Жалпы психология

басымызда шын мөнінде жоқ нәрсенің бейнесі қалай 
жасалатындығын түсінуге ертеден бері талпынған болатын. 
Қазіргі үшақты ойлап тапқанға дейін сиқырлы үшқыш 
кілем - үшақ туралы халық аңыздары мен ертегілерінде 
айтылған еді. Олар адамдардың үшу туралы алғашқы 
түсініктерін жинақтады. Бірақ ерте кезде адамдарда үшак 
туралы аңыздар, түсініктер қайдан пайда болды? Осы идеяньі 
ғылыми түрғыдан түсіндіре алмаса да адамдар күдіретті 
“қимылдың күші” барлығы туралы ойға келді. Бүл қүдіретті 
қасиеттек ерекше дарынды адамдарға беріледі, олар шабыттың 
нәтижесінде тамаша өнер шығармаларын, күрделі техника 
саласында жаңалықтар жасай алады. Осы теория бойынша 
тек дарынды адамдар жаңа ойларды айта алады, идеяларды 
үсына алады.
Адамның жаңаны ойлап табуы — бүл белгілі білімнін, 
өзгертілген және жаңарған,жетілген түрі. Фантастикалык 
бейнелер үшін материал еруақытта жер бетіңдегі шындык 
қүбылыстар болып табылады. Адам өзінің күнделікті іс- 
әрекетінде жаңа бейнелерді және затгарды жасап ғана 
қоймайды. Адам санасында қабылданбаған заттар мен 
қүбылыстардьщ жаңа бейнесін қайта жаңғырту аркылы (баска 
адамдардың айтқаны арқылы) жасай алады.
Қиял — адамның өте бағалы психикалық үрдісі. Қиял 
тек адамға тән. Қиял еңбек үрдісіңде пайда болды және 
дамыды.
Қиялдың іс-әрекеті белгілі бір жағдайда кажеттіліктер 
арқылы пайда болады.
Тарихи жагынан қиял адамның еңбек іс-әрекетінде пайда 
болған ерекше қажеттілік негізінде дамьщы, атап айтканда, 
қоршаған дүниені кайта өзгерту қажеттілігі, адамнын 
араласуьшсыз табиғаттан көп алу міндеті қойыдды. Қоршаган 
дүниені қайта өзгерту үшін алдын ала талапты елестетіп алу 
керек. Болашақта қиял әртүрлі адамзат қажеггіліктерінің -
әлеуметтік, танымдық, эстетикалық жэне т.б. дамуымен 
байланыста дамиды.
Қиялдың іс-әрекеті естің елестетулері негізшде іске асады. 
Бүл елестетулер қиял елестетулерінің жасалуына материал 
болып табылады. Қиял үрдістерінде бізде міндетті түрде 
болатын кажетті елестетулердің қаита жаңгыртьілуы іске 
асады.
Бірақ қиялдын үрдісі тек елестетулерді кайта жаңгыртумен 
және оларды механикалық бірікгірумен шектелмеиді. кдял 
үрдістерінде ес елестетулері қайта онделеді, сонымен, канта 
өндеудің нәтижесінде жана елестетулер жасалады.
245

Қиялдың жүйкелік-физиологиялық негізі адам миында 
бүрын үйымдасқан уақытша байланысгардың жаңцануы және 
бүл баііланыстардың жаңа тіркестерге ауысуы деп білеміз.
Қинлдьщ іс-орекетінің ерекшелігі естің елестетулерін 
талдау жоне жинақтау болып табылады. Сондықтан да қиял 
урдісінде қайта жаңгыртумен бірге немесе одан кейін талдау 
үрдісі іске асады, демек, елестетулердің бөлінуі — 
слестетулердің жекелеген боліктері мен элементтерінің 
болшектелуі.
Одан орі қиялдың жинақтаушылық іс-өрекеті іске асады: 
болінген елестетулердің элементтерін басқа елестетулермен 
немесе елестетулердің элементтерімен араластыру және 
біріктіру жүреді. Осы жинақтаушылық іс-әрекеттін. 
нотижесінде жаңа елестетулер — қиял елестулері жасалады.
Қнялдың жинақтаушылық іс-әрекетінің қарапайым түрі 
агглютинация болып табылады. Агглютинация деп бірнеше 
затгардыц жекелеген элементтері немесе болімдерінін бір түтас 
бейнеге үласуы мен бірігуін айтады. Мысалы, халык 
түсінігінде су перісінің бейнесі әйелдің (басы мен омырауы), 
балыктын (қүйрығы) жоне көк балдырлардан (шаштары) 
жасгілуы.
Қиялдың күрделі талдаушылық және жинақтаушылык 
іс-орекеті, ерекше белгілері жазушылардың көркем әдеби 
бсйнелерді жасауынан айқын аңғарылацы. Әрбір коркем бейне 
болімдердің, элементтердің немесе түтас елестетулердің бір 
бейнеге озіндік бірігуі болып табылады.
JI.H. Толстой Наташаньщ бейнесін жасауда (“Соғыс және 
бейбітшілік”) кейбір мінез бітістерін озінің әйелі Софья 
Андреевадан, баскаларын - әйелінің апасы 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: