Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- КАРТОП: Картоп қоңызы.
- КАРТОШКА: Картошка мұрын.
- КАФАЛЕТКІЗУ
- КƏБІЛДІК
- КƏДЕЛЕ
- КƏДӨШКЕ
- КƏЗИТ
- КƏ-КƏЛАУ
- КƏМЕЛЕТТЕНУ
- КƏМПИТЖАНДЫ
- КƏМПІРЕК
- К Ə М Ш АТ Т А Л У
- КƏҢГІРЛЕТУ
- КƏПЕРСІЗДІК
- КƏРТАМЫС
- КƏРІ: Кəрі шөңге...
- КƏРІБАС
- КƏРІЛЕНДІРУ
- Кəріс тілі
- КƏРІСШЕЛЕУ
- КƏСЕКІЛЕУ
- КƏСІПШІЛЕР: Кəсіпшілер одағы.
КАРДИОХИРУРГ... Иммунологтармен, фармакологтармен, генетиктермен, к а р д и о х и р у р г т а р м е н бірге жүрек-қан тамырлары ауруларын емдеуде көптеген табыстарға ие болды (Э. Аханова, Адамда жүрек., 3). КАРДИОХИРУРГИЯ... Енді к а р д и о х и р у р г и я деп аталатын жаңа ғылымды дамытуға тура келді (Соц. Қаз., 01, 05, 1974, 4).
дойбышыл, кроссвордшыл хирург досы айтады (Д. Досжанов, Жолбарыс, 231).
жылына 1-2, кейде 3-4 ұрпақ салады. Қоңыздары мен дернəсілдері топырақта қыстайды (Қаз. табиғ., 2, 221). КАРТОШКА: Картошка мұрын. Мұрны картошка сияқты доп-домалақ. Мұстапаның жөні бөлектеу сияқты. Екі ұрты дорбадай, шегір көз, к а р т о ш к а
Сағым, 163). КАРТОЧКА з а т. к ө н е. Соғыс кезін- де тапшы, қат заттарды (тамақ, са- бын т.б.) үкіметтің рұқсатымен жəне белгілі бір мөлшерде ғана сатып алуға болатындығы көрсетілген жеке тұлғалық қағаз. Төртеуінің онан кейінгі сауыны заготзерноның құмығы мен өкімет беретін к а р т о ч к а (Қ. Ысқақ, Ақсу., 248). КАСКАЛЫ с ы н. Каскасы бар, каска киген. Азу тістері қарыстай үш бірдей ізшіл көкжалдың жетегіне ілесіп, автоматтарын кезеніп, темір к а с к а л ы еңгезердей үш фашист келіп қалған екен (Е. Тұрысов, Ақбақай, 14).
ежелгі сақтардан бүгінгі көп ұлтты совет халықтарына дейін к а с п и л е р мен алан- дар, оғыздар мен қыпшақтар, қалмақтар мен ноғайлар тұрған (Мəдениет жəне тұрмыс, 1973, №3, 10). КАФЕЛЕТКІЗ Кафалет етістігі- нен жасалған өзгелік етіс. – Ресторан, к а ф е л е т к і з і п, сыралатқызып қоймаймын. Ер- тең рұқсат əперем – үшеуін де тапсырасың (Э. Төреханов, Алматыда., 313).
сындағы ең ірілеріне к а ш а л о т т а р жатады. Оның еркектерінің ұзындығы 15 м. жетеді, салмағы 45 т. Ұрғашы к а ш а л о т т а р екі есеге жуық кішкентай (Су асты. тіршілік, 76). Ең ірі азулы кит – к а 247 Байынқол Қалиев ш а л о т. Ол 1 км тереңдікте сүңгіп, екі сағаттан артық тыныс алмай жүре алады (Тірі табиғат, 71).
ыр басып, үйірсек болған құсты биялайдың алақанына бір шөкім ет қойып, «к ə - к ə» деп шақырып жегізіп, қолға қондырып үйретеді (Қаз. этнография., 3,13).
мин., 41). Электр к ə б і л і н жалғауға келген Оралды да қуып шығып, өз көмекшісіне жалғатты (Р. Өтесінов, Айтылмаған., 82). КƏБІЛДІК с ы н. Кəбілі бар, кəбілмен жалғастырылған. ≈ К ə б і л д і к жүйе. КƏДЕ-КƏУМЕТ з а т. Əртүрлі кəде- жоралар. Жол-жоралғы, к ə д е-к ə у м е т т і ң де кемдігі болмай қалған ба, соның бəрін сездірмей сырбаз пейіл аңғартады (Жалын, 4, 1969, 99).
риза етті. КƏДЕЛІ: Кəделі ас. э т н. Қонақтардың жасына, мəртебесіне қарай арнайы тар- тылатын ас (тағам). К ə д е л і а с – малдан алынатын өнімдердің, əсіресе ет мүшелерінің ішіндегі нəрлі, дəмді түрлері (Қаз. этнография., 3, 14). Кəделі мүшелер. э т н. Адамдардың жа- сына, əлеуметтік, туыстық, жақындық ерекшеліктеріне байланысты ұсынылатын мал етінің мəнді бөлшектері. Піскен етті табаққа саларда қонақтардың сый- құрметіне қарай – жасы үлкен адамға – бас, сыйлы қонаққа – жамбас, құдаға – асықты жілік, жауырын болып бөлінетін мүшелер. К ə д е л і м ү ш е л е р г е бас, жамбас, асықты жілік, ортан жілік, белде- ме мен қазы-қарта, жал-жая жатады (Қаз. этнография., 3, 15). КƏДЕСІЗДЕУ с ы н. Кəделік құны аз- дау. Төс ет, қарын-қажақ тəрізді к ə д е с і з д е у мүшелерден бір табақ жасап, суытып қойды (Жас алаш, 21. 06. 1996, 3). КƏДӨШКЕ з а т. ж е р г. Бөшке. – Пөшкің не? Бөшке ме, су құятын к ə д ө ш к е ме? – деп Ғазиз қарқылдап тұрып күлді (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 130). КƏДІҢ-КҮДІҢ с ы н. Күбір-күбір, күңкілдескен. Мейманхана бөлмесінде к ə д і ң - к ү д і ң əңгіме боп жатты (Жұлдыз, 1973, №3,18,). КƏЗИТ с ө й л. з а т. Газет. – Аға бұл не? – К ə з и т. Кəзит те бұл ел үшін соны зат (Б. Соқпақбаев, Балалық., 13).
кəрі елгезерге бір қос уыс ұн салып, елей жөнелді (Д. Исабеков, Тіршілік, 122).
жаман, кемпір жаман, к ə к, к ə к! – деп оңашада Үйтолғанның үйреткенін қайталайды (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 50). КƏК: Кəк етті. Үлкен дəретке отырды, тышты. Баланың к ə к е т у і үшін, кіш етуі үшін түбектен қолайлы нəрсе жоқ (Қаз. əдеб., 15. 11. 1991, 9).
ала төбет шығып келеді екен (Қ. Омарұлы, Əке, 88).
көргенде Жаңылдың «к ə к т і г і н» де ұмытып, алдына отырып алып, тойғанша жент жейді (Қ. Тоқмырзин, Үш кие, 50). КƏКҮН-ШҮКІН с ы н. с ө й л. Кəкір- шүкір. От басының, одан қалды ауыл- аймақтың к ə к ү н-ш ү к і н тірлігінен қолы босаған сəттерде үйге байыздамай, ауыл сыртына шығып кетіп, жапа-жалғыз далада жүріп қайтатын əдет тапқан (К. Ахметбе- ков, Ақдала, 2, 225). Бумасы жазылмаған екі қат бес сомдық қорғасынша шаншыла құлады да, іле сөмкеден сусылдаған к ə к і н- ш ү к і н м е н көміліп қалды (Э.Төреханов, Таудан түс., 55). КƏКІР з а т. ж е р г. 1. Кінарат, кемістік, зақым. «Дегенмен ішкі құрылысында бір к ə к і р і бар-ау», - деп ойлаған (А. Əлсеров, Ар алдында, 12). Екі бетінің қаны тамып тұрған мұның денсаулығында əскерге жарамайтындай ешбір к ə к і р жоқ секілді (О. Сəрсенбай, Шығ., 4, 89). – Аға, сондай бір к ə к і р д і ң болғаны рас, - деп зоотех- ник басын көтере алмай, бүгжиіп, бұға түседі (Бұл да, 5, 330). 2. Пəле, кесапат, шатақ. – Тоқа, айтады демеңіз. Мұның аяғы к ə к і р г е соғады (О. Сəрсенбай, Шеңбер, 199). 3. Кесір, зиян, залал. Бала- ларыңа бір к ə к і р келтірейін демесеңдер жоламаңдар! – деп, өздерін қорқытып,
248 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі үркітіп қайтарып жіберетін (Ұ. Доспанбе- тов, Ел есінде, 131).
жан шеккен көк к ə л ə п е ш і н оң шекесіне қарай сəл қисайта киіпті. К ə л ə п е ш асытындағы мақпалдай қара шашы құладан қақ жарыла бөлініпті (М. Тоқжігітов, Əн атасы., 53). КƏЛӨС з а т. ж е р г. Кішірек келген жеңіл қайық. Таңертең сиыр саууға ерте тұрған Ақкемпір арғы беттен жалғыз қайықты көріп, түнде ұлы мініп өткен өз к ə
Тосқауыл, 185). КƏЛІҢГІР... Қабира сол жолы əппақ тоқыма кеудеше мен қалыңдау ақ к ə л і ң г і р д е н тігілген шолақтау етек көйлек киіп жүр екен (М. Сқақбаев, Ұят тур., 156). КƏМЕЛЕТТЕН е т. Даму, өсу, жетілу, толығу. Неғұрлым к ə м е л е т т е н і п дамыған сайын оның (əдебиеттің) жанрлық, түрлік байлығының молаюы сөзсіз (Соц. Қаз., 13. 04. 1978, 4). КƏМЕЛЕТТЕНУ Кəмел етттен етістігінің қимыл атауы. КƏМПИТ: Кəмпит алу. Күлкілі ойындардың бірі. Бастаушы біреуді арқасы мен өкшесін қабырғаға тақап тұрғызады да, тізесін бүкпей, аяғының дəл қасына қойылған кəмпитті алуды ұсынады (Ойын- сауық., 237). КƏМПИТЖАНДЫ с ы н. Кəмпит- ті жақсы көретін, кəмпит жегенді ұнататын. К Ə М П И Т Ж А Н Д Ы Л Ы Қ з а т. Кəмпитті жақсы көретіндік, кəмпит жегіштік (Ө. Қанахин, Дəмелі, 202). КƏМПІРЕК з а т. с ө й л. Кампорка. Д. Исабековтың «Тіршілік» повесіндегі к ə м п і р е к, сыпыра, қозапая, түніке, шы- жым, морошақ, нымша, көк набат, шайла, барқадар секілді сөздерге құлағымыз елең еткені рас (Қаз. əдеб., 23. 12. 1977, 2). КƏМШАТТАЛ е т. Кəмшатпен сəнделу, кəмшатпен көмкерілу. Түйеңде алтындаған қомың болсын, Жағасы к ə м ш а т т а л ғ а н тоның болсын. Алдыңнан ақ отауың құшақ ашып, Шалқысын бағың жанып, жолың болсын! (Қ. Толыбаев, Баба- дан., 149). К Ə М Ш АТ Т А Л У К ə м ш а т т а л етістігінің қимыл атауы. КƏМІЛ с ы н. а р. Толысқан, толық, жетілген. ≈ К ə м і л адам. КƏНИЗАК з а т. к ө н е. Жаугершілік заманда қолға түскен қыз бала немесе сұлу əйелдерді топтап хан сарайында ұстау дəстүрі. Өзінің эпикалық дастандарында Навои Фархад пен Шырын сияқты құл мен к ə н и з а к т ы ң ұмытылмас, замандық бейнесін жасады (Лен. жас, 22. 02. 1973, 3). КƏНИЗАКТІК з а т. Кəнизак бол- ғандық, кəнизак еткендік. Мысалы, жас өспірімдерді, бой жеткен қыздарды, жас əйелдерді зорлап құлдыққа, к ə н и з а к
басты мақсатына айналған (М. Тəтімов, Демография, 41).
Соңғы кезде ұнатып тыңдап жүрген «Көше əндерін» қазір де к ə ң г і р л е т і п келеді (Ж. Қорғасбек, Жынды., 112). КƏҢГІРЛЕТУ Кəңгірлет етістігінің қимыл атауы. КƏПІРСУ з а т. с ө й л. Арақ. Əлгі өзіңіз айтқан, Ереке, к ə п і р с у д ы пиғылына ал- маса болғаны да (М. Айымбетов, Құмөзек., 70). - Əй, əңгүдік шірік! К ə п і р с у ы ң д ы неменеге өңмендетіп тықпалай бере- сің! Емешең құрып бара жатса, ана кер- жік қатыныңның қасында отырып іш (Бұл да, 141). КƏПЕРСІЗДІК з а т. с ө й л. Қаперсіз- дік. Төрт түлігін алдына салып айдап, қыр асып барады. Соншалық бір к ə п е р с і з д і к (О. Бөкеев, Өз отыңды., 17). КƏР: Кəр қылды. ж е р г. Қаперіне алды, еледі, ескерді. Сəждаға мойынсұнып, сынатын мезгілің жеткен жоқ па деп бетіне талай шыжғырып басқаны да бар, оны
(О. Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 28). КƏРБІ з а т. ж е р г. Карта ойынының бір түрі. Ақаш та алтыншы қолға ие боп біраз к ə р б і ойнады (С. Лəмбеков, Əке жолы, 58).
уыз ұяшықтардан (к ə р е з) алатыны да баршамызға белгілі (Ол кім? Бұл не? 1, 174). Сондықтан ол балы бар к ə р е з д е р д і ашып, араларды азықтандырып отырады (Қазақст. ауыл шаруаш., №5, 1962, 59). Бал к ə р е з і н і ң балауызын шайнау да өте пайдалы (Алматы ақшамы, 03. 05. 1991, 5). 249 Байынқол Қалиев КƏРНИЗ з а т. Үй қабырғасының ша- тырмен ұштасқан сырт ернеуі. Үйдің к ə р н и з і н е қарлығаштардың салған ұясы бұзылмай əлі тұр (Ғ. Мұстафин, Көз көрген, 75).
кірпіш, екі машина шатырлық, к ə р н и з д і к ағаштар түсті, цемент, құм жеткізілді (Ə. Тарази, Тасжарған, 327). КƏРТАМЫС с ы н. с ө й л. Қартамыс. – Əй, Дүке! Бұ к ə р т а м ы с шалдарды қайтесің. Оларды қырық күн қуаласаң да қу құмалақ түспейді (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 38). Мəселен, биені қасабалы (7-8 жасар), сары қарын (8-9), сақа бие (10-12), к ə р т а м ы с (12-14), кəрі бие (15-17), лақса, жасаған бие (20-22) деп бөліп атай береді (Ана тілі, 28. 10. 1994, 5).
күпшегін майлап жатқан желбегей көйлекті к ə р і ш ө ң г е н і де Қажымұрат танып отыр (Қ. Ысқақ, Тұйық, 16). – Мен көпті көрген к ə р і ш ө ң г е н і ң бірімін, қарағым. Өзіңмен тілдесетін сөзім бар (Ə. Асқаров, Таңд., 380).
Əлекең тас мəдениетінің өркендеуі белгілі жұқа сарғыш түсті к ə р і б а с т а н (ян- тарьдан) басталатынын еске салды (Білім жəне еңбек, 1974, №5, 26).
тартад, К ə р і қ ы з д а й бұтағын мойынға артад. Түсіп кетті бытқылға шырматыл- ған. Кейде алдынан жүргізбей тұрып қалад (И. Байзақов, Құралай., 126).
келмейді. Қондыбай оған «к ə р і қ ы з ш а» жабысып айырылмайды, отауына зорлап алып кіреді (Х. Мустафин, Қыр жігіті, 99). КƏРІЛЕНДІР е т. Түрін кəрі етіп көрсету. Сауалды пішіні, көкшіл көзі – бəрі бір жерден құйылыс тауып, кескін нобайын тым к ə р і л е н д і р і п жіберді (Таң нұры, 22). КƏРІЛЕНДІРУ Кəрілендір етістігінің қимыл атауы. КƏРІПТАС з а т. м и н. Қылқан жапырақты ағаштардың шайырында пайда болған ашық қоңыр түсті жылтыр минерал; янтарь. КƏРІС з а т. Корея елінің байырғы тұрғыны; корей. Яғни, к ə р і с те емес, шүршіт те емес, өзіміздің қазақтар немесе «қара орыстар» (Ə. Асқаров, Таңд., 126). Барсам, колхоз кеңсесінде екі-үш к ə р і с отыр екен, мен де қосыла кеттім (Жас Алаш, 18. 07. 2000). Алайда қазақ тілі мен орыс тілі менің өз ана тілім – к ə р і с тілінде таза сөйлеуіме еш бөгет болған емес (Лен. жас, 15. 11. 1983, 1).
сондай өз елінің тымағы. Белінде кісе белдік емес, жасыл түсті к ə р і с б е л б е у (М. Əуезов, Таң. шығ., 1, 105). Кəріс қалпақ. Кəріс матасынан тігілген қалпақ. Əрі-беріден соң Мұратбектің төбесіндегі сегіз сайлы к ə р і с қ а л п а қ т ы ала қашатын (С. Сматаев, Бұлақ, 17). Кəріс тілі. Корей халқының тілі. Кəріс шəлі. Кəріс матасынан істелген шəлі. Бастарына бөртпе, к ə р і с ш ə л і н і бос салған жастау келіншектер- дің киім киісі кент адамдарына ұқсайды (С. Жүнісов, Ақан сері, 2, 142). Бесікті үстінен өзінің үлкен к ə р і с ш ə л і с і м е н жапты (Н. Ғабдуллин, Жігер, 79).
сыған сығанша сөйлейді (Ж. Қорғасбеков, Жансебіл, 93). Əйелім аздап жапонша, аз- дап к ə р і с ш е сөйлейді. Қызым өзбекше сөйлеп жүр (Қ. Əбілқайыр, Текес., 124).
қатты ашуланғандағы əдетімен ар жағын к ə р і с ш е л е п сөйлеп, күріш арасына сіңіп кететін (Т. Нұрмағанбетов, Жер иісі, 227). КƏРІСШЕЛЕУ Кəрісшеле етістігінің қимыл атауы. КƏСЕКІ з а т. с ө й л. Кəсек. Сыртқа шығуға жанталасып есік к ə с е к і с і н жаңқалап шайнап тастапты (Д. Досжанов, Жолбарыс, 152). КƏСЕКІЛЕ е т. с ө й л. Кəсек жасау, кəсек салу. Апасы к ə с е к і л е п төрт бұрышты тақтай керме қағып беретін (Д. Досжанов, Жолбарыс, 214).
250 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі жер қазушы болып істедім де, кешікпей-ақ к ə с т е л ш і болдым (А. Сейдімбеков, Серпер, 73). Ол кездегі ұғым бойынша к ə с т е л ш і дегенің біраз жұмыстың орайын білгенде ғана берілетін мамандық (Бұл да). КƏСТӨМ з а т. Ер адамдардың пенжек пен сымнан тұратын жеңілдеу сырт киімі. Иығынан сыпырылып түскен к ə с т ө м і н етегінен, жеңінен жармасқандардың қолында қалдырып, мəшинеден қаба сақалға ілесе секірді (Ж. Қорғасбек, Үлпілдек, 138). Оның ар жағында абдырап, к ə с т ө м і н і ң түймесін сала алмай əлек болып жатқан əкесі (Т. Əбдікұлы, Парасат., 74). Сонан соң неше жылғы тер сіңген, əбден күн қағып, түрі өзгере бастаған ескі к ə с т ө м і н иығына іледі (Ж. Əлмашұлы, Тар дүние, 482). КƏСТӨМ-ШАЛБАР з а т. Кəстөм- шалбарымен; сым-кəстөм. Сол күні-ақ «əкеміздің көңілін көтерейік» деп шапан, к ə с т ө м - ш а л б а р т.б. сыйлықтарын алып бардық (Н. Исабаев, Өмір., 541). КƏСТӨМШЕҢ ү с т. Үстіне тек кəстөм киген. К ə с т ө м ш е ң ақ сары жігіт алдымнан шықты (Б. Соқпақбаев, Өлгендер., 160).
Мəселен, к ə с і п ш і л е р о д а ғ ы деудің ор- нына – кəсіби одақ деу, сын деудің орнына – сыни деу, əлемдік деудің орнына – əлеми деп айту келіспейді ғой (Ғ. Мүсірепов: Қаз. əдеб., 26. 03. 1982, 7). КƏТЕК з а т. к ə с і б. 1. Кемелердің астына төселетін бөренелер. Ауылдың бөркі қарайған еркегі түгел жиылып, кемелерді құрлыққа шығарып, к ə т е к к е қойды (Ə. Сараев, Тосқауыл, 205). 2. Авто- машина жылжып кетпес үшін дөңгелегінің астына тіреп қоятын темір немесе ағаш; башмак (Ана тілі, 02. 10. 2008, 4). КƏТЕКІ с ы н. ж е р г. Қалыптасқан, тəжірибелі. Бұл алғашқы қадам үшін жаман көрсеткіш емес. Тіпті к ə т е к і шопандардың өзі қол жеткізе алмай жүрген меже, – деген-ді (А. Мекебаев, Аңызақ, 67). Кəнігі зергер к ə т е к і Кездік соқса кемсінбей Өткізіп сыннан шыңдайды (Т.Ізтілеуов, Назым, 42).
Жүгін ауырсынған қомпақ қарын, айыр өркеш түйелер алдындағы ұзын борбай, адуын мінез к ə т е п т е р г е жетем деп, зорлана қимылдайды (Қ. Құрманғалиева, Атырау., 98). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|