Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7

Дененің тазалығын сақтау және эктопаразиттердің жұқтыруына жол бермеу- жануарлардың көпбінің, негізінен, денсаулығы мен әл-ауқатына байланысты. Көптеген сүтқоректілер жүн тазалуы дене тазалыгының бірін құрайды. Жиі ол тамақтан кейін жүргізіледі

Жылқылардағы груминг

Қоршаған ортамен танысу – жануарлар үшін жиі үлкен пайда әкеледі, олардың өмір сүруін және көбейуін жеңілдетеді. Өзінің аймақтарын жүйелі түрде зерттей отырып, жануар азық-түлік және басқа да ресурстарының орналасқан, әлеуетті некелік серіктестердің және орнын, онда жыртқыштардан жасырынатын жері туралы түсінік алады. Зерттеу мінезқұлықнысандарына мыналарды жатқызуға болады: заттарды зерттеу, локомоторлық зерттеу қызметі, жаңа ретінде нығайту, жаңа заттардан қашу (неофобия).

Өзінен-өзі зерттеу мінезқұлықтуа біткен болып табылады, бірақ оны алдын ала оқыту және өмірлік тәжірибиеде үйренуі міндетті емес.Жануарлардың зерттеу кездегі мінезқұлығында "жаңашылдық" мәселесі туындайды. Жаңашылдығы абсолюттік (тітіркендіргіші ешқашан жануарларға кездеспеген) және салыстырмалы (ерекше үйлесімді жануарларға таныс тітіркендіргіші) болуы мүмкін. Әр түрлі жаңа қоздырғыштары жануарға қоздырғыштық әрекетін тудырады, осылайша, ынталандыруын, зерттеушілік белсенділігін арттырады. Зерттеулік белсенділігі.Зерттеулік белсенділігін этолог мамандары зерттеуі кезінде жануар көңілін анықтайды, ол қарқынды реакциясымен және таңдамалы тітіркендіргіштерімен сипатталады.(?) (1958), мысалы, итті, оның қозғалысы баулармен шектелуі кезінде, тағамды оң жақ тәрілкеден бір тітіркендіргіш әсерімен тағамды алуға, ал сол жақтан – басқа әсерімен әрекет жасауға үйретті. Содан кейін ол екі тітіркендіргішті бірден көз алдына қойды, ит қай тәрелкені таңдауын анықтау үшін. Өз тәжірбиелерінде Зачиньева (1950) орнатқандай, иттер көруге қарағанда, есту қоздырғышына жиі және тұрақты жауап қайтарады, тіпті егер олар нанмен немесе етпен бекітілетін болсада. Павловтың зерттеулік белсенділігін ұсыныстары бойынша келесідей. Жүйке орталықтарында, сезім мүшелерінен түскен ақпараттарды сүзуі жүреді. Алайда, барлық ақпарат жүйке орталықтары келіп түспейді. Сенсорлық жүйе деңгейінде рецепторларларға әсер ететін, тітіркендіргіштерді жинауы жүреді. Жақсартуға бағытталған реакциялардың жиынтығы - зерттеулік мінез-құлығы деп аталады.

Бұл ретте оның келесі түрлері ажыратылады:

1. 
   Бағдарлы реакция – сезім мүшелерінің ережелері мен бағдарының өзгеруінен құрылады;
   
2. 
   Өзіндік зерттеу мінез – құлығы – ол жануарлардың қозғалысына байланысты;
   
3. 
   Айла табу – зерттеу мінез – құлығы, жануардың көші – қону кезі ғана емес, сондай – ақ қоршаған орта жағдайының әсер етуі (заттармен айласы).
   

а) сезім мүшелерінде – мысалы, көз қарашағы кеңейеді, ал сезімталдықтың

шегі төмендейді;

б) бұлшық ет сезім мүшелерінде – көздері кеңінен ашылады және көздің тітіркендіргішіне бұрылады; жануарлар құлақтарын сақтықта ұстайды, иіскелене бастайды;

в) қаңқалық бұлшық күйінде – жануар тоқталып тұрады (жалпы бұлшық тонусы көтеріледі, жиі бұл ретте сондай-ақ басы және дене тұласы бұрылады) және жаңа іс-әрекеттер дайындалады. Бұлшықтарында электр белсенділігі артады;

г) орталық жүйке жүйесінде - α-толқыны электроэнцефалограммда жылдам, тұрақты белсенділікке орынын береді; жануардың ұйқышылдық күйінде, мидың электрлі белсенділік десинхронизациясы жүреді.

д) вегетативті жүйеде - қан тамырлары аяқ- қолдарында тарылады, ал бастың тамырлары кеңейеді, терілі – гальваникалық реакциясы, сондай-ақ тыныс алу ырғағы мен жүрек қызметі өзгереді.

Бағдарлы реакция кезінде ретикулярлы формациясының қозуын, физиологтар орнатты.

Зерттеулік мінезқұлығына әр түрлі факторлар әсер етеді: заттардың жаңашылдығы, күрделілігі, тітіркендіргіштердің кереғарлығы және қарқындылығы, заттарға сезім әрекеті, бағыттылығы.

Ойын.Әсіресе жиі сүтқоректі жануарларда кездеседі. Барлық ойын мінезқұлық түрлері, басқа өмір сүру нысандарында уақыт қажеттілігі болмағанда, туындайды (дұрыс тамақтану немесе жыртқыштан құтылу). Өйткені ойын әсіресе сүт қоректілердің төлдеріне тән, көпшілік зерттеушілердің ойынша ойын ересек дарақтардың жақсы дамуы үшін қалыптысқан мінезқұлық. Биологиялық ырғақтар.Барлық жануарлар түрлерінде бақыланатын қатаң кезеңді мінезқұлық, сол немесе басқа оның нысанында пайда болуы мүмкін, өйткені мінезқұлықактілер уақыттармен ұйымдастырылды. Биологиялық ырғақтардың уақытша ауқымы мүлдем әр түрлі болуы мүмкін.

Ырғақтарды зерттеуінде, соның ішінде кезеңділігі бір тәулікке жуық құрайтынына көп көңіл бөлінді. Мұндай ырғақтарды циркадты (циркадианды) – тәулікке жуық (лат. circa –ге жуық dies – күн) деп аталады. Көптеген құстар мен сүтқоректілердің мінез – құлықтары, шамасы, циркадты ырғақтарға байланысты. Күндізгі жануарлардың түрлері, әдетте, түнде ұйықтап күндізгі жарық жағдайында белсенді, ал түнгі түрлері - күндіз ұйықтап, түнде белсенді. Ымыртты түрлері таңсәріде, ымырт және басқа кезеңдерінде де белсенді.

Көптеген циркадты ырғақтардың онтогенезі, генетикалық факторларға тәуелді болып саналады. Ағзалардың көбі маусымдық ауысымының климаттық режимдерінде мекендейтіндерде, физиологиялық жүйелер кешені қамтамасыз ететін және биологиялық маңызды пішіндерінің өзгеруін қамтитын, оқтын-оқтын маусымдық үрдістерімен сипатталады. Көптеген жануарлардың әр түрлі физиологиялық және биологиялық үрдістері: көбеюі, түлеуі, ұйықтауы және диапаузасы, көші - қонысы және т. б.маусымды байқалады. Даму маусымдылығы, осы құбылыстардың циклдық өзгерістеріне бейімделу ретінде, климаттық жағдайларында пайда болды. Заңдылықты қайталануы, маусымдық жағдайлардың өзара іс-қимылдардың туа біткен эндогендік маусымдық циклдың, сыртқы жағдайларының жай-күйі туралы ақпаратпен

Маусымдық ұйқы, диапауза деп аталатыны, қолайсыз климаттық жағдайына реакциясы, көптеген жануарлар түрлерінде болады; әдетте белгілі бір өмірлік кезеңінің циклісімен байланысты. Эндогенді биологиялық циклы, біржылдықтай мерзімділікпен байланыстысын циркаинуальды (шамамен) ырғағы деп аталады. Циркадиаттар сияқты, биологиялық сағат принципі бойынша, олар бос уақытты жүйесіне негізделеді.

Дәл осылайша, жануарлардың жеке мінезқылықтың түрлі нысандары, оларға өмір сүру және олардың ағзағасы бейімделген көбею ортасын қамтамасыз етеді.