Жалпы психология

^
 Жоғары сезімдер 
рухани қажеттіліктерді қанағаттандыру 
немесе қанағаттандырмау негізінде пайда болады. Жоғары 
сезімдер анық байқалатын қоғамдық сипатта болады және 
адамның қоғамды қ өмірдің әртүрлі жақтары мен 
қүбы лы стары на қаты насы н білдіреді (моралдік, 
интелектуалдік және эстетикалық). Жоғары сезімдердің 
мазмүны, олардың бағыттылығы адамның көзқарасымен, 
адамгершілік мінез-қүлық ережелерімен және эстетикалық 
бағалаулармен анықталады/
/Ж оғары сезімдер 
адамгерш ілік, эстетикалық ж әне
интеллектуалдық 
болып бөлінедь/
/ Адамгершілік сезімдер 
— қогамдық өмірдің талабына сәйкес 
көрінетін адамның жоғарғы сезімдерінің бір түрі. Бүлардың 
мазмүны да, қүрылымы да өте күрделі. Мүндай сезімдер 
тобына жолдастык, достық, махаббат, адамдық, шыншылдық, 
ар-намыс, борыш, жауапкершілік, елжандылық, үят, үлттық 
мақтаныш, қазақстандық патриотизм т.б. жатады^
/Адамгершілік (моралдік) сезімдер дегеніміз дүниедегі 
қүбылыстарды қабылдауда адамдардың коңіл-күйі және бүл 
қүбылыстарды қоғамның қалыптасқан ережелерімен 
салыстьфуды айтады. Бүл сезімдердің байқалуы корсеткендей, 
адамдар адамгершілік талаптар мен ережелерді меңгереді. 
Адамгершілік талаптар қоғамның тарихи дамуының үрдісінде 
оның дәстүрлеріне, салтына, дініне, идеологиясына және т.б. 
байланысты қалыптасады жоне өзгеріп отырады. Мысалы, 
ар-намысты қорғау, кобінесе қайсар, ожет, табанды, коздеген 
мақсатына жетпей тынбайтын адамдарда жиі байқалады/ 
Адамның өмір сүріп отырған қоғамы, оның нақтылы іс- 
өрекеті моралдік сезімдердің мазмүнына күшті осер етеді. 
Егер саналы кісі үжымдық жоне қоғамдық ережелерді бүзса, 
бүған қатты қиналады, ал бүларды ылғи орындап жүрсе, 
жаны рахатганып, коңіл-күйі котеріңкі, шат-шадыман күйде 
жүреді. Ата-аналар мен мүғалімдердің басты міндеті оқушы 
санасында осындай сезімдерді қалыптастыру болып 
табылады.
[А дам
баласы қоғамда езінің адамгершілік қасиеттерімен, 
қайырымдылығымен, адалдығымен, әділеттілігімен 
ардақталады. Моралдік сезімдер адамдардың іс-ерекетінен, 
қарым-қатынасынан байқалады. Жақсылық пен жамандық, 
зүлымдық пен махаббат, әділеттілік пен әділетсіздік, борыш 
пен намыс, ар мен ождан адамның іс-әрекеті арқылы 
олшенеді. Осы адамгершілік сезімдерді үстанған қазақ халқы 
жастарды отбасында кішіпейілділікке, имандылыққа, 
ізетгілікке, инабаттылыққа тәрбиелеуді бірінші орынға қояды^
277

Халқымыз: “Әкеге қарап үл өсер, шешеге қарап қыз өсер” 
деп, адамгершілікке тәрбиелеуде ата-ананың үлгі-өнегесіне 
ерекше мән берген.
Адам өз ортасына қарап өседі. “Ағаштан ағаш рең алады, 
адамнан адам төлім алады”, “Он рет өсиет айтқанша бір рет 
өнеге көрсет” дейді халық. Мәселен, өткен замандардың бір 
ақылгөйі Сенека “Уағыз айттып жақсылыққа жетелеу қиын, 
ал өнеге арқылы оңай” деген екен.
Халық психологиясы жастарды сабырлы, адал, арлы азамат 
болуға үңдеп отырады.
“Өлімнен үят күшті”, “Ақылды болсаң арыңцы сақта, 
ар-үят керек өруақытга”.
Баланың бойында жақсы адамгершілік сезімдердің 
қальптгасуы, енер-білімді игеруі тәрбиеге, өскен ортаға, үлгі- 
өнеге берер үстазына байланысты. Сондықтан да халқымыз: 
“үстазы жақсының - үстамы жақсы” деп бекерден-бекер 
айтпаса керек.
^Эстетикалық сезімдер./ Қоғамның даму үрдісінде адам 
моралдік талаптармен ғана емес, сонымен қатар сүлулық 
үғымдарын басшылыққа ала отырып, қоршаған дүниенің 
қүбылыстарын қабылдау қабілеттілігіне ие болады. Бүл 
жағдай эстетикалық сезіэдцердің пайда болуы үшін негіз болып 
табылады. Эстетикалық көңіл-күйлер өте көп қырлы және 
күрделі.
^ Эстетикалық сезімдер - болмыстағы шындыктың 
сүлулығын, әдемілігін, өсемдігін қабылдаудан туатын көңіл- 
күйі. Эстетикалық сезім табиғат көріністерінен, әуезді 
әуендерден, әсерлі оқиғалардан, өнер туындыларынан пайда 
боладьі^/
Адамның эстетикалық сезімі өз ортасына, тарихи- 
әлеуметтік жағдайларға байланысты өзгеріп отырады. 
Эстетикалық сезімі жетілген адам табиғат сүлулығын 
қабылдап сүйсінеді. Адамның қоғамға, дүниеге көзқарасы 
эстетикалық сезімімен астарласып жатады.
^Эстетикалық сезімдер деп әдемі заттар мен қүбылыстарды 
қабылдаумен байланысты, ол туралы елестетулермен және 
ойлармен байланысты адамньщ көңіл-күйінің жағымды 
сезімдерін айтамыз^ Н.Г. Чернышевский эстетикалык 
сезімдердің адамның көңіл-күйінде алатын орнын бағалай 
келіп былай деді: “Біз сүлулықты шексіз сүйеміз, біз 
сүйсінеміз, оған шаттанамыз...”.
Эстетикалық сезімдер бізде алдымен қоршаған дүниенін 
қүбылы стары мен, табиғатпен және оның өмірімен, 
адамдармен және оның өмірімен, іс-өрекетімен пайда болады.
278

Н.Г. Чернышевскийдің анықтамасы бойынша, “Сүлулық 
дегеніміз — өмір”. Бізді қоршаған дүние және өмір онда 
ертүрлі байқалады. Сондықтан да адамның эстетикалық 
сезімдері ерекше алуан түрлілігімен ерекшеленеді.
Эстетикалық сезімдер — пассивті бақылап ғана қоймайды, 
сонымең қатар олар адамның барлық іс-ерекетінің түрлерінде 
байқалады, олар іс-өрекетті ынталандырып, белсенділігін 
арттырады. Міне, эстетикалық сезімдердің тиімділігі, мәні 
осыңца.
Z-Эстетикалык сезімдердің тамаша қайнар көздеріне -
сазды, бейнелеу енерін, поэзияны және т.б. жатқызуға 
болады. Өнер ш ы ғарм алары н жасаудағы адамның 
шығармашылық қызметі негізінен эстетикалық қажетгілікгер 
арқылы ынталандырылады. Өнер шығармалары адамдардық 
санасына негізінен эстетикалық сезімдер аркылы эсер етеді. 
Өнер мен әдебиет шығармаларында шындықты неғүрлым 
терең, толық жөне еділетті бейнелесе, солғүрлым адамдарда 
эстетикалық талғамды көп қалыптастырады және бүл 
шығармалар эстетикалық көңіл-күйдің қайнар көзі және 
эстетикалық тәрбиенің қүралы ретінде бағаланадььі
Эстетикалық сезімдерді қалыптастыруда Абай мен 
Махамбеттің поэзиясының, қүрманғазы мен Дәулеткерейдің 
қүдіретті күй-өнерінің, Ә. Қастеев пен О. Таңсықбаевтың 
бейнелеу өнері саласында қалдырған тамаша туындыларынан 
эстетикалық нәр аламыз, жас үрпақтың эстетикалық 
қажеттілігін қанағаттандыруға жөне олардың эстетикалық 
талғамын дамытуға көмектеседі.
Қ азақ поэзиясының алыбы, гуманист-ақын Абай 
адамгершілікті, сүлулықты, шынайы махаббатты жырлады. 
Ақын өзінің көңіл-күйін, адамға, өмірге деген қарым- 
қатынасын музыка тілінде шебер бейнелейді. Нысанасына 
дөл тиетін олең-сөздің небір патшасын тудырған ақын-ән 
енерінде де өнердің күдіретті күшін паш етеді:
Қүлақтан кіріп бойды алар,
Жақсы ән мен төтті күй.
Көңілге түрлі ой салар.
Әнді сүйсең менше сүй.
^Интеллектуалдық сезімдер - адамның ақыл-ой іс- 
өрекетімен байланысты. Интелектуалдық сезімдерге таң қалу, 
әуестену, өзіне-өзі сену, қанағаттану 

жүктеу/скачать 11,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: