Жануар физол

атайды.  Олар  ірі  ядролы  майда  торшалар,  ирек  түтікшелер  қабырғасының 

сыртын  ала  орналасады.  Бұл  торшалар  митоздық  бөліну  нəтижесінде 

көбейіп,  бірінші  реттік  спермацит  деп  аталатын  торшалар  түзеді.  Өсу 

үстінде  олар  үлкейіп,  өзгере  (редукциялана)  бөлінуге  қажетті  жағдайлар 

тудырады да, гаплоидтық толық хромосомалар жиынтығымен сипатталатын 

мəрте  бөлінеді.  Екінші  рет  бөлінгенде  əрбір  хромосома  екі  жартыға  – 

жиынтығы бар торшалар - сперматидтер түзіледі. Сперматидтер əрі қарай 

бөлінбейді.  Олар  сперматогенездің  төртінші  -  қалыптасу  кезеңіне  өтіп, 

олардың цитоплазмалық  құрылымдары күрделі өзгерістерге ұшырайды да, 

құйрық  пайда болып спермийге айналады. 

Түзілу  барысында  ирек  түтікшелер  өзегіне  алдымен  спермийдің  құйрық 

жіпшелері,  соңынан  бастары  өтеді  де,  спермий  толығымен  түтікшелерге 

түседі.  

Жетілген спермийлер мөлшері жағынан сперматогониялардан əлде қайда 

кіші  болады.  Жетілу  үстінде  олар  өз  цитоплазмасы  мен  қосалқы 

компоненттерінің  көп  бөлігін  жоғалтып,  бас  бөліктен,  дене  тұлғадан  жəне 

құйрықтан  тұратын  торшаға  айналады.  Спермий  басы  ядролық  заттардың 

шоғырланған  жері.  Спермий  денесі  мен  құйрығы  цитоплазмадан  түзіледі. 

Спермий  басының  апикальдық  ұшында  цитоплазманың  бір  бөлігі  мен 

Гольджи  аппараты  шоғырланады.  Олардан  торшаның  бас  қапшығында 

акросома қалыптасады. Бұл органоид спермий басының аналық торшаға енуі 

үшін  қажет.  Ал  құйрық  спермийге  қимылдағыштық  қасиет  береді. 

Спермийдің жалпы ұзындығы 50–70 мкм болады. 

Бір  түлік  өкілдерінде  спермийдің  жетілу  мерзімі  шамамен  бірдей,  ал  əр 

түлік малда ол əртүрлі. Мысалы, сперматогенез мерзімі бұқада 54, қошқарда 

49,  қабанда  34,  айғырда  42,  бурада  56,  қоянда  41,  төбетте  56,  қоразда  25 

күнге созылады. 

Бастапқы  аталық  жыныс  торшалары  ирек  түтікшелер  ішіндегі  сертолий 

торламасының  іркілдек  затында  орналасады.  Бұл  зат  бастапқы  жыныс 

торшалары  мен  жетіле  бастаған  спермийлерді  нəрлендіріп,  бұзылудан 

сақтайды. Жетілген спермийлер гиалуронидаза ферментін бөлу нəтижесінде 

іркілдек  затты  сұйылтып,  ирек  түтікше  өзегіне  өткеннен  соң,  сілтілік  орта 

əсерімен  қозғалғыштық  қасиетке  ие  болады.  Содан  кейін  аталық  торшалар 

тік түтікшелер, ен торы, еннің шығару өзегі арқылы ен қосалқысына өтеді.