Жануарлар этологиясы оқу құралы Қостанай, 2016 Әож 591. 500(075) кбж 28. 6я7

детерминирленген мінезқұлықтыңтүрі, генофондтағы бұрынғы ұрпықтардың тәжірбиесімен сіңген бейнесі, өзгермелі ортада дарақтардың белсенді өмір сүруін қалыптастыру үшін қажеттілікті болмайды. Неғұрлым төмен диапазондағы ортаның факторладың тербелістер байқалынса, соңшалықты жоғары дәрежеде жануардың мінез құлығы бұрынғы ұрпақтардың тәжірбиелеріне сене алады, оның генотипінде жазылған. Балапан жарыққа энергияның көптеп жұмасаған себебіне шығады – мойын көп рет созыңқаратып және түбінде жұмыртқаның қабырғасынан өзіне жол тесіп шығады. Осы мақсатқа жұмсылатын, бұл арнайы бұлшық еттер, өзін өызметін орындаған соң, көп ұзамай тозып қалады. Алғаш уақытта балап жұмыртқада қозғалмай отырады, ал ата – аналары қорғайды қасында болып. Бірнеше сағаттан кейін ол құрғақтанып, ал қауырсындары үлпілдеп тұрады. Дәл осы сағатта бастап ата – анасының жұмыртқаға иілген кезде, ол нәзікпен олардың тұмсығын шоқылайды. Бұл жиі – жиі қайталана бастайды, осы шоқулылар қайталанулардан кейін дәлдіктеу бола бастайды. Содан кейін жауап ретінде, ата анасы оған тамақты қоюлатып береді. Балапан оны қоюлатып берген құстың тұмсығынан алып және жұта бастайды. Келесі сағаттада ол тұруға тырысады. Бастапқыда бұл іс – әркеттері тайсалақты, бірақ кейін ол аяқтарында жақсы тұра бастайды. Толыққанды өмірге басқаннан кейін, балапан өзінің қауырсындарын жөңге келтіруге тырысады. Оның бірінші күні аяқталмай тұрып, ол бірнеше епсіз қадам жасауға жағдайы бар, ал еікнші күні ұяны тастап кетеді. Егер тобырға бір жыртқыш тап салса, ересек құстар дабылды айғалауларымен ауада әбігер болады, балапан жасырынады. Бірнеше күнен кейін, бұл дабылды айғалуы ересек шағаланың, ода күрделі реакцияны тудырады – бастапқыда ол ұяны қалдырады, бір жасырынатын жерге қашады, сол жерге барғаннан кейін, жасырынады. Тағы бірнеше уақыт өткенен кейін, әр балапан қауіп төнген кезде, белгі бір орындарында жасырынады. Бір жеті уақыт аралығында, жас шағала қанаттарын жая бастайды. Екіншінің сонын дейін – таныс еместі көрген кезде айға бастайды, біраздан кейін оған тап бере бастайды.

Біршама уақыттан соң балапан өз бетінше азық іздей бастайды. Басында ол әр түрлі заттарды шоқый бастайды, кейін жеуге келмейтінді қалдыра бастайды және шеуге келетінді ғана жұта бастайды. Қанаттардың жаюы, болшақта ұшуға болжамы, сенімдірек бола бастайды және 5 – 7 апталық жасында жас шағала ұшуға қабілетті. Бірақ оның қонуы әлі де ерсіз болады, бұның жел күші мен бағыттамауын ескере отырмауы кезінде. Алғашқы 2 -3 мүмкіндігі қатты жел барысында қонуы, алайда, сүрінулерімен аяқталады. Шағала бірінше рет суды көрген кезде, оған тұмсығын сүіңгейді, кейде бірден іше бастайды. Бірақ бірінші уақытта құс «ішу» тырысады, әр бір жарқыраған беткейден. Дегенмен ол көп кешікпей суды таный бастай. Ішуді аяқтаған соң, шаға жиі, жерде тұра және тұмсығының шетін суға бастырғаннан кейін, іс әрекеттер жасай бастайды, жалдауды еліктейін, ал бірнеше күнен кейін шынай жалдай бастайды. Міне жануарларда мінезқұлықтың қалай құрылатының бір мысалы. Кейбір іс – әрекеттері бірден қанағатты жасала бастайды, ал кейді тіпті жақсы, қалғандары бірте – бірте дамыйды. Алғаш күннен бастап бірінші мінез құлықты сіздер туа біткен деп ойлап қаларсыз, ал екіншінің үйренуі мен дамуы екінші типтегі біртендеп үйренуге жатқызарсыз. Шағаланың балапаны жасырған кезде, алғаш естіген ата – анасының дабылды дауысынан, оның мінез құлығы туа біткен болып келер, үйретілусіз пайда болды. Мүмкін, бұл солай болады. Бірақ, басқа жағынан, жұмыртқадан шықпай тұрып, балапан бұл дауысты бұрында, жұмыртқадан шыұпай тұрып естуі мүмкін мүмкін. Әуреге бой алдырған та – аналары уақытша ұяны тастап кетуден, бұл айғалаулар оларда суықпен ассоцияцияланған. Сондықтан таң қаларлық жайт емес, бастыпқыда балапан «жасырынып» қалуы, бұл төмендеген температураға деген жауабы және тек кейін ғана бұл іс -әрекет оларда ересек шағаланың дабылымен ассоцияланады.

Демек, оқыту кезінде жануарлардың оптимальды реакцияларын сүрлеуі болады, бірақ оқытудың өзіндік үрдісі, міндетті өлшеуден жасырын, тек мінездің нәтижелерінің арқасыныда ғана бағалануы мүмкін. Басқа сөздермен айтқанда, біз тек, жануар үйретілген кездегі іс - әрекетін бағалаймыз. Мүмкін, біркелкі жалпы оқыту заңдылығы болмайтын да шығар, ал бұл тірі ағзалардың маңызды қабілеттері дамуы қажет онто - және филогенетикалық қатынаста, себебі мінезге оның бейімділік сипатын қамтамасыз ету үшін.