«жансугуровские чтения»
жүктеу/скачать 2,06 Mb. Pdf көрінісі
|
|
Т.Н. Ушакова тілдік сана психология мен лингвситиканы байланыстыратын ұғым екенін айтады. Ол адамның психологиялық функциясымен тығыз байланыста болатынын атап өтеді де, оған мынадай анықтама береді: «Тілдік сана адамның санасының және ішкі психологиясының тіл мен сөйлеу процесінде көрініс табуын білдіреді». Ғалым тілдік сананы психолингвистика саласында зерттеу қажет екенін айтады, себебі тіл лингвистиканың зерттеу объектісі болса, сана психологияның басты зерттеу объектісі дейді [3,17]. Ғалымның теориясына үңіле келе «тілдік сана» терминін үстірт бір жақты қарастырмау қажеттілігін байқаймыз. Субъектінің тілдік санасын зерттеп, талдау барысында оның психикалық жай- күйін де ескеру қажет, мәселен, субъектінің объектіні қалай қабылдағаны, дәл сол кездегі психикалық жай-күйі, объектіні санасында жағымды не жағымсыз етіп сақталуы сияқты. И.А.Стернин тілдік сананы когнитивті сананың бөлшегі деп есептейді. Ол «тілдік сана» ұғымы «адамның сөйлеу процесін қамтамасыз ететін психикалық (менталдық) тетіктердің жиынтығы ретінде және сөйлеушінің сөйлеу, мәліметтерді қабылдау, сақтау кезінде пайдаланатын білімін» айтады [7, 44-51]. Ал тілдік сананы зерттеудің жалғыз объективті әдісі ретінде ғалым ассоциативті экспериментті ұсынады. Оның көмегімен тілдік бірліктерді санада қайта жаңғыртуға және олардың жұмыс істеу процесінің (ақпаратты түсіну,сақтау және т.б.) сипатын анықтауға болатынын айтады. Қазіргі таңда тілдік сананың ең көп таралған екі түрлі анықтамасы бар. Біріншіден, кең мағынада тілдік сана дегеніміз объектівті әлемдегі заттар мен құбылыстар туралы көзқарастардың, ақпараттардың, түсініктердің тілдік белгілер арқылы санада бейнеленуі. Екіншіден, тар мағынады тілдік сана дегеніміз белгілі бір тілде сөздердің құрылымы, оның қолдану ерекшеліктері, айтылу ережелері, мағынасын білуі тәрізді ақпараттардың жиынтығы. Психолингвисттер тілдік сананы психологияның нысаны ретінде зерттеу мүмкін емес екенін айтып, тілдік сананың табиғатына назар аударады. Сол себепті ғалымдар тілдік сананы тіл, сана, ойлау, сөйлеу түрінде қарастыруды ұсынады [8,7]. Тіл мен сана бірге байланысып лингвокогнитивті жүйені құраса, сөйлеу мен ойлау, тіл мен ойлау лингвокоммуникативті жүйені құрайды. Ғалым И.Н. Стернин сана мен ойлауды ажырата білу қажет екенін айтады. Сана ол мидің бөлшегі болатын болса, ойлау мидың сана арқылы жүзеге асатын қызметі. Сондай-ақ ғалым тілдік сана мен коммуникативтік сананы ажырату қажет екенін атап көрсетеді. Мысалы: тілдік санада субъектіге бұрыннан мәлім, әрі белгілі сәлемдесу формалары мен сәлемдесу сөздерін орынды қолдану жайлы ақпараттар (сәлеметсіз бе, сәлем, ассалаумағалейкум, таңғы уақыт болса қайырлы таң, түскі уақыт болса қайырлы күн, кешкі уақыт болса қайырлы кеш және т.б.) сақталса, ал коммуникативті санада қалай сәлемдесу керек екендігі жайлы ақпараттар (қол беріп амандасу, қол көтеріп амандасу, құшақтап амандасу, сүйіп амандасу, қашықтықта амандасу, қандай кезде амандасу, қандай көңіл-күймен амандасу, кім бірінші амандасу қажет және т.б.) жинақталған [7,25]. Тілдік сана – күрделі феномен. Себебі ол жеке адамның әлемдік танымын бейнелесе, дәл солай бір ұлттың танымын көрсетеді. Осыған орай тілдік санада антропоцентристі феномен мен этноцентристік феномен кездеседі. Залевская А.А.тілдік сананың индивидуалды болып келетінін айтып өтсе, Гачаев Г.Д. оның этноцентристік ерекшелігін көрсетеді. Тілдік сана тілдік әлем бейнесінен құралса, оған жеке адамның өзінің танымы да әсер етеді. Сондықтан тілдік сана индивидуалды, когнитивті жеке адамның санасының формасы. Дәл солай тілдік санада әлем бейнесі бір мәдениеттен екінші бір мәдениетке ауысып отыратындықтан, әр адамның санасы, дүниетанымы өз ұлттының менталитетімен, стериотиптерімен байланысты болады. Сондықтан тілдік сана жеке адамның және этностың санасы болып бөлінеді. Философияда сананың бұндай ерекшелігін қоғамдық сана және жеке сана деп атайды [9,72] [10,102]. Лингвистикада тілдік сананы «тұрмыстық тілдік сана» және «кәсіби тілдік сана» деп бөліп жеке-жеке қарастыру қажет екенін айтады. Бұл классификация сананың ееркшелігіне қатысты туындап отыр. Себебі, жалпы философияда санада жинақталған білімді ғылыми және ғылыми емес болуына қарай, сананың өзін «қарапайым сана» және «теориялық сана» деп бөледі.Сонымен, тұрмыстық тілдік сана дегеніміз – сананың ең төмен, қарапайым формасы. Онда күнделікті тұрмыста қолданатын білім жинақталған.Ал кәсіби тілдік сана дегеніміз - 43 «ЖАНСУГУРОВСКИЕ ЧТЕНИЯ» материалы республиканской научно-практической конференции 7 декабря 2018 г. белгілі бір кәсіби қызметке байланысты, ғылыми ұмтылыстан туатын қорытындылар, қағидалар, заңдылықтар, көптеген мәселелер туралы ғылыми көзқарастар [11, 191]. Адамда тілдік сана бірдей болмайды. Әр индивидтің өзіндік танымы, көзқарасы, сөйлеу мәнері, ойлауы болғандай тілдік санасы да әртүлі болады. Бірақ тілдік сана ұқсас болуы мүмкін. Адамдардың тілдік санасында ұқсастықтар менталитет пен стериотиптер әсер әтуінен пайда болады. Бірақ ол адамның тілдік санасының толықтай бірдей болуы мүмкін екенін көрсетпейді. Әртүрлі теориялар мен тұжырымдарды қорыта келе, тілдік сананы анықтайтын бірнеше құралдар бар екені анықталды. Олар төменде көрсетілген суретте берілген. 1-сурет. Адамның тілдік санасын анықтайтын құралдар Тілдік санаға қатысты айтылған тұжырымдарды жинақтай келе тілдік сананың көпқырлы болып, бірнеше қызмет атқаратыны анықталды. Ғалымдар оның мынадай функцияларын көрсетеді: - Бейнелеу функциясы санада «әлемнің тілдік бейнесін», тілдік бірліктердің мағынасын, құрылымын, өзара байланысын бейнелейді. - Бағыт-бағдар функциясы коммуникация барысында белгілі бір жағдайға сай тілдік құралдарды дұрыс таңдап, жеткізу барысында бағыт-бағдар беріп отырады. - Интерпретационды функция коммуникация барысында сөйлеушінің ойын, ниетін, көзқарастарын, жай-күйін түсінуге қызмет етеді. - Метатілдік функция – зерттеліп отырған тіл мен сол арқылы бейнеленетін заттық саланың арақатынасын, сөйлемдерінің құрылымын, басқа тілдермен қарым-қатынасын зерттеуде пайдаланылады. - Басқару функциясы сөйлеу операциясын басқарады [8,23]. Тілдік санаға берілген теориялардың ортақ нәтижесі көрсетіп отырғандай, тілдік сана дегеніміз санада жинақталған тілдік әлем бейнесі жайлы ақпараттар мен тілдік нормалардың тілде вербальді көрініс табуы. Ол адамның сөйлеу, ойлау, таным процестерімен тығыз байланыста жүзеге асады. Тілдік сананың өзіне тән ерекшеліктері: - Адамға ғана тән ұғым (тіл де сана да адамға тән); - табиғи құбылыс; - адамның туғаннан бастап қалыптасып, өмір бойы толығып отыратын тіл туралы ақпараттар жиынтығы (жаңа сөздер, олардың мағынасы, қолдану ерекшелігі, морфологиялық ерекшелігі, айтылуы, жазылуы және т.б.); - адамның белгілі бір субъектіге, объектіге, тілдік әлем бейнесіне көзқарасы және сол жайлы білетін ақпараттар жиынтығы; 44 «ЖАНСҮГІРОВ ТАҒЫЛЫМЫ» республикалық ғылыми-тәжірибелік конференция материалдары 7 желтоқсан 2018 ж . . жүктеу/скачать 2,06 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|