Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- АЛАПЕСТЕНДІРУ
- АЛАПТАТУ
- АЛАСАПЫРАНДАТУ
- АЛАУОШАҚ
- АЛАШАҒУ
- АЛАШҰБАР: Алашұбар тоқылдақ.
- АЛБАСТЫ: Албасты басқыр.
- АЛҒАЛ
- А Л Ғ Ұ Л Ы М Д А У
- АЛҒЫШ
- АЛҒЫШТЫҚ
- АЛДАРҚАНУ
- АЛДЫ: Алдына ат салмады.
- Алдыңнан ақ күн тусын!
- АЛДЫРТҚЫШ
- АЛҚАТУ
- АЛҚЫМ: Алқым безі.
- Алқымға алды.
- АЛҚЫНЫҢҚЫРАУ
- АЛЛА: Алланың атымен ант берді [айтты, етті].
- АЛЛЕГОРИЯЛЫҚ с ы н.
- АЛЛОФОН
- АЛМА-ҒАЙБЫЛ
- АЛМАҒАЙЫПТАНУ
- АЛМАНИЯ
- АЛОЙ
АЛАПА з а т. к ө н е. Атақ, абырой, даңқ. Абақ сұлтанның қызын алу - Шығай ұрпағының а л а п а с ы н арттырып, абы- ройын көтермек (М. Мағауин, Аласапыран, 69). Сол румен бірге өзің де көтерілесің, өзіңнің де а л а п а ң артады (Бұл да, 130).
еңгезердей жалпақ танау индеецтің жанына барды (Т. Əбдіков, Айтылмаған., 126).
рап, батып. Күн тұрды көкжиекте – құмай тазы, Ырсылдап, қызыл тілін салақтатып (Е. Дүйсенбаев, Ақ пейіл, 33). АЛАПТАТУ Алаптат етістігінің қимыл атауы. АЛАРМАН з а т. «Қасқыр», «қойшы», «қой» болып көгалды жерде ойналатын балалар ойыны (Қаз. этнография., 1, 149). А л а р м а н ойынында «қойшы» мен «аларман» немесе «қасқыр» қарама-қарсы тұрады. «Қасқыр» қойларды алмақ болады, «қойшы» оларды қорғайды (Бұл да). АЛАСАПЫРАНДАТ е т. Ауа райының бұзылуы, алай-түлей болу. Түс ауа күн а л а с а п ы р а н д а т ы п, борап кетті (Ж. Түменбаев, Қардағы із., 54). АЛАСАПЫРАНДАТУ Аласапырандат етістігінің қимыл атауы. АЛАТАҒАНАҚТАН е т. ж е р г. Ала- құла түске ену, теңбілдену. Анау күні а л а т а ғ а н а қ т а н ы п жатқан дөңді қарашы (Ə. Кекілбаев, Бір шөкім., 3). АЛАТАУ з а т. б о т. Алхоры сорты. А л а т а у ағашының биіктігі орташа, бөрікбасы кең жайылып өседі. Жемісінің үлкендігі орташа – 35 грамм, түсі қара сұр, бояуы ала-құла тамыздың ортасында піседі (ҚСЭ, 1, 310). А л а т а у д ы таулы жəне тау бөктеріндегі аймақтарда өсіруге ұсынылады (Жас бағбан, 61).
тары бар. Олар: Алмалы, Жетісу, А л а т а у т а ң ы, Салтанат. Бұларды Қазақстандық селекционерлер өсіріп шығарды (ҚСЭ, 1, 278).
ған кез еді (З. Ақышев, Ақбел асуы, 5). АЛАТЫШҚАН з а т. з о о л. Дене пішіні тиінге ұқсас, бірақ арқасында қара жолақтары бар тышқан. А л а т ы ш қ а н ағаш түбірін үңгіп, сонда тіршілік етеді, қыста ұйқыға кетеді (Шаңырақ, 395).
Елбасымыз – олимпиаданың алғашқы а л а у г е р і (Егем. Қазақст., 04.04.2008). А л а у г е р (факельщик), бессауда (аукцион), безенші (дизайнер) т.б. жаңа атаулар мен қолданыстар орыс тіліндегі сөздерге ба- лама ретінде қолданылып жүр (Ана тілі, 07.02.2013, 4).
43 Байынқол Қалиев АЛАУОШАҚ з а т. ж а ң а. Сəндік үшін үй ішінен таспен қалап жасалған ошақ; камин (Орысша-қазақша сөздік, 1, 349). АЛАШАБЫН з а т. с ө й л. Алашапқын. Бұрын елу гектар, жүз гектар ғана күріш егіп, ала жаздай а л а ш а б ы н болып жүретін (Ұ. Бағаев, Жан сұлулығы, 25). АЛАШАҒУ з а т. б о т. ж е р г. Күнбағыс. Біздің колхоз а л а ш а ғ у салмайды (Қаз. тілі тарихы., 3, 238).
Ол бұққан күйі бойшаң а л а ш а ғ ы р д ы тасалап, біраз жер жүгіріп келіп, əудем жер қалғанда жүрелей қалды (Х. Есенжанов, Ақ жайық, 2, 156).
маңнан тездетіп жігіт жинап, қазақ ауыл- дарына а л а ш а п қ ы н жіберу лазым (Ж. Тұрлыбаев, Тамыз таңы, 326). Ел аралап хабар жеткізетін а л а ш а п қ ы н д а р д ы керуен кеткен соң кешіктірмей аттандырды (Бұл да, 326).
ұлысбегі а л а ш б е г і н е бағынышты. А л а ш б е г і, əрине, ханға ғана есеп береді (М. Мағауин, Аласапыран, 22).. Егер Тəуекел хан а л а ш б е г і н қоңыраттан, ұлысбегін жалайырдан қойса, бар қазақта тең тұтам деп жар салғаны емес пе! (М. Мағауин, Аласапыран, 68). АЛАШҰБАР: Алашұбар тоқылдақ. Тоқылдақтың алашұбар түсті түрі. А л а ш ұ б а р т о қ ы л д а қ, барқыл- дақ торғай мен қайшыауыз болса орман- ды мекендейтіндерге жатады (Қарқара- лы, 172). АЛБАРЫНДЫ ү с т. Алқын-жұлқын, қарбалас. Жездей де жетті. Асығыс, а л б а р ы н д ы. Біреу қуып келгендей ентігіңкіреп, екі иығынан дем алады (Е. Əкімқұлов, Перизат., 64).
шымылдық, дүрия көрпе, манат мақпал түскиізді, күн сəулесі қуанта бір а л г ү л
жайнатқан тəрізді (М. Əуезов, Абай, 2, 61). АЛҒА з а т. б о т. Сабағының ұзын- дығы 0,5-1м-дей, түбінде түйнегі бар, біржылдық жабайы өсімдік (Флора Қаз., 8, 5).
АЛҒАЛ с ы н. к ө н е. Өтірік, жалған; арам. А л ғ а л сөйлеп былғама, Алал туған ағаны (Соц. Қаз., 29.03.1991, 4). АЛҒАНСУ Алғансы етістігінің қимыл атауы. АЛҒАНСЫ е т. Өзінің қамқорына алған болу, қамқорсу. Сол көккөз Им- перия «қамқорлығына» а л ғ а н с ы п, зеңбірек, мылтықтың күшімен қазақтың өр рухын басқан, бетке шығарын құртқан (Ə.Ыдырысов, Таңшолпан, 203).
дің қалыңын тасалаған кейбір ауылдар- дың тұсының қысы а л ғ а у л а у болып, кей үйлердің қолында қалған бірен-саран қара-құралары аман шықты (Б.Шаханұлы., 1, 49). Қалай дегенмен, құм аты бар ғой, мына жалтаңнан гөрі шоқаттың іші- нің ызғырығы а л ғ а у л а у болаты- нын көңілге медеу тұта бастаған (Бұл да, 1, 394). АЛҒАЯТ з а т. ж а ң а. Ілгері даму, өркендеу. Техникалық а л ғ а я т (прогресс) атаулыға қатыстының бəрін үйренуіміз керек (Ана тілі, 29.04.1993, 3).
ортамызға қосылса дейміз ғой (О. Бөкеев, Мұзтау, 41).
ғұсты отқа да, шоққа да айдайды. Жаужұ- мыр мен а л ғ ы р д ы ң түбін, қайыңның шырынын жинап ауыздарына тосады (Жұлдыз, 1972, 6, 73).
айтылған отты ниетті өзге жұрт та сырттай қостап, а л ғ ы с-т і л е к т е р і н жаудырады (Қ. Толыбаев, Бабадан., 147). АЛҒЫШ с ы н. Біреуден бір нəрсені ала беретін (адам). ≈ Қасқыр а л ғ ы ш Кендірбай əлі бар. АЛҒЫШТА е т. с ө й л. Қайта-қайта алу. Малды ортаға а л ғ ы ш т а п жатқан (Т. Əлімқұлов, Ақбозат, 72). АЛҒЫШТАУ Алғышта етістігінің қимыл атауы. 44 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі АЛҒЫШТЫҚ з а т. Ала бергіштік, ала берушілік. АЛҒЫШЫН з а т. к ө н е. Барлаушы. Сəлімгерей сарбаздары өздерін бастаған бір а л ғ ы ш ы н ғ а еріп, Құндыз айтқан тоғайдың күншығыс жақ ығына кеп тоқтады (І. Есенберлин, Алтын., 1, 204).
бұйырмасын (К. Мұқажанұлы, Ортеке, 23). АЛДАН з а т. з о о л. Арыстанның баласы. Арыстан үйірі азық ұстай алмай а л д а н д а р ы аштан өлді ( Теледидардан). АЛДАРАҚ ү с т. с ө й л. Алда, ілгерірек. Үш салт атты қатты желіп келеді. Біреуі а л д а р а қ, екеуі кейінірек (Ғ. Мүсірепов, Ұлпан, 9). АЛДАРҚАН е т. с ө й л. Алдану. Ақын көбінесе сезім жетегінде а л д а р қ а н ы п қалып, ойшылдық жағын жұтаң тартқызып ала береді (Қаз. əдеб., 26.07.1974, 3). АЛДАРҚАНУ Алдарқан етістігінің қимыл атауы. АЛДИЯРЛЫҚ з а т. к ө н е. Алдияр болғандық, мəртебелілік. Əкем Əбілқайыр өзінің тілегі бойынша Сіздің а л д и я р л ы қ қамқорлығыңызға ие болып отыр (Ə. Кекілбаев, Елең-алаң, 6). АЛДЫ: Алдына ат салмады. Жүйрік, əр кез озып келетін. Тек бүкіл Мауаран- нахрда а л д ы н а а т с а л м а ғ а н, ақтаңгер жүйрік мінген Темірдің өзі ғана аман құтылады (І. Есенберлин, Шығ. жин., 9, 191).
а л ғ. Жолың оңғарылсын, бəрінің сəтін берсін! АЛДЫРМАҚ-САЛДЫРМАҚ с ы н. Салдыр-салақ, алқам-салқам. А л д ы р м а қ- с а л д ы р м а қ бөктергілері бар олар күн қызарып ұясына батып бара жатқанда ауылға келді (Қазақст. ауыл шаруаш., 1960, 3, 91).
АЛДЫРТҚЫШ с ы н. Алдыра беретін, қайта-қайта алдыртатын (Ж. Өмірбеков, Ана мейірі, 71). АЛДЫРТУ Алдырт етістігінің қимыл атауы. АЛЕКСАНДРИЙ з а т. м и н. Бағалы асыл тастардың бірі. Бағалы тастарға ал- мас, лағыл, изумурд, сапфир, а л е к с а н д р и й т.б. жатады (Шаңырақ, 308), АЛЕҢДІК з а т. к ө н е. От, алау. «Арыс- таған Жетісу, А л е ң д і к жаққан жеріміз» (Халық өлеңі). «Ақбүркеншік салған жұрт,
жыры, 1940 ж. 51-б). АЛКЕУДЕЛІК... Онда бұл ісім а л к е у д е л і к к е салған надандық, бабалар, аталар салған сара жолды тəрк еткендік болар еді (К. Сегізбаев, Беласқан, 234).
елін а л қ а д ы ң (Қ. Толыбаев, Əсет, 185). Алқа жиын. Көп адам жиналған жиын. Жақында халықаралық «қазақ тілі» қоғамының Ақтөбе облыстық ұйымы басқармасының а л қ а ж и ы н ы өткізілді (Ана тілі, 16.10,1997, 2). Алқа сөз. Көтермелеу, мақтау сөз. – Рахмет! – деді бай. Бұл Батидың жиырма жылда естіген алғашқы а л қ а с ө з і еді (О. Бөкеев, Өз отыңды., 120). АЛҚАЙ е т. Уəделесу, серттесу. Антта- сып а л қ а й д ы, Сен тентек демеске. Кім антын шайқайды, Амал жоқ жемеске (Абай, Таңд., 1, 158). АЛҚАЛА Көтермелеу, қолдау, қоштау, астына көпшік қою, мақтау. Ақын бір өлеңінде «а л қ а л а» деген сөзді екі мағынада қолданады. Бірі – көтермелеп барып сұрау, қалау мағынасында (Қ. Олжай, Қанат байла., 163).
игілігіне, пайдалылығына көз жетсе бітті, ортаға ала а л қ а л а с ы п, қоғамдасып, бас- аяғын дөңгелентіп əкететін (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 230). – Уай, паруардігер, сона кезде жиын-тойдың үстінде жиі а л қ а л а с ы п жатар едік (Бұл да, 2, 321). А Л Қ А Л АУ А л қ а л а ет і с т і г і н і ң қимыл атауы. – Айтқанның аузы жаман, жылағанның көзі жаман, - деді енді көптің а л қ а л а у ы м е н орнынан көтерілген денелі қара жігіт (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 317). АЛҚАЛЫ с ы н. Алқа өсімдігі өскен, алқасы бар. Кешегі көгілдір белең, қияқты өзек, а л қ а л ы тау, бетегелі жон-жота, бүгінде аппақ қар жамылып, қылаң қағады (Ер есімі., 110). АЛҚАРАКЕС з а т. к ө н е. Матаның түсі қарақызыл жұмсақ бір түрі. Түйме 45 Байынқол Қалиев бауы тартпалы, а л қ а р а к е с тон берді (Батырлар жыры, 28).
Абылаймысың а л қ а т қ а н (Бұқар жырау). Алқатсаң а л қ а т қызыңды, Ақтар ол дəм- тұзыңды (Мақал). АЛҚАТУ Алқат етістігінің қимыл атауы. АЛҚАУ е т. к ө н е. Құрметтеу, қоше- меттеу, мақтау, мадақтау. – Жаса! Жаса! Жаса! Сұлтан атына а л қ а у – енді айып- керлер үшін көтерме емес, желкелеу тəрізді (М. Мағауин, Аласапыран, 56). Алқауына бөленді. Құрметіне, қошеметіне бөленді, мақталды. Бұл за- вод Қытайда ең сапалы тері бұйымдарын шығаратын заводтың дүниеге келуіне негіз қалап, туған халқының а л қ а у ы н а б ө л е н д і (Түркі əлемі, 2008, 6, 5). АЛҚАШӨП з а т. б о т. Егістіктерде өсетін аса зиянды арамшөп. Каратинді арамшөптерге кекіремен қатар – зи- янды шырмауық, зиянды күнбағыс, амброзия , а л қ а ш ө п жат ады (Х. Рамазанов, Егіндегі арамшөп., 40).
бөлімшеде а л қ ы м б е з і н е (зоб), бүйрек үсті безіне жасалатын кез келген жалпы хирургиялық операциялардың барлық түрлері бар (С. Ғаббасов, Қандауыр, 18).
қасыма отыршы, сабаңа түсші, а л қ ы н н ы ң сөзін айтпашы (И. Байзақов, Құралай., 7).
білсең менен жақын қайның жоқ, – деді пора-пора терін сүртіп тұрып. Дауысы а л
(Жалын, 1974, 1, 4). АЛҚЫНЫҢҚЫРА е т. Аздап алқыну, сəл ғана алқыну. Айғырдың танауы делдиіп, а л қ ы н ы ң қ ы р а п қалды (Ө. Қырғызбаев, Қырда., 140). АЛҚЫНЫҢҚЫРАУ Алқыныңқыра етістігінің қимыл атауы. АЛҚЫНЫС е т. а у ы с. Жанталасу, жан ұшыру. Қайда барсаң материалдық байлық үшін а л қ ы н ы с, Аз да болмас бұл салада игі қадам, жарқын іс. Ана тілсіз егемендік – жарты демеу, жарты ырыс, Ол алқыныс – ұлтсыздыққа бағытталған тал- пыныс (М. Шаханов, Мəңгүрт., 30). АЛЛА: Алланың атымен ант берді [айтты, етті]. Құдайды еске ала отырып, ант берді. АЛЛАУАКПАР м о д. а у ы с. Жоқ, құрыды. Кейде бір журналистер келеді. Екі- үш күн жүреді де, жазамын, қиратамын деп кетеді, содан а л л а у а к п а р (Ə. Тарази, Тасжарған, 19). АЛЛЕГОРИЯЛЫҚ с ы н. Аллегорияға тəн, аллегория боларлық. Қыс түніне əйел бейнесі арқылы а л л е г о р и я л ы қ теңеу беріп, адамның қыс жайлы түсінігіне ғажайып бір сұлу сезім тудырмай ма?! (І. Есенберлин, Шығ. жин., 1, 229). Шығыс қазақтары қолданатын а л л е г о р и я л ы қ астарға ие лəуқи сияқты сөздерден қашуға болмайды деп ойлаймыз (Қаз. əдеб., 12.04.1985, 13).
надай терминдер тілімізде орыс тіліндегі қалпын сақтайтын болды: фонема, эллип- сис, а л л о ф о н, лексема, лексикография т.б. (ҚазССР ҒА Хабарлары, 1972, 1, 74).
ып қырқысар ма еді, қайтер еді, ал мынадай а л м а- ғ а й б ы л жағдайда сазарып отыра бергеннен басқа шарасы болмады (Жұлдыз, 1973, 4, 110).
келген қыстың орта кезі а л м а ғ а й ы п т а н ы п, құбылмалы кейіп танытып еді (Жұлдыз, 1972, 5, 129). АЛМАҒАЙЫПТАНУ Алмағайыптан етістігінің қимыл атауы. АЛМАЖЕГІ: Алмажегі көбелегі. з о о л. Алманың өзін, жапырақтарын жейтін кішкентай көбелек. Біздің алманың құрты деп жүргеніміз а л м а ж е г і к ө б е л е г і н і ң жұлдызқұрты (Р. Сəтімбеков.., Қызықты биология, 100). А л м а ж е г і к ө б е л е г і күндіз ұшпай, ағаш діңіне қонып, іңірде ұшады (Бұл да). АЛМАН¹ з а т. ж е р г. Алынатын нəр- се; алым, салық; пəре. Күнде а л м а н алғаны, Замана солай болғаны. Парамен 46 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі а л м а н жегеннің, Жемсауы сірə, тоймайды (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 358). АЛМАН² з а т. Неміс ұлтының халықтық атауы. – Біздің күн түбіндегі мажарда (мадьяр, венгр), жер түбіндегі а л м а н д а (неміс) кеткен еншіміз жоқ (М.Мағауин, Аласапыран, 2, 240). АЛМАНИЯ з а т. х а л қ. Германия. АЛМАТЫ: Алматы апорты. Апорт алмасының ең таңдаулы сорты. Алма ағаштарының суретін сал. Асықпай отырып сал. Ол ағашта А л м а т ы н ы ң а п о р
1961 жылы Эрфурт қаласында өткен халықаралық көрмеде А л м а т ы а п о р т ы Алтын медаль алды (Қ.Əбдіғұлов, Ұлы достық., 21). А л м а т ы а п о р т ы деген- де жеміс құмарлардың құлағы елең етпейтіндері жоқ (Коммунизм таңы, 12.04.1961, 3). Алматы аруы. п о э т. Алматы апорты кейде осылай да аталынады. Мүмкін, мен жете білмейтін де болармын, бірақ əзірге А л м а т ы а р у ы – апорттан артық алманы кездестірген емеспін (Қ. Əбдіғұлов, Ұлы достық., 21).
Қазанаттың түрлеріне тұлпар, арғымақ, а л м а у ы т, сəйгүлік сияқты асыл тұқымдылары жатады (Қаз. этнография., 2, 518). Темекі шегіп отырып, өзін-өзі
ніп, қиял-ғажайыптарға берілмекті (М.Байғұт, Бұла бұлақ, 19). Орыс жыл- қыларын а л м а у ы т деп те атайды (Ер қанаты, 20).
дермене, көкнəр, а л о й, қылша, жу- сан, долана, меңдуана сияқты əр алуан дəрілік өсімдіктердің құрамын, өсу жайын, шипалық қасиетін сипаттайды (Соц. Қаз., 17.12.1968, 4). АЛПЫНШАҚ-САЛПЫНШАҚ з а т. с ө й л. Мойынға тағатын алқа, моншақ т.б. Мойынға тағатын а л п ы н ш а қ-с а л п ы н ш а ғ ы дей ме, əйтеуір көңіліне жағады- ау дегендерін алып, еңкілдеп жеттім-ау ауылға (Қ. Ысқақов, Менің аға., 37).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|