Жануар физол



Pdf көрінісі
бет235/504
Дата31.12.2021
өлшемі9,54 Mb.
#23072
1   ...   231   232   233   234   235   236   237   238   ...   504
Байланысты:
Zhanuarlar-fiziologiyasy Nesipbaeb

10.3. Зəрдің түзілу механизмі 

Бүйректің  негізгі  қызметі  -  зəр  түзу.  Зəр  түзу  екі  кезеңнен  –  сүзу  жəне 

қайта сору, тұратын күрделі физиологиялық процесс. 

Зəр  түзу  процесі  нефрон  қапшығына  қанның  сұйық  бөлігінің  сүзіліп 

шығуынан  басталады.  Осының  нəтижесінде  қапшық  қуысында  коллоид 

заттардан  тазартылған,  құрамы  жағынан  қан  плазмасына  ұқсас  сұйық  - 



алғашқы зəр пайда болады. Қапшық қабырғасынан қанның сүзілуіне шумақ 

тамырларында  қысымның  жоғары  болуы  (70-90  мм)  жəне  капиллярлар 

қабырғасындағы  жасушалар  себепші  болады.  Бұл  жасушалар  арқылы 

мальпигий  шумағынан  молекулалық  салмағы  70  000-нан  артық  заттар 

өтпейді,  сондықтан  алғашқы  зəр  құрамында  белок  болмайды.  Осыдан  оны 

белоксыз  ультрафильтрат  деп  те  атайды  (соңғы  кезде  ультрафильтрат 

құрамында аз мөлшерде белоктар да болады деген ұғым қалыптаса бастады). 

Плазма  құрамындағы  коллоидтар  (негізінен  белоктар)  тудыратын  онкостық 

қысым  (с.б.  30  мм)  алғашқы  зəрдің  сүзілуін  қиындатқанымен,  мальпигий 



121-ñóðåт

. 

Íåôðîí 

º-ïøû¹û: 1- º-ïøûº ïåí 

ê-ïèëëÿðë-ð  øóì-¹û;  2, 

3-  º-í  ¸êåëóøi  æ¸íå  º-í 

¸êåтóøi т-ìûðë-ð. 

Á¾éðåê  º-íìåí  ¼тå  æ-ºñû 

æ-áäûºт-ë-äû, 

á-ñº- 


îðã-íä-ð¹-  º-ð-¹-íä-  î¹-í  º-í 

20 


åñå 

ê¼ï 


êåëåäi. 

Ìûñ-ëû, 


-ä-ìíû» 

¸ð 


á¾éðåãiíå 

ìèíóт 


ñ-éûí  750  ìë  º-í  á-¹ûтт-ë-äû. 

Áið т¸óëiêтå á¾éðåê т-ìûðë-ðûí-í 

1700  ë  º-í  ¼тiï,  îíû»  170  ë 

ºûðтûñтûº  º-á-тт-¹û  ì-ëüïèãèé 

øóì-ºт-ðûíä- 

ñ¾çiëåäi. 

-ä-ì 

îðã-íèçìiíäåãi  5  ë  º-í  т¸óëiãiíå 



á¾éðåêтåí 

200-300 


ðåт 

¼тåäi. 


Ñ-ëì-¹û 

90-100 


êã 

øîøº- 


á¾éðåêтåðiíåí  т¸óëiãiíå  1,5  ìû»  ë 

º-í ñ¾çiëåäi. 

-ä-ìíû» 

åêi 


á¾éðåãiíäå 

ìèëëèîíí-í  -ñ-,  iði  º-ð-ä-  -  8 



ìëí,  øîøº-ä-  -  1,5,  ºîéä-  -  1  ìëí 

íåôðîí áîë-äû. Íåôðîíä-ðäû» iøêi




 

321


шумағындағы  қан  қысымы  (70-90  мм)  плазма  коллоидтарының  суды  ұстап 

тұратын күшінен жоғары болады. Осы екі қысымның айырмасын (70-90 – 30 

=  40-60  мм)  сүзілу  қысымы  деп  атайды.  Нефрон  қапшығына  сұйық  шумақ 

капиллярлары мен қапшық ішіндегі қысым теңескенге дейін сүзіледі. 

Тəулігіне өте көп мөлшерде алғашқы зəр түзіледі. Мысалы, сиырда  540-

1800  л.  Бұл  бүйрек  қанмен  өте  мол  жабдықталғанда  ғана  мүмкін  болатын 

жайт. Сиыр тəулігіне 15 л зəр бөлсе, онда оның бүйрегінен 18000 л қан өту 

керек. Демек, əрбір 6-10 л қаннан 1 л алғашқы зəр түзіледі. 

Қапшықтағы  алғашқы  зəр  ирек  түтіктер  жүйесіне  түскеннен  кейін  зəр 

түзудің  екінші  кезеңі  -  кері  сору,  басталады  да,  судың  көп  мөлшері,  кейбір 

еріген  тұздар,  амин  қышқылдары,  глюкоза  т.б.  қанға  кері  өтеді.  Қайта  сору 

процесі  бүйректің  зəр  жүретін  түтікшелерінің  эпителийлік  торшаларының 

арнаулы  белсенділігі  арқылы  іске  асады.  Электронды  микроскопиялық 

зерттеулерге  қарағанда  нефрон  түтікшелерінің  ішкі  бетінде  ащы  ішектегі 

сияқты микробүрлер болатын  көрінеді.  Əрбір  торша бетінде 6500 микробүр 

табылған.  Олар  түтікшелердің  ішкі  беткейін  40  есе  өсіреді  де,  оның  жалпы 

ауданы  малда  40-50  м

2

-ге  жетеді.  Осындай  морфологиялық  ерекшеліктер 



қайта  сору  процесінің  қарқынды  жүруіне  мүмкіндік  береді.  Арнаулы 

зерттеулер 100 л алғашқы зəрдің 98,5 литрі кері сорылатынын көрсеткен. 

Қазіргі кезде амин қышқылдары, натрий, глюкозаның белсенді механизм 

əрекетімен сорылатыны дəлелденді. Хлоридтер мен су осмос жəне диффузия 

зандылықтарына  сəйкес  сорылады.  Белсенді  тасымалдау  тетігі  нефрон 

түтікшелерінің  проксимальдық  бөлігінде  шоғырланады,  ал  түтікшелердің 

дистальдық 

бөлігінде 

заттар 

қарапайым 

диффузиялық 

жолмен 


тасымалданады    (122-сурет).  Белсенді  тасымалдау  механизмінің  əсерімен 

түтікшелердің  қуысына  концентрациялық  градиентке  қарсы  түрлі  ионды 

қосылыстар  -  холин,  гистамин,  гуанидин,  тиамин,  серотонин  т.б.  өтеді. 

Аталған 


ионды 

қосылыстарды 

тасымалдауда 

бүйрек 


түтікшелері 

мембранасындағы  өте  белсенді  Nа

+

  жəне  К



тəуелді  аденозинүшфосфатаза 

маңызды  рөл  атқарады.  Сонымен  қатар  бұл  мембранада  басқа  да 

органикалық  заттардың  тасымалдауын  қамтамасыз  ететін  белсенді 

тасымалдау жүйесі орналасады. 

 

122-ñóðåт

.

 

Á¾éðåêтå 

ç-тт-ðäû» 

-ëì-ñóûí 

áåéíå 

ëåéтií 


ñõåì-. 

Öèôðë-ð  т¾тiêøåëåðäåãi 

ç¸ð 

ìåí 


á¾éðåê 

½ëï-ñûíä-¹û 

îñìîëÿðëûº 

т

û 



áåéíåëåéäi  (îë  áîç¹ûëт 

º-á-тº- 


т

åðå»äå 


ãåí 

ñ-éûí 


¼ñå 

т

¾ñåäi). 



¶çäiêñiç 

í½ñº-ì- 


— 

áåëñåíäi  т-ñûì-ëä-óäû, 

¾çiëãåí í½ñº-ì- - åíæ-ð 

т

-ñûì-ëä-óäû  áåéíåëåé 



äi. 

Ñõåì-íû» 

º-ëû» 



 

322


 

 

Алғашқы зəрден глюкоза, натрий, калий, кальций жəне басқа заттардың 



бүйрек ұлпасы мен қанға кері сорылуы нəтижесінде ұлпалық сұйықтықтағы 

осмостық қысым жоғарылап, алғашқы зəрдің осмостық қысымы төмендейді. 

Осының салдарынан су алғашқы зəр құрамынан ұлпа сұйығы мен қанға өте 

бастайды.  Нефрон  түтікшелерімен  жылжу  барысында  алғашқы  зəрдің 

құрамы 

айтарлықтай 

өзгереді 

(31-таблица). 

Мысалы, 

несепнəр 

концентрациясы 60 есе, аммиак -40, фосфаттар -30, несеп қышқылы -25 есе 

өседі. Бұл бүйрек түтікшелері торшаларының ақырғы зəрді түзуде белсенді 

рөл атқаратынының айғағы. 



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   231   232   233   234   235   236   237   238   ...   504




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет