Жануарлар экологиясы

<
Сондыкгган олар түлеген кезде ұзаққа ұша алмаиды, ен шалган 
мекенге орын ауыстырып, үлкен топ құрып тіршілік етеді.Олар 
түлеген кезде өте жүдеп, ариды. Қыста жануарлардың, соның ішінде 
әсірісе құстардың қажетті мөлшерде қорек тауып жеу мүмкіндігі
қиындауының салдарынан олардың жалпы тіршілік жағдаиы 
нашарлайды. Жәндіктер қысқы ұйқы кезінде жасырын жерге 
тығылатындықтан, тұқым, жемістер топыраққа, қарға көміліп 
қалатындыктан, су қатып,өзен көлдер мүзбен жабылатындықтан және
қорек 
іздеуімен 
шұғылданатын 
сөткедеп 
жарық 
уақыттың
қысқаруына оаиланысты толық қоректене алмаиды.
Сондықтан қысқа дайындалу кезеңінде құстар өте қарқынды 
қоректеніп жақсы семіреді. Бұл отырыкты құстар үшін қыстың 
қысымшылығына шығынсыз төзуге, жыл құстары алыстағы жылы
аимақтарға арымаи, жүдемеи ұшып жетуіне жәрдемдесепн оеиімделу 
болып табылады.
Құстардың кейбір аздаған түрлері қыста жейтін азық жинап 
сақтайды. Мысалы самыршы дейтін құс самырсын жаңғағын жинап 
тогіыраққа немесе шөптің астына көміп сақтайды. Орманқарғалар да 
емен жаңгағын осылайша қысқы азығы үшін жинайды. Орман 
көктекесі 
еменнің, 
жөкенің 
тұқымын 
ағаіптың 
қабығының 
жарықшактары мен қуыстарына жинайды. Шымшықтар шырша, 
қарағай, 
аршаның 
тұкымын 
және 
жәндіктер 
мен 
олардың 
дернэсілдерін қысқы азық болдыруға жинап, ағаштың қабығының 
арасына, ағашка өскен кыналардьщ арасына жасырып сактайды. 
Құстардың кыстың қолайсыз жағдайына бейімделуінің тағы бір негізгі 
түрі-көшпелілік. Көшпелілік сипатына қарай кұстарды отырықты, 
көшпелі жэне жыл құстары деген 3 топқа бөледі.
Отырыкты кұстар жыл бойында бір ғана мекенде тіршілік етеді- 
мекенін ауыстырмайды. Мысалы кэдімгі торғай, ұзак, көккептер, қүр, 
еұрқұр т.б. Жазғы жылы мезгілмсн салыстырғанда қысқы суықта 
қандай да жануардың денесінен бөлінетін жылудың мөлшері мол 
болатын белгілі. Денесінен бөлінген энергняның орнын қорек арқылы 
қалпына келтірсді. Отырыкты құстар қыста сөткенің жарық уақытыи 
үнемі жем іздеп қоректенумен өгкізеді жэне жылы мезгілде денесіне 
жинаған майды тұтынып кыстан аман шыгады.
Үя салын жүмыртқалаған мекенінен қыста ондаған, жүздеген 
шакырым жерге дейін коныс аударатын, бірак көшетін жолы да, 
кыстайтын жері де тұрақты емес құсггар көшненді қүстар тобына
ф
жатады. Мысалы шымшық, көктеке, тоқылдак, таған, т.б көптеген 
құстар кайда қар аз, қорек мол болса, сонда көшіп барып кыстайды.
98

Жазда қоңыржай климатты белдемдерге келіп жұмыртқалап, 
күзгі салқын басталысымен жылы жакқа кайтып кететін кұстар жыл 
кұстары деп аталады. Олардьш келетін, қайтатын жолдары тұрақты, 
және олар жыл сайын бірнеше мыңдаған шақырымдық жолды басып 
өтеді. Олардың көктемде ұшып келетін, күзде қайтатьш мезгілі келіп 
жұмырткалайтын мекеніндегі табиғатггың жағдайьша байланысты. 
Кейбір құстар, айталық ұзынканат қарлығаштар күннің жылылығына 
карамастан ерте қайтып кетеді. Мұның себебі олар әуеде ұшып 
ж\рген жәндіктермен қоректенеді. Ал бұл жәндіктер аздап ғана 
салкын түсе бастаса тез азайып, ұшу белсенділігі күрт бэсеңдейді. 
Қарапайым карлығаш күзде кеш қайтады. Өйткені олар тек ұшьіп 
жүрген жэндіктермен ғана емес, ағаш бұталарда тіршілік ететін 
жэндіктермен де қоректене алады. Үйректер, шалшықшылардың кей
түрлері мұз кататын кезде ғана жылы жақка бет бұрады.
Жыл кұстарының ұшып келу уакытында да эр құстың өзіне тэн 
ерекшелігі бар. Сарғалдақ пен бұлбұлдар ағаштың сұлбасында 
тіршілік ететіндіктен ағаш, бұталар жапырақ жая бастаған кезде 
келеді. Қамыста мекендейтін айқабақ су жағасьгаың өсімдіктері өсіп 
шыккдн кезде, қарлығаш, ұзынқанат қарлығаштар ауада ұшып 
тіршілік ететін жэндіктер шыға бастаған кезде ұшып келіп, ұя сала
басгайды.
Сүткоректілердің жылдык тірішлік айналымы көбеюге эзірлену, 
балалау және ұрпағын асырау, қысқа әзірлену жэне кыстау деген
кезеңдерден кұралады.
Сүтқоректілердін жұптасып ұрыктануы жылдың эр мезгілінде
жүрілгенмен балалайтын жэне ұрпағын асырап өсіретін мезгілі
жылдың көктем мен жаз айларына сэйкес келеді. Төлдейтін кезінде ең
колайлы жерді таңдап мекендейді. Төлдері есейе бастағанда төлдеген
жерлерін ауыстырып, корек мол табылатьга мекенге ауысады.
Мысалы, төлдеген кезде жас төлін жемдеп асырайтын ін қазып
мекендейтін түлкі, актүлкі, тиін, борша тышқан қатарлы жануарлар
інін тастап, қоректін қоры мол жерге ауысады. Інде тұракты тіршілік
ететін саршұнактар мен суырлар т.б. бірқатар кеміргіштер басқа
мекенге ауыспайды. 
в 
.
Көптеген сүтқоректілер табигаггтың мезгілдік өзгерістерше
көшпелілік аркылы бейімделеді. Тундрада тіршілік ететін ақ түлкі,
солтүстік бұғысы күзгі суық басталысымен оңтүстікке қарай көшіп
орманды тундра, қылқанды орман белдеміне дейін келіп қыстайды.
Қьісы суық солтүстік аймақтарда мекендейтін қояндар да қыс
таяғанда оңтүстікке карай ауып келіп қыстайды да көктемде
солтүстікке карай кері кайтады.
99

Таулы өлкенің тұракты жануарлары (аркар, тауешкі, бұғы, т.б.) 
жазда таудын биік белдеулерінің шалгынын мекендеп, қысга тау 
басының қары қалыңдаган кезде төмен түсіп, тау баурайында 
қыстайды. Оларға ілесіп кейбір жыртқыштар (мысалы қасқыр) бірге 
көшеді. Жыл мезгіліне сәйкес көшпелі тіршілік ету жарғанат, киттер 
жэне ескекаяқтыларға да тән қасиет.
Ал 
бірақ 
балыктармен, 
кұстармен 
салыстырғанда 
сүтқоректілерде көшпелілік аз кездеседі. Сүтқоректілердің басым 
көпшілігін құрастыратын кеміргіштердің, ұсак жыртқыштардың, 
жэндік қоректілердің арасында көшпелілік бірең-сараңында ғана 
болмаса, дерлік кездеспейді.
Мезгілдік табиғи өзгерістерге бейімделудің тағы бір түрі -
қысқы 
ұзақ ұйқы. 
Қысқы 
ұйқы 
біртесіктілер, 
калталылар, 
жәндікқоректілер,қолқанаттылар, мүкіттістілер қатарына жататын 
сүтқоректілерге тэн. Мезгілге сэйкес көшіп қоныс аударатын киттер, 
ескек аяқтылар, тұяқтылар қатарына жататын жануарларда кысқы 
ұйқыға кету 
құбылысы 
болмайды. Көшпелі тіршілік ететін 
жарғанаттар кейде көшпей, жазғы мекенінде қысқы ұйқыға кетіп 
қыстау көрінісі байкалады.
Қысқы ұйқы 
кезінде жануарлардың зат алмасу үрдісі 
каншалықты төмендеуіне байланысты 

жүктеу/скачать 12,6 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: