Жакыпбек Алтаев, Аманжол Ңасабек философия тарихы
Ларсы тілді ислам философиясы
жүктеу/скачать 20,78 Mb. Pdf көрінісі
|
Философия тарихы Ж Алтай, Қасабек А. 3
| Ларсы
тілді ислам философиясы 117 болып табылады, осыған қарай жарық айқын көрініп тұрады. Басқаша айтқанда, асарық - болмыстың бастамасы, тамыры. Қараңғылық - оның акциденті. Жарық- хы қабылдауға мүмкіндік беріп тұрғандай, бірақ жарықтың аналогиялық дэреже- сіне эсер етпейді. Жер шары өзгеше, оның соңы жоқ затты айтып тұрғандай, ол үхнін болмыс заңы, соңы жоқ, «жарық жарықтанған» немесе Құдай тек өз-өзінде, заттар тек себепті таниды, оның салдарынан қандай болмасын заттан Құдайды көреміз. Сонымен қоса қараңғылық бар, ол болмыстың манифесті, ол «жарық жарықтанғанға» тэуелді. Сонымен, ас-Сухраверди философиясыньщ «жарық жарықтанған» деген түсінігі басты мағыналардың бірі болып табылады. Жоғарыда айтқандай, таза жарық өзгермейді, оның тек затқа жеткен бөлігі ғана өзгереді. Осыған орай, таза жарық «жарлы», ол өзіне затты керек етпейді, ол барлығынан жоғары. Егер таза жарық өзекті болса, «жарлы» болады, егер ол бір нәрсеге тэуелді болса, бэрі ке- рісінше болып кетеді. Осылай жалғасып, жарықтың бэрі біткен соң оның бэрі сол «абсолютті жарыққа» кенеледі. Одан кейін екінші жарық басталады, ал оның қайту шегі жоқ. Құдайдың жарығы болғандықтан, ол жарық - абстрактілі таза. Ас-Сухравер- ди, сонымен қоса ең жақын жарық туралы да айтқан («ан-Нур әл-Акраб»), Жақын жарықпен басқа жарықтар арасында үлкен өзгешелік бар. Бүкіл жарықгың жары- ғы - ең жарығы, ал бізге жақын немесе адамға жақын жарық - ең жарлы жарық, тек өте жарықтың әсерінен жарлы жарық бай жарық бола алады. Сонымен қоса жарлы жарық пен бай жарық бір-бірімен тұспа-тұс, өте жарыққа жету үшін арасындағы басқа жарықтар кедергі болады. Өте жарық ерекше байытылған, онымен өте таза абстрактілі жарық пайда болады. Таза жарық басқа жарлы жарықтарды байқаймын дегенше «Берзах-и А’ля» - «биіктік уақытынша элем» пайда болады. Осы тізбек өте жарыққа да, жарыққа да, абрактілі жарыққа да бірдей, жарықтар жоғарылаған сайын махаббат бір-бірінен көбейе түседі («кахр»); осы жарықтар жарықтың жарьрын жарықтандыра түседі, олар бірін-бірі жарықтандырады. Басынан жарық болып тұрған жарық жарығы аздарды жарықтандырып тұрады. Сонымен, жарық ештеңеден құралмайды. Олардың барлығы біркелкі заттан құралған, иемделген, тек жарықтарының әркелкілігімен өзгешеленген. Бірақ бул жарықтар шексіз емес. Бұл жарық таза абстрактілі жарық болмаған жерде бітеді. Элементтер әлемі, адамдар өмір сүргең ауданда пайда болады: уақытша әлем басқа элемдер эсерінен пайда болды. Уақытша әлемдер жарықтардың астьшда өмір сүріп, соларға бағынышты болады. Өз сөздігінде ас-Сухраверди мұны бьшай түсіндіреді, элемдер дене элементтерінен құралады. Сондықтан да уақытша элемдер немесе денелер эртүрлі формадағы денелерді иемдене алады. Кез кел- ген дене эртүрлі формада: күрделі немесе күрделі емес болуы мүмкін; күрделі еместер алар жарық үшін жамылғы (жер мен топырақ секілділер) немесе жарық- ты жасырмайтын (ауа) болуы мүмкін. Бірақ дене олардың ортасындағы су бола алады. Дене күрделі дене болғанда ол белгілі бір элементтерге не болады. Бұл элементтер бір-біріне ауыса алады. Олардың бэрі тұрақтылыққа ие. Уақыттың өзі - бір субстанция, олардың белгілі бір элементіне ие немесе олардың бір объектісі болуы мүмкін. Уақытшалық эфирден құралады, олар сонысымен басқа элемент- тен. тұратын формалардан осылай ерекшеленеді. 118 III тарау. Ортағасырльгк, философия 1 Элементтер ауадан, судан, жерден құралады. Осы элементтер белгілі мөлшер- де араласқанда («имтизадж») олардан («мауалид») белгілі өнімдер пайда болады. Осы өнімдер бірінші металл, екінші өсімдік, сонан соң барып адамды түзеді. Осылардың ішіндегі ерекше орын алатын - адам. Тек адам гана жарықтың кес- кініне ұқсайды («Жебірейіл періште»), Осы жарық адамға оның менін көрсетеді. Абстрактілі жарық адамда жэне жарық денеден, дене одан бұрын емес, екеуі бір арнада өмір сүреді. Ас-Сухраверди «танасух» жайлы да айтады (нысанын өзгерту). Онда ныса- нын өзгертудің болуы және оны кері жоқ қылуы - бэрі сендірерлік. «Хикмат әл- и ’шрак» кітабында адам жаны жануарға беріледі дегеннен аулақ. Бутан мэлімет тура келмейді, сондықтан да сенімге кірмейді. Ас-Сухравердидің философиясы перипатетизм жэне сопылық жүйесіне ай- налды. Осы оқымыстының теософиясы даналыққа толы болды жэне рухани ' білімге ие. Сопы тәжірибесі антика философиясы мен байырғы парсылардың ойын жалғастыруымен құнды, Әбу Язида Вистами, Халладжа жэне Әбу әл- Хасан эл-Харакани, осылар исламның атрибуттары болуы қажет, ал теософиямен айналысатындар «тариқатқа» кірмей, олар сопылар деп аталуы керек дейді. Құдайды танып білген адамды «Құтб» деп атайды. Ас-Сухравердидің гносеологиялық философиясы перипатетиктер мен сопы лар үшін және каламға қатысты философиялық ақиқатты анықтауға бағытталған, олар әл-Фараби, ибн Сила жэне ибн Рушд жүйелерінде де негізделген. Филосо фия ас-Сухраверди бойынша үшін түйсіктен («хадс») басталады. Ол түсінде жабықрухани жер шарын көреді, онда ол гүлденіп, үлкейіп, әртүр- лі гүлді жандарды көреді. Бұл философ маджұстар маами жэне сиқыршыларды айқын бейнеледі, олардың қоршаған ортадағы рөлін көрсетті, олар даналардың арасында болды; «әл-хикмат эл-‘атикат» - «даналықпен ерекшеленген» немесе philosophia perennis. Ол өзінің трактатында: «Байырғы парсылар арасында бір топ еркектер болды, олар тура жолда жүріп адамдарды сол тура жолға жетелеп жүргендер еді», - деп жазады. «Хикмат әл-И’шрак» кітабында біз сол өмірге қайта оралып, сол даналардың өмірін, сөздерін қайта тірілтіп отырмыз, олардың арасында Платон жэне сол сияқтылар болды, дінге жаны ашитындар да бар. Осындай шегі жоқ даналық үнділер, гректер, мысырлықтар арасында да болтан. Философтың ойы бойынша, философия Аристотель мен Платоннан басталтан жоқ, керісінше, олардан бұрын бірінші философ Гермес болды, оның екінші аты - Ыдырыс пайғамбар. Ол мұндай есімді аспанмен тілдескені үшін алды. Осы Ыды- рысқа Грекия, Парсы, ислам адамдары ерді, ас-Сухраверди бойынша, олардьщ тізбегі былай болды: Гермес (гректерде Қасиетті Pyx Агафодемон деп аталды) Асклепий Пифагор Эмпедокл Платон Парсылық патшалар-даналар: Киумарс Фаридун Каи Кусрау |