«жансугуровские чтения»
мақсат еттік. Олай болса, ең алдымен фразеологиялық антонимдердің Ілияс Жансүгіров шығармаларында қолданылуына қатысты
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
|
мақсат еттік. Олай болса, ең алдымен фразеологиялық антонимдердің Ілияс Жансүгіров шығармаларында қолданылуына қатысты мысалдарды топтастыра келе, олардың қолданылу ерекшеліктеріне тоқталып, төмендегідей тілдік тұжырым шығаруға болады. Шындығында да, фразеологиялық бірліктерді орнымен қолданғанда ғана тіл жүйесіне, сөйлем мәніне нұқсан келмейтіні белгілі. Жеке фразеологизмдердің стильдік қызметінен өзге, қарама-қарсы мәндегі фразеологизмдер қандай стильдік қызмет атқарады, бұл тұста қандай ерекшеліктерді байқауға болады деген мәселе тереңірек қарастыруды қажет етеді. Фразеологизмдердің көркем шығарманың қай жанрында болсын, мейлі прозалық, мейлі поэзиялық жанрда қолдануда автордың әдіс-тәсілдері сан түрлі. Фразеологизмдердің мәнерлегіштік және бейнелегіштік қасиеті контексте әр ақын-жазушының өзіндік сөз қолдану әдісіне қарай айқындала түседі. Қарсы мәнді фразеологизмдерді сөз шеберлері талдап, таңдап кейіпкердің іс-әрекетін нақтылауда, шығарманың идеялық көркемдік жақтарын жетілдіруде толып жатқан мүмкіндіктеріне сай етіп, стильдік мақсатпен қолданады. Кейде табиғаттағы қарама-қарсы күштерді салыстыруда қолданса, бірде адам мінез-құлқындағы қарама-қарсылықты көрсетуді, ал бірде өмірде болатын қарсы ұғымдарды көрсетуді көздейді. Сөз лексикалық қабілетіне қарай өзге де сөздермен тіркесу, лексикалық мәндес сөздер бірінің орнына бірі жұмсалу (синонимдер), сөздер бір-біріне мағыналық жағынан қарама- қарсы келу (антоним) сияқты қасиеттерге ие. Осындағы антонимдік қасиет жеке сөздер арасында ғана емес, сонымен қатар, фразеологиялық бірліктерде де болады. Кей жағдайда сөз бен фразеологизм де бір-біріне антоним болуы тілде ұшырасады. Негізінен фразеологиялық антонимдердің стильдік қызметі олардың семантикалық табиғатымен байланысты деуге болады. Себебі, фразеологиялық антонимдердің негізін мағына қарама- қарсылығы құрайды, ал қарама-қарсылық көркем шығарма, поэзия тілінде контраст тудырудың өнімді тәсілі болып табылады. Көптеген тіл зерттеушілері антонимдердің стильдік қызметін антитезамен шектелуі дұрыс емес екендігін айтады. Сондықтан бұл тұста назар аударарлық жайт – контексте фразеологиялық антонимдер қандай синтаксистік конструкцияда колданылатындығы болмақ. Бұл тұрғыда: «антонимдер сөйлеуде тек қана қарама-қарсы қойылып қоймайды, байланысу дәрежесіне орай күшейтуді, толықтыруды, нақтылауды және тұрақтылықты, толассыз әрекетті немесе қалыпты, олардың алмасу қасиеттерін де игереді», – деген тұжырымды лексикалық антонимдердің стильдік қызметіне қатысты М.К. Давыдов айтқан болатын [5, 151 б.]. Тілімізде тұрақты сөз тіркестер мән-мағынасы жағынан бір-біріне үйлес келіп, өзара бір- бірімен синоним болып жұмсалатындығы сияқты бұлар мән-мағынасы жағынан қарама-қарсы болып та қолданылады. Фразеологизмдердің арасындағы осындай кереғар құбылыстарды фразеологиялық антонимдер деп атауға болады. Бұл жайында Ж.Мусин: «Фразеологизмдер көбінесе сапалық-бағалық сипатта болады. Сондықтан, көптеген идиомдар мен фразалар бір- біріне қарсы мағынада болып келеді», [6]- деп тұжырымдаған. Негізінен лексиколог ғалымдар лексикалық антонимдердің контексте берілу жолдарын түрліше топтастырған. Мысалы, ғалым Ғ. Мұсабаев қазақ тіліндегі лексикалық антонимдердің контексте көрінуінің төмендегідей төрт түрін ұсынады: 1) Антонимдердің бір сөйлем ішінде қатар қолданылуы. 2) Іргелес сөйлемдерде қолданылуы. 3) Бірнеше антоним сөздердің бір сыңарларын одан кейін беру. 4) Антонимдерді аралас қолдану [7,23 б.]. Ж. Мусин антонимдік контекстерді тұлғалық және мағыналық жағынан былайша топтастырады: 1) Жалпылық мәнде болатын антонимдік контекстер. 2) Тікелей қарама-қарсы мәнде болатын антонимдік контекстер. 3) Альтернативтік мәнде болатын антонимдік контекстер. 4) Философиялық ой түйіні, тұжырым, пікір ретінде келетін антонимдік контекстер. 156 «ЖАНСҮГІРОВ ТАҒЫЛЫМЫ» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 7 желтоқсан 2018 ж . . жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|