Жас ғалымдар жаршысы Вестник молодых ученых
жүктеу/скачать 1,79 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- «Ң» дыбысының қолданысы.
| «Ң» дыбысының қолданысы.
Əр тілдің өзіне ғана тəн төл дыбыстары болатынын қарапайым түрде былай түсіндірсек: бір тілдің дыбысталуы өте жағымды (қазақ, француз) болса, енді бір тілдікі мысалы қытай тілі шаң-шұң еткен өңкей ащы дыбыстар жүйесінен түзілген, алтай, якут тілдері дауыссыздар жүйесіне негізделгендіктен құлаққа түрпідей тиеді. Əр дыбыстың артикуляциялық, акустикалық, генетикалық сипаттамасы болады. Мысалы, қазақ тіліндегі дыбыстардың барлығы дерлік ауыз қуысынан шығады. Тіліміздегі кез келген дыбысты айту кезінде өкпеден шыққан ауаны ауыз қуысында еш кедергіге ұшыратпай, не мұрын жолымен айтып көріңізші. Тілдегі əр дыбыстың айтылуы құлаққа жағымды саздылыққа ие болуы да тілдің ұзақ даму жолын көрсетеді. Дыбыстардың саздылығынан тіліміздегі кез-келген сөзді бағындырып тұрған буын үндестігі мен дыбыс үндестігі келіп шығады. Қазақ тілі мен əдебиетіне қатысты мəселелерді жылдар бойы ғалымдар мен əдебиеттанушылар қауымы зерттеп, халыққа үздіксіз қызмет етуде. Дегенмен де қазіргі қазақ тіл білімінде тілдік құбылыстардың бір қатары терең зерттелінгенімен зерттеуді одан əрі қажет ететін құбылыстар немесе зерттелген құбылыстардың зерттей түсетін тұстары да баршылық. Сол сияқты қазақ тіл білімінің саласында да зерттеуді қажет ететін тұстары жеткілікті дегенге ешкім де дау айта алмас. Сол құбылыстардың бірі – ң дыбысының дұрыс айтылу, қолдану ерекшеліктері. Əрине, ң дыбысы мүлдем қарастырылмаған, не зерттелінбеген құбылыстар деп айта алмаймыз, бірақ оның толық зерттелінбегенін жəне əлі де болса қанағаттандыра алмай жатқан жақтары барлығын айқындай кеткіміз келеді. Мемлекеттік ұлттық тіліміздің баршаға ортақтығы белгілі бір заңдылықтардың, нормалардың болуын талап етеді. Ол нормалардың тіл білімінің барлық салаларында болатыны анық. Тілдің дыбыстық жəне мағыналық табиғаты мен таңбалануы, сандық ерекшеліктерінің үйлесімді болып келуі. Сауатты жазудың кепілі орфографиялық ережелерді мұқият сақтап отыруда. Ендеше, қазақ тілінің төл «ң» дыбысына назар аударайық: «ң» – үнді (мұрын жолды), тіл арты, шұғыл дауыссыз. Біріншіден, «ң» дыбысы қазақ тілінде сөз басында кездеспейді (алайда, 1 сыныпқа арналған «Əліппе» оқулығында «ң» əрпінің бас əрпі неліктен көрсетіліп тұрғаны түсініксіз жайт), екіншіден, «ң» дыбысы жабық буында анық естіледі. «Ң» дыбысын дұрыс айтқызу үшін түрлі əдістерді қолдануға №№4-6(71-73), сəуір-маусым, апрель-июнь, April-June, 2013 ISSN 2307-0250 Žas āalymdar žaršysy – Vestnik molodyh učenyh – Messenger of young scientist ______________________________________________________________ 62 болады. Атап айтсақ, «н» дыбысын созып айту, ұқсас дыбыстармен кезекпен буын айтқызу арқылы «ң» дыбысын айтқызуға дағдыландыру. Мысалы: ан-аң, он-оң, ын- ың, өн-өң, ін-ің, ұн-ұң. Ұқсас буындарды кезекпен айтқызу əдісімен басқа да дыбыстарды айтуға болады. Түбірдің соңғы н дыбысы к, қ, г, ғ дыбыстарының алдынан келсе, айтуда н дыбысы өзгеріп, ң дыбысына айналады. Жазуда оны елемейміз. Мысалы: бір күнгі (бір күңгі), Аманкүл (Амаңкүл), сəн қой (сəңқой), Дүйсен-қали (Дүйсеңқали). Сөз ішінде немесе сөз аралығында н дыбысы мен қ дыбысы қатар келсе, айтуда н дыбысы ң-ға, қ дыбысы ғ дыбысына айналады. Мысалы: Қазан-қап (Қазаңғап), Жылан-қарағы (Жылаңқарағы), Есен-келді (Есеңгелді). Тілдің тірегі – сөз. Ал тілдің сөз байлығын танытатын – көркем шығарма. Көркем шығарма тіл байлығын танытумен ғана шектелмейді, сондай-ақ, тілді байытатын, дамытатын негізгі арналардың бірі болып табылады. Сол себептен балаларға арналған ертегілерден біраз мысалдар келтірсек. Мəселен, «ң» дыбысы сөздің бірінші буынында кездесетінін көруге болады: «Кемпір-шалға аң мен құстың етін қақтап үйіп береді де, Төстік жолға шығады» («Ер Төстік» ертегісінен); «Қысқасы өзің – күң, балаң – құл болады. Ойымдағыдай жақсы істемесеңдер бастарың алынады, - депті» («Сыбызғы сыры» ертегісінен); «Бұрын, бұрын, бұрында Қаңбақ шал деген шал болыпты» («Қаңбақ шал» ертегісінен). Екінші жəне үшінші буында да кездеседі: «Таңертең Шығайбай жолға кетпек болып, бəйбішесіне қонаққа көрсетпей маған нан беріп жібер, - дейді» («Алдар көсе мен Шығайбай» ертегісінен) немесе «Тұруға мұршасы келмей жатқан шал шаңыраққа қараса, шаңырақтың күлдіруішінде керулі тұрған кер биенің төстігі көзіне түседі» («Ер Төстік» ертегісінен). Əділін айту керек, «ң» қатардағы көп дыбыстың бірі емес, қазақ тілін əлемдік тілдерден, тіпті, туыс түркі тілдерінен де даралап, өзіндік сипатын көрсететін ерекше қасиетінің бірі – осы «ң». Қазақ баласы «іңгəлап» туады, өмірге іңкəр болады, ыңылдап əндете бастайды, дүниеге таңдана қарайды, ыңғайлы кəсіппен айналысады, сұңқар баулып, аңға салады, қалың беріп, келін алады, бір-біріне жеңіс тілеп, «оң болсын» айтады. Қысқасы, «тең-құрбымен тебісіп» өскен қазақтың шаруасы «ың-шыңсыз» бітпеген. «Ң» дыбысын дұрыс айтылуы мен емлесін үйренерде біз бірқатар фонетикалық жаттығулар жасадық. Төменде мен өз тəжірибемде қолданған жаттығуларды ұсынамын: жүктеу/скачать 1,79 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|