Жансүгіров атындағы жму хабаршысы №1 /2013

     

 

 

157 

 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1 /2013     

 

қызыл  нарттай  боп,  бал-бұл  жанып,  аппақ  ірі  тістерін  көрсетіп  сақылдай  күлді 

(Үскірік). Мүлдем кірпігі айқаспай қойды (Отау үй). Етінен ет кесіп алсаң, қабақ шыту 

дегенді  білмейді.  Үкідей  ұшып,  сар  желіп  келеді.  Соңғы  сөйлем  толығымен 

фразеологизмдерден құралған, бірақ сәтті қолданыс деу қиын. 

Жазушы  қолданған  фразеологизмдер  көркемдегіш  құрал  қызметін  атқарады: 

тұрақты эпитет, тұрақты теңеу, тұрақты әсірелеу, тұрақты литота, шендестіру, дамыту, 

параллелизм,  анафора  сияқты  поэтикалық  синтаксиске  құрылған  фразеологизмдер 

молынан кездеседі. Әрине, бұлардың бәрі тек жазушының баяндау тілінде емес, жалпы 

шығарма бойында ұшырасады.  

Мәтін  түзуде  фразеологизмдердің  орны  бөлек.  Тұрақты  сөз  тіркестерінің 

дағдылы,  қалыптасқан  түрлерімен  қатар,  оларды  мақсатты  түрде  өзгертіп  қолданумен 

қатар, жазушы өзі де жаңа тіркестер тудырып отырады. Ол заңды да. Мұның бәрі – тіл 

заңдылығы,  тіл  байлығы,  тіл  мүмкіндігі.  Тың  тіркестер  –  міндетті  түрде  бейнелі, 

образды, көңіл күйі туғызған әсерлі тіркестер.  

Жер  түстен  кейін-ақ  қаспағын  қырған  қазандай  алақ-жолақ  боп  шыға  келді 

(Көкорай).  Шаңқай  аппақ  қар  көзді  суырып  тұр.  Бір  ойдан  бір  ой  қоздап,  қат-қабат 

жайлар көз алдына тіркеле берді (Көкорай). Өткен кеш пен бүгінгі түнді оқиға ойынан 

кетер емес. Айналған ұршықтай орала берді (Көкорай).  

Автор қаламынан туған ерекше қолданысты – окказионал қолданыс деп білеміз. 

Бұл  қолданыс  –  С.  Мұратбековтің  қазақ  тілін  байыту,  көркейту,  қырлап  айшықтау 

бағытындағы еңбегі, ізденістерінің жемісі.  

Біздің  мақсатымыз  С.  Мұратбеков  қолданысында  фразеологизмдердің 

мәтінтүзушілік  мүмкіндіктерін  анықтау  болғандықтан,  қайсыбір  басы  ашық 

мәселелерде, тұжырымдарды қайталауды жөн көрмедік. Десек те,  

С.  Мұратбеков  шығармаларындағы  фразеологизмдерді  арнайы  зерттеу, 

синтаксистік,  морфологиялық,  семантикалық  тұрғыдан  тереңдете  қарастыру  қазақ  тіл 

білімінде қыруар тіл фактілерін берері анық.    

 

 

ӘДЕБИЕТТЕР  ТІЗІМІ: 

1.

 

Сарбасова Қ. Қазақ тіліндегі етістікті фразеологизмдер. Астана, 2008. 

2.

 

Мұратбеков С. Таңдамалы шығармалары 1, 2 том. Алматы, 1982. 

 

 

         ӘОЖ 811. 512. 122 373 

 

ТІЛ  САБАҚТАРЫНДАҒЫ  ЖАТТЫҒУ ЖҰМЫСТАРЫ 

 

Қ.Б. Дармишева  

Пограничник орта мектебі. Мектепке дейінгі шағын орталығы мен коммуналдық 

мемлекеттік мекемесі 

 

Мақалада  қазақ  тілі  сабақтарындағы  жазба  жұмыстар  қарастырылады.  Атап 

айтқанда,  жаттығу  жұмыстарының  түрлері  ажыратылады.  Тіл  сабақтарындағы 

орындалатын  жаттығу  жұмыстарына  қойылатын  талаптар,  орындау  шарттары 

көрсетіліп, мұғалім  іс-тәжірибесімен бөліседі.  

В  статье  рассматриваются  организация  и  проведение  письменных  упражнений  на 

занятиях  казахского  языка.  Они  классифицируются  по  видам.  Указаны  требования  к 

письменным  заданиям,  способы  выполнения.  Эти  задания  взяты  из  опыта  работы 

преподавателя. 

The article deals with the  written tasks at the lessons of Kazakh language, also shown the  

types of  written tasks. Demands on written tasks at language classes, the ways of doing  tasks. The 

teacher  deals with her practice at a given article. 

     

 

 

158 

 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1 /2013     

 

         Тірек  сөздер:  тіл  сабағы,  жаттығу  жұмысы,  тепродуктивті  жаттығу, 

шығармашылық  мазмұндағы  жаттығу,  фонетикалық,  морфологиялық,  лексикалық, 

синтаксистік жаттығулар. 

 

Тақырып  түсіндіргеннен  кейін,  жаттығу  жұмыстары  орындалады  дедік.  Дұрыс 

ұйымдастылған бұл жұмыстың нәтижесі біріншіден, оқушының білімін нақтылайды әрі 

нығайтады.  Екіншіден,  өздігінен  жұмыс  істеуге  жаттықтырады,  ой  қабілетін 

арттырады.  Үшіншіден,  қажетті  кезінде  алған  білімін  тәжірбиеде  қолдана  білк 

дағдыларын  қалыптастырады.  Сонымен,  сабақтағы  жаттығу  жұмыстарының  басты 

мақсаты – білімнің берік те тиянақты болуын қамтамасыз ету. 

Грамматикалық 

сабақтардағы 

жаттығу 

жұмыстарын 

ұйымдастырушы, 

басшылық етуші – мұғалім. Ол жаттығулардың орындалу сипатына қарай: көру сезімі 

арқылы,  есту  сезімі  арқылы,  түсінудің  әртүрлі  жолдары  арқылы  орындалатын 

жаттығулар  болып  бөлінетіндігін  және  белгілі  бір  үйлесімділікте  сабақта  қолданылуы 

керектігін  естен  шығармайды.  Оқушының  орындау  қызметіне  қарай  репродуктивті 

және  шығармашылық  мазмұндағы  жаттығулар,  орындалу  тәсіліне  байланысты 

ауызша,  жазбаша,  жазбаша-ауызша  жаттығулар  болатындығын,  тақырыптың 

қамтылуына байланысты жаттығулардың фонетикалық, лексикалық, морфологиялық, 

синтаксистік, т.б. болып бөлінетіндігін, әрқайсысының өзіндік міндеті, сонымен қатар, 

бір-бірімен ұқсас және айырым белгілерінің барлығын жақсы білуі шарт. Жаттығудың 

сипаты,  міндеті,  дидактикалық  талаптары  анықталған  соң,  мұғалім  шешетін  басты 

мәселенің  бірі  –  сабақтың  мақсатына  сай  жаттығулар  іріктеу.  Іріктеу  барысында 

шамамен мынадай талаптар қамтылуы тиіс. 

Жаттығудың өтілген тақырыпты пысықтауға, бекітуге бағытталуы; 

Жаттығу кездейсоқ болмай, белгілі бір ретпен келуі, жүйелі ұсынылуы; 

Жаттығу оқушының қызығуын, ынтасын арттырарлық болуы; 

Өз беттерінше жұмыс істеуге дағдыландыруы; 

Шығармашылық сипаттағы жаттығулардың (түсіну сезімі арқылы) болуы. 

Бұл  талап  –  тілектердің  орындалу-орындалмауы  мұғалімнің  қабілетіне  және 

оқулықтағы жаттығулар сапасына да байланысты. 

Ендігі  жерде  мұғалім  орындалатын  жаттығудың  неден  басталып,  немен 

аяқталатынын  анықтайды.  Оқушыға  жаттығуды  не  үшін  орындайтынын  түсіндіреді, 

жаттығу  шартын  түсінуге  көңіл  бөледі.  Керек  деп  есептесе,  жаттығудың  орындалу 

үлгісін көрсетеді. Орындалуын бақылап, бағалайды. 

Сыныптағы  жаттығулар  көбіне  ұжымдық  түрде  орындалады:  бірге  талданады, 

түсініксіз болса, мұғалім тарапынан бағыт-бағдар беріледі. Қандай қиын жаттығуды да 

табандылықпен  орындауға  мүмкіндік  бар.  Жаңа  тапсырманы  оқушылардың  меңгеру 

дәрежесі де біршама белгілі болады. 

Ал  үйге  берілетін  жаттығулар  қандай  болуы  керек?  Мазмұны  мен  сипаты 

жағынан оқушыға таныс, орындалуы аса қиындық келтірмейтін, жалықтырмайтын, тым 

ұзақ  емес  әрі  тәсіліне  қарай  аралас  тұрғыда  болғаны  жөн.Үйге  үнемі  жазбаша 

жаттығулардың  берілуі  дағдыға  айналып  кеткенін  жасыра  алмаймыз.  Осындай 

біржақтылық  оқушының  ауызша  жауап  беруге  дағдыланбауына,  талдау  жұмысын 

(жаттығу  шарттары  бойынша)  жүргізудегі  шұбалаңқылыққа  әкеп  соғады:  Неге?  Не 

себепті?  Қалай?...  сияқты  «жетелеу»  сұрақтары  болмаса,  бала  жауабына  қанағаттану 

мүмкіндігі болмайды. 

Мұғалімнің  оқулық  жаттығуларымен  шектеліп  қалмай,  шығармашылық   

бағыттағы  тапсырмаларды  өз  тарапынан  беруі  тәжірбиеде  кездеседі.  Ол  көбінесе... 

қатыстырып сөйлем жаз, көркем шығармадан  теріп жаз, сұрақтарға жауап бер, жанұя 

мүшелерінен  сұхбат  ал,  ішінен   тап,  талда т.б.  сипатта  болды.  Ара-тұра  берілетін  бұл 

іспеттес жаттығулардың басы артық болмасы анық. 

     

 

 

159 

 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1 /2013     

 

Құрастыру, талдау, салыстыру, табу, топтау, дәлелдеу, қорытынды шығара білу 

дағдыларын  қалыптастыратын  жаттығулардың  әр  сабақта  жүргізілуі  мұғалімнің 

шеберлігіне, қабілетіне, табандылығына байланысты. 

Мектеп  оқушысының  сауаттылығын  арттыруда  сөз  таптарының  дұрыс  жазылу 

емлесін  меңгертудің  орны  ерекше.  Бағдарламада  пунктуациялық  және  емлелік 

сауаттылыққа  арнайы  сағаттар  бөлінбейді.  Тыныс  белгілері  синтаксистік  тақырыптар 

аясында,  сөздердің  жазылу  емлесі  сөз  таптарын,  фонетикаға  қатысты  тақырыптармен 

бірге  беріледі.  Оқушының  емлелік  және  пунктуациялық  тұрғыдан  сауатты  жазуын 

қамтамасыз ету үшін, емлелік ережелерді меңгеруі үшін, мысалы, сөз таптарын өткенде 

арнайы  сағат  арнап,  жаттығу  жұмыстарын  түрлендіріп  берген  орынды  әрі  нәтижелі 

болмақ.  

Тілімізде  қимылдың,  іс-әрекеттің  әртүрлі  белгісін,  амал-тәсілін,  мекенін, 

мезгілін,  себебі  мен  мақсатын  білдіретін  сөз  табы  үстеудің  емлесін  меңгертуде 

пайдаланып  жүрген  жаттығулар  мен  тапсырмаларды  әріптестер  назарына  ұсынамын. 

Үстеудің  сөз  табы  ретінде  лексика-грамматикалық  сипаты  меңгертілгенен  кейін,  өз 

тәжірибемде, оның жазылу емлесіне сағат бөліп, сабақ барысында төлемегендей жұмыс 

түрлері  орындалады.  Тапсырма  шарттары  жеңілден  ауырға,  жалпыдан  жалқыға  қарай 

қағидаларына  негізделеді.  Жаттығу,  тапсырма  шарттары,  мәтіндер,  көрнекіліктерді  әр 

сабақта әр мұғалім өз тұрғысынан өзгертіп отыруға мүмкіндіктері бар. 

1.  Үстеудің  мағыналық  түрлерін қайталау  үшін  жаттығу.  Тапсырма  шарты:  «адасқан» 

үстеулерді өз тобына қайтару. 

Мезгіл:   амалсыздан, сонша, бекерге, бірталай 

Мекен:   қыстыгүні, бүгін, бірте-бірте, артта 

Сын-қимыл:   әдейі, бірқыдыру, кілең, осында, босқа 

 (бейне) 

Мөлшер:   әрең, бұрынғыша, ертең, ала жаздай 

Күшейткіш:   өйтіп-бүйтіп, әрі-бері, әрмен 

Мақсат:   мүлдем, емін-еркін, осылай, қолма-қол 

Себеп-салдар:   бірталай, сәл, әжептәуір, ендігәрі 

Бұл жаттығуды таблицаны карточка, перфокарта түрінде таратуға, немесе интерактивті 

тақта көмегімен орындауға болады. 

2.  Үстеу  сөздерді  орынды  қолдану  дағдысын  қалыптастыруға  арналған  жаттығу. 

Тапсырма шарты: берілген сөйлемдердегі үстеулерді мәндес үстеулермен алмастырып, 

салыстыру. 

Көзіңді ашып жұмғанша айшылық алыс жерлерден жылдам хабар алғызды (ЫА).  

Өтірік, өсек, мақтаншақ 

Еріншек, бекер мал шашпақ (А). 

Ақырын жүріп анық бас, еңбегің кетпес далаға...  

 

Жоғары-төмен үйрек-қаз ұшып тұрса сымпылдап...(А)  

Ертегідегі  жан-жануарлар адамша сөйлейді.  

Ерен еңбегі үшін ардақтаймыз ананы. 

Ала жаздай егіс басындамыз. Мұнша байлық оңай өсірілмейді. Нағыз бақыт – еңбекте. 

Кілең сайдың тасындай ауыл азаматтары осында.  

3. Берілген үстеулердің синонимдерін тауып, қатарларды толықтыру. 

                                 Әдейі - ... 

 

 

босқа - ... 

 

        Ілгері - ... 

 

амалсыздан - ... 

                                 Қыруар - ... 

 

 

жылдам - ... 

                                 Тым - ...  

 

            әжептеуір - ... 

4. Тұрақты тіркестердің қайсысы үстеу мәніне ие, үстеу сөзден баламасын табуға бола 

ма? 

     

 

 

160 

 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1 /2013     

 

Көзді  ашып-жұмғанша.  Қас  пен  көздің  арасында.  Қол  созым  жер.  Ат  шаптырым  жер. 

Сүт пісірім уақыт. Қозы көш жер, т.б.   

5.  Үстеудің  емлесін  меңгерту  үшін  орындалатын  жаттығу.  Емлелік  ережені 

толықтырып, мысалдармен дәлелдеу.  

1)  •  Негізгі және туынды үстеулер ____ жазылады. Мысалы: ____ 

•  Сөздің бірігуінен жасалған үстеулер _____, _____ күйінде жазылады. Мысалы: _____ 

•  Түбір тұлғасын сақтап жазылатын күрделі үстеулер: _____, _____  

•  Қос сөз түріндегі үстеулер_____ арқылы жазылады. Мысалы: _____ 

• Сөздердің тіркесуі арқылы жасалған күрделі үстеулердің әр сыңары _____ жазылады. 

Мысалы: _____ 

2) Берілген үстеулердің емлеге сай жазу, (бірге,  бөлек, дефис арқылы) 

Таңсәріде.  Бірғыдыру.  Таңертең.  Қыстыкүні.  Келесала.  Қаннен  –  қаперсіз.  Қолмақол. 

Бүрсүгүні. Бір талай. Орсан зор. Не дәуір ұзын. Алды артын. Тектен тек. Ертеден – қар 

кешке. Күнұзаққа.  

3) Кестені толтыру. Өз ойыңнан бірнеше сөйлемдер жазу.  

 

Бірге жазылатын үстеу 

  

Бөлек жазылатын үстеу 

   

Дефис арқылы  жазылатын 

үстеу  үстеу 

 

6. Ойнайық та ойлайық. Мақал-мәтелдерді үстеулермен толықтыру. Жұмбақтар шешу. 

Өлең жолдарын толықтыру. 

Еріншекке ...  оңай; Жалқаудың .... ертеңі бітпес. 

 ... тұрған жігіттің ырысы артық, ... әйелдің бір ісі артық. Қатты жауған күн ... ашылады.  

          Таңертең төрт аяқты 

          Түсте екі аяқты 

          Кешке үш аяқты 

          Түнде  бармын, 

          Кешке жоқпын 

          Ең ақылды баламын,  

          Тым ерекше баламын, 

          . . .     . . .     . . .     

          . . .     . . .     . . . 

7.  Ой  ұшқырлығын  дамыту.  Жадында  сақтау  мүмкіндіктерін  қалыптастыру 

мақсатындағы  жаттығу.  Ауызша  орындауға  негізделген.  Әр  оқушыға  не  топқа 

бағытталады. Жауап «жоқ», «иә» түрінде берілуі тиіс.  

– Ала жаздай біріккен үстеу ме?  

– Қолма – қол бірге жазла ма?  

– Әдейілеп себеп-салдар үстеуі ме?  

– Лезденің синонимі соңшалық па? 

– Бала зат есімінен үстеу тудыруға бола ма?  

– Бағана мен әлгіде антоним бе?  

– Әнтектің мағынасы сәл ме?   

– Қыруарды талаймен ауыстыруға бола ма?  

– Баяғыдан мөлшер үстеу ме?  

– Лажым қалмады үстеу ме? 

Жоғарыда  атап  өткеніміздей,  ұсынылған  жаттығуларды  ауызша,  жазбаша,  тақтада, 

кестемен, үлестірмелі кеспе карточкаларымен, интерактивті тақта, басқа да техникалық 

құралдар  көмегімен  орындауға  болады.  Нәтижелі  кабинет  жабдығына,  мұғалім 

тәжірибесіне, сынып дайындығына байланысты. 

     

 

 

161 

 

І.Жансүгіров атындағы  ЖМУ  ХАБАРШЫСЫ   № 1 /2013     

 

Айтылғанның  бәрі  мұғалім  үшін  жаңалық  емес.  Бірақ,    қайта  бір  соғып,  «Нені 

үйреттім?»,  «Қандай  дағды  мен  іскерлік  қалыптастырдым,  жаттығудың  орны  және 

қызметі қаншалықты?» деген сияқты сұрақтарға үңілсе деген ойдан туған пікірді ортаға 

салдық.          

 

 

    ӘОЖ 378 

 

ҚЫТАЙ ТІЛІМЕН  ҚАЗАҚ  ТІЛІНІҢ  ГРАММАТИКАЛЫҚ 

АЙЫРМАШЫЛЫҚТАРЫ 

 

Жұмағали Қаныша 

І.Жансүгіров атындағы Жетісу мемлекеттік университеті, Талдықорған қ. 

 

           Бұл  мақалада  қытай  тілі  мен  қазақ  тілінің  грамматикасы  және  олардың 

айырмашылықтары,ерекшеліктері  қарастырылған.  Қытай  тіл  білімінің  дамуы,  сөз 

таптары,сан  есімдері    туралы  айтылған.  Жалпы  тіл  біліміне  еңбек  сіңірген  ғалымдарының 

зерттеу нысанасы, еңбектері, пікірлері қарастырылған. 

          В  этой    статье  рассматривается  особенности  и  различие  грамматики  китайского  и 

казахского  языков.  В  статье  изложены  развитие    лингввистики  китайского  языка  и  части 

речи. Также  рассматривается мнения заслуженных ученых в сфере языкознания. 

         This  article  discusses  peculiarities  and  differences  of  Chineese  and  Kazakh  languages.  This 

article devoted to the development parts  of speech and linquistics of Chinees language. Here are used 

scientific researches, views, manuals which are done in the field of general linquistics. 

 

       Тірек  сөздер: парадигма, лингвистика, лексика, грамматика, нумеративті сөздер, 

синхронды, контрастивтік зерттеу принциптері 

            

           Жүйесі  бір-біріне  ұқсамайтын  тілдердің  негізгі  ерекшеліктерін  салғастырмалы 

зерттеудің жалпы тіл білімімен қатар шет тілдерін оқыту жұмыстарында да мәні  зор, 

маңызы  жоғары.  Біздің  зерттеу  тақырыбымыз  қытай  тіліндегі  мөлшер  сөздерді  қазақ 

тілімен салғастыра қарастыруымыз осындай қажеттіліктен туындап отыр. 

Қытай  және  қазақ    тілдеріндегі  мөлшер  бірліктері    туралы  қазақ  тіл  білімінде  шағын 

мақалалар  мен  азын-аулақ  лингвистикалық  зерттеулер  жарық  көргені  болмаса, 

толықтай зерттелді деп айту қиын. Осыған орай қытай және қазақ тілдеріндегі мөлшер 

сөздерді  ғылыми  тұрғыдан  жүйелей  отырып,  олардың  лексикалық,  грамматикалық 

қырлары бойынша тілде қалыптасқан заңдылықтар аясында салғастыра отырып, халық 

игілігіне жарату тақырыптың өзектілігін көрсетеді.  

Зерттеудің  өзектілігі  сөйлеушінің  ақиқат  шындықтағы  мөлшер  мағынасының  қазақ 

тілінде  берілуін  кешенді  түрде  зерттейтін  жұмыстың  қажеттілігімен  және  осыны 

білдіретін  тілдің  әр  түрлі  деңгейлік  құралдарының  парадигмасын  айқындауға, 

семантикалық  құрылымын  зерттеуге  арналған  еңбектердің  болмағандығымен 

айқындалады.  

Контрастивті салғастырмалы лингвистика – тіл біліміндегі ең жас саланың бірі. 

Әлем  тілдерін  жоспарлы  түрде  синхронды  салғастыра  зерттеу  ХХ  ғасырдың  60-70-

жылдарында  көптеген  ғалымдардың,  әдіскерлердің    еңбектерінде    бастау  алған 

болатын.  Салыстырмалы  лингвистика  мәселелеріне  деген  ынта-ықыластың  өсуін  шет 

елдік  Р.Ладо,  В.Матезиус,  В.Скаличка  секілді      ғалымдардың  еңбектерінен  көруге 

болады.  

Құрылымы  әр  түрлі  тілдерді  салғастыра  зерттеудің  маңыздылығына  ең 

алғашқылардың бірі болып академик Н.Л.Марр терең мән берген еді [1, 410]. Ол былай