелдену үшін күресу керек: 
«адами «Мен» Ғ аламдардың бірінен соң бірі болуын тамашалауға мүмкіндігі бол­
ды, осының қайсысы сенің мәніңді аша алатынын айта аласың ба? Бұл Жеті аспан 
біздің жанымыздың империясы астында еместігін, сонымен қатар біздің ұмты- 
лысымыз бұл империялардан жоғары екенін көрсетеді. Аспанда, құдайлық импе- 
рияда біз қойған мақсат бола алмайды. Иэ, біз бірліктің раушан бағына, Құдаймен 
бірігуге ұмтылуымыз керек».
Адам адамгершілік пен рухани өзін-өзі жетілдіру арқасында ішіндегі 
құдайлық жанды танып, қудайлық эпифаниялық кемелденудің трансценденттің 
биігіне жетумен тоқталмай, осы рухпен басқа адамдарды рухтандырады: «Олар


164


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   136   137   138   139   140   141   142   143   ...   305




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет