Сұр егеуқұйрықтардың азықтық мінезқылығы

Жаңа азықтар, қорғанысты спецификалық қабілеттеріне ие, және олмен иімдену үшін егеуқұйрыққа қомақты зеректілік пен ептілігі қажет болады. Бұл көптеген жәндіктерге: шаяндарға, ұлуларға, балықтарға, бағаларға және т.б жануарларына қатысты. Сұр егеуқұйрықтары табиғатта тіршілік ететіндері, адаммен бірге келген егеуқұйрықтарынан көрі жетілдірілген аңшылық әдісімен ерекшеленеді. Олар азығын әртүрлі жерлерде іздей береді: қалың топырақтарда, тереңдіктерде, шіріп жатқан өсімдік қалдықтарында, жер үстінде, қалдықтардың жиналған жерінде, шөптекті өсімдіктерінің беткейлерінде, бұтақ пен ағаш бұталарының арасында, суда және ауада.

ЖиІ біз пасюктердің суқоймаларының жағаларында омыртқасыздарға аңшылығын байқадық. Макро – және микрорельефтерге, суқойманың сипаты, егеуқұйрықтардың саны көптігі мен жоқтығына байланысты түрлі азық іздеудің тәсілдері қолданылады. Жануар жие бір орнында отырады, судың жаға шетінде, тастың, тақтайда, суға бөгілген ағаштың бұтағында жайғасып және судағы құрбаның тістерімен ұстап алады. Бұл тек суқоймалардың тереңдігі мен жылдамдығы жағдайында байқалады. Әдетте, жануарларда таңдамалы орындары болады (кейде бірнеше), онда олар азықтанады. Біз бақылаған пасюктардың бірі, ағаш дініңде отыруға ұнататын, паралельді жағажай шалшық көліне жақын орналасқан, және толқыннан қашқан ұсақ жемін ұстап алуға таптырмас жер еді. Егер жемтігі жеткілікті қозғалмалы болса оны тісімен ұстап алады, ал егерде аз қозғалыста және салыстырмалы ірі болғанда, ол оны алақындарымен ұстап, кейін жеп отырады, оны арықарай қолында ұстап. Сондай – ақ олар су бетінде қалқып жүретін, шіріктердің арасында егеуқұйрықтары азық іздемен «қоқыстарды»кезіп жүреді. Осы кезде жануар жемін тісімен ұстап алады және бірден орнында жеп қояды (егер ірі болмаса), немесе жағалауға шығартып (егер ірі боса) жей береді.

Егеуқұйрықтылар құрғақта және судада тіршілік ететін әртүрлі құрттарын жей береді. Жердегі түрлерін (жаңбыр құрттары) пасюктер жер үстінде табады. Олигохеттерді, пасюктер су деңгейі түскенен кейін арнайы аулап жүреді. Егеқұйрықтармен «түтікті» су құрттын аулауы қызықты. Бұл түрі органикалықпен ластанған жерлерде жеткілікті шоғырланады, жие су түбінде және судың деңгейі түскенен кейін, жағалауда кездеседі. Жағалаудың бойындағы егеуқұйрықтардың ізі бір шоғырлануда, екінші жоғырлануы дейін созылып жатады, ойылған, қазылған белгілері көрінеді. Ыстық жазғы айларында, кейбір су қоймаларында су деңгейлері төмендегеннен соң, құрттар ылғалды көлеңкелі жерлерден және шиілісіп қалған себебінен, орман жаңғағынан бастап грек жаңғағы көлеміне дейін домалақтанып шығады. Пасюктер оларды қуана жейді. Осылайша, біз, егеуқұрйықтар түтікшілерді аулауының екі тәсілі анықтадық: 1) су деңгейі төмендеген кезіндегі, жер қабатынан қазып алуы; 2) құрғап қалған су қоймалырының маңайында шиілінісіп қалған домалақтарын тауып жеуі. Бірінші тәсілі, түтікшілерді аулауы өте қыйын, себебі олардаң үлкен зейінділік қажет етіледі. Түтікшенің дене бөлігі жартсысы жер қойнауында, ал екігші бөлігі жоғары жағында тербеледі, егерде жануар түртіп қалатын болса, сол мезетте лезде жер астына кіріп кетеді. Яғни, бұларды аулау үшін де біраз тәжірбиелік керек жануарға.

Жылсайынға табиғи биотоптарда тіршілік ететіндерде, бағытталған пасюктермен шаяндарды аулауы туралы, бірқатары авторларф көрсетеді.

Бізге тек пасюктермен шаяндарды аулауы бойынша, бір ғана жағдайы мәлім. Бір күні кешке өзен бойында, тұрғынмен судан ірі егеуқұйрық аузында ірі емес шаянмен байқалған болатын. Адамды көре салғанымен, ол жемтігін қалдырып және ініне қаша жөңелді. Оның інінің кіре берісінің қасында бірнеше шаянның қалдықтары жатқан еді. Осы жердің тереңдігі 30 см шамасында, шаянды аулау үшін, егеуқұйрыққа суға сүңгі қажет. Барлық шаян қалдықтары, бізбен табылғандары, пасюктерді бірлі – жарым болды. Яғни, арнайы оларға егеуқұйрықтар аң аулауға шықпаған және өліктерін жеді, сондай – ақ, су деңгейінің салдарынан жағаға шығып кеткендерін аулаған.

Бөгет бойындағы ауланған, пасюктердің ішіктерінде шяандардың хитиндері табылған. Барлық жағдайларында. Бұлар шаянның қалдықтары болатын. Бөгеттерде, оттегі жетпегеннен, сыртқа шаққын жас шаяндарын егеуқұйрықар аулаған. Бұлақтарда жануарлар таяз жерлерінде аулаған. Табиғи биотоптардағы пасбктермен түрлі ұлуларды жеуі көптеген зерттеулерде белгіленген , бірақ ұлуларды табу әдістері және олармен күрделі іс – әрекет жасуа тәсілдері көптеген жұмыстарда сипатталмаған. Ұлуларды жеу үшін оның көлемі, пішіні және бақалшағының беріктігі, қорғаныш механизмдері және экологиясы әсер етуі мүмкін.

Егеуқұйрықтылар үшін ұлу көлемі екітүрлі рөлін орындайды: бір жағынан, ірі көлемдері тасуға және кеміруіне ыңғайсыз болады, ал екінші жағынан, ұсақ ұлуларды іздеуі энергетикалық түрді тиімсіз. Сондықтан, ірі түрлері (айқұлақтәрізділер) ұлулардың 6,5%, орта түрлеріне (мүйізқабықты катушка, бөгеттегілер, лужанкалар т.б.) 92,9%, ал ұсақ түрлері (өзендік лункасы, окаймленді катушкасы, битиниялар) – тек 0,6 % құрайды. Соңғы түрлері, мүмкін, пасюктар жие қорек еткенде шығар, бірақта кішкетай көлемінен олардың қалдықтарын біз анықтаған жоқпыз.

Тек көлемі ғана емес, сонымен қатар бақалшағының пішіні де егеуқұйрықтардың іздеуінің табысты болуына әсерін тигізеді. Бақалшағы сопағы ірік көлемдеріне тән, жануарлар үшін тасуына ыңғайсыздық алып келеді. Бақалшағының мықтылығы оның бұзылуымен анықталады. Біздің ізденістерінде жұқа қабатты бақалшақтары доминантты болған. Басқа ғалымдарда сондай тұжырымдама жасайды, яғни таңдау болған кезде кеміруші жұқақабатты бақалшақты таңдайды.

Ұлулардың қорғаныс механизмдеріне белсенді қорғану тәсілдері жатады: екіжақтаулылардың жармасын жауып алуы, лужаноктарда қақпаған жабуы,катушкалар мен бөгеттерінің денесін бақалшақтың ішіне қайта тартуы болып табылады. Қалдықтарға байланысты, пасюктердің екіжақтаулы ұлуларды кемірулері тиімді әдісі әлі күнге дейін қалыптаспағанын анықтауға болады, демек, жабылған ұлудың бақалшықтары қысым арқасында, егеқұйрықтардың жемтігіне айналмауына басты қорғаныш қызметін атқарады. Лужаноктарда ққақпағынының жабылуына қарамастан, олардың пасюктердің жартқыштығын азайтпайды. Жануар ұлуларды суға малып, олар суда шығар кезінде, алдыңғы қолдарымен ұстап алады.

Ұлулардың экологиясы егеқұйрықтардың ізденісі кезінде басты рөл атқарады. Пасюктардың құрбаны таяз жерлерде (лужанкалар), немесе ең жоғарысында (катушка мен бөгеттердің ұлулары) кездесетін кең тарған түрлері болады. Жазда катушка мен бөгеттердің ұлулары барлық бауыр аяқтылардың 80,7%, ал лужанкалары – тек 18,2% құрайды. Бұл бірінші түрлердің үлкен қолжетімділігімен және төменгі энергосыйымдылығымен түсіндіріледі: лужанканы жеу үшін, жануар осы аймақта бар ма жоқ па екенің анықтауы керек, сол үшін босын суға салып, ұлуды ұстап алып, жағаға шығады. Алғашқы 2 түрін ұлуларды пасюктер судан алып шығып жеп қояды. Күзде суық түсуінен бөгет және катушка ұлулары тереңдікте орналысады. Катушкалар 18,4%, ал лужанкалары барлық бауыр аяқтылардың 79,6% құрайтын, біз тапқан пасюктердің азықтық алаңында табылған болатын.

Бізбен сұр егеуқұйрықтардың аумағында, немесе бөлек дарақтарында, екіжақты ұлуларға мамандалатын жануары кездескен емес. Сірә, бұл ұлуыларды егеуқұйрықтардың тағам рацияонына қосуына байланысты, бірқатар қыйндықтары туындырады: жануар ұлулар орналасқан су қоймасының түбінде, оларды анықтауы керек, егеуқұйрық олардың су түбінен алып шығуға, шағаға шығаруын үйренуі және бақалшақты ашатын әдісімен меңгурі тиіс. Қос жақтаулы ұлылардың бақалшағы пасюканың маңында табылғандарының көбісі жарақатсыз және жие ортасы ашылмаған күйінде сақталды, біздің тұжырымдама бойынша, пасюктер ұлыларды оның өлімінен кейін және толықтай кебуі кезенінен кейін қорек етті. Не бары пасиюктердің азықтық алаңында қосжақтаулы бақалшақтың 5 түрлі күйі анықталды: 1) ешқандай зақымдаусыз ашылмаған жармалар; 2) зақымдаусыз ашылған жармалар; 3) бақалшақтың кемірілген іздерімен ашылмаған жармалар; 4) бақалшақтың алдың жағы кемірілген, ашылмаған жармалар; 5) бақалшақтың арты жағы кемірілген, ашылмаған жармалар. Ең көп кездескен бақалшақтардың ішіндегісі екінші түрдегі сипатына тән, мұнда пассивті әдістің басымдылығы жоғарлайды. Бірақ, мүмкін, кейбір дарақтары, осы түрмен бірнеше рет кездескеннен кейін, уақыт өте келе оған активті түрде жетуге үйренеді. Егеуқұйрықтар бауыраяқтыларды қорек ететіндері жерлері, әр дарақтары осы қорек көзін өз бетімен ашуы екіталай. Жануарлар бір – бірінен үйреніп алуы мүмкін. Әр аймақта мекендейтін егеуқұйрықтылары, ұлулардың әр түрін қорек етеді. Жие бір топтың жануарлары тек бөгеттік ұлуларды қорек етсе, басқалары катушканы қорек етеді, дегенмен онда көптеп екі түрідің ұлулары да кездеседі.

Кеміру сипаты бақалшақтың пішініне қарай тән болады.

Осылайша, сұр егеуқұйрықтары адамның құрылыстарында мекен етіп, жеткілікті әдіс пен тәжірбиеге басым болып, ол болса, кезкелген құрбанына ие болуы үшін шыңдалады. Осы әдістердің бөлігін олар азықты іздеуіне өздері шыңдайды, ал кейбіреулеріне үйренеді, ол бір- біріне еліктеуімен жүзеге асырылады.