Жауапты редакторлар

30

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

тапшұр, шаңқауыз, адырна, пырғы, əмірғы, 

а  қ  қ  у,  шор,  уілдек,  даңғыра,  кепшік, 

шыңдауыл, шың т.б. түрлерін көрдім (Қаз. 

əдеб., 18.01.1985, 15). 

АҚҚУРАЙЛЫ  с  ы  н.  Аққурай  өскен, 

аққурайы  бар.  Оңтүстік  Қазақстанның 

кейбір  жерлерінде  бірнеше  километр 

аймақты  алып  жатқан  а  қ  қ  у  р  а  й  л  ы 

шөлейт  далалар  кездеседі  (Ə.  Іскендіров, 

Қаз. дəрі. өсім. 115). 

АҚҚҰЙРЫҚ: Аққұйрық торғайдай. 

Тыныш  тұра  алмайтын,  ұшқалақтап 

қалған.  Ақыры  кішірек  қара  көздерін 

ойнақтата шапшаң сөйлейтін, а қ қ ұ й р ы қ

т  о  р  ғ  а  й  д  а  й  қыпылықтаған  жігіттер 

қатарына  жатасың-ау  деп  топшыладым 

өзімше (Е. Мырзахметов, Туған күн, 27). 

АҚҚҰЛАҚ__1'>АҚҚҰЛАҚ

1

  з  а  т.  в  е  т.  Қой,  ешкінің 

құлағында  болатын  тері  ауруы  (Ж. 

Бабалықұлы, Мал ауру., 113). 

АҚҚҰЛАҚ

2 

с ы н. Көз аштармас, алай-

түлей  соққан  (боран).  «Тап  мынадай  көз 

аштырмас а қ қ ұ л а қ долы боранда басыма 

ауыр бейнет тілеп алған өзімнен де бар», - 

деп ойлады ол (Ө. Ахмет, Қарқаралы., 10).

АҚҚҰРТ з а т. в е т. Қойдың танауында 

болатын ақ түсті құрт. Қойдың танауына 

кіргіш  қара  бас  а  қ  қ  ұ  р  т  болады  екен. 

Құрғақшылық жылдары ол тіпті көп бола-

ды (С. Мұқанов, Мөлдір., 06). 

АҚҚҰС з а т. п о э т. Асыл сезім. Əрбір 

адамның асыл сезімдері болады. Мен оны

а қ қ ұ с дер едім. А қ қ ұ с ы м менің тал-

май  биіктей  бер  деймін  (Лен.  жас, 

18.07.1973, 3). 

АҚҚЫЛАҒАЙ  з  а  т.  и  х  т  и  о  л. 

Балықтың майда, əрі ақ түсті түрі (сель-

ди). Үш мың а қ қ ы л а ғ а й балығымен, 

бес  пұт  балық  майымен  қалыпты  (Ғ. 

Мүсірепов, Оян. өлке, 202). 

АҚҚЫЛТАН з а т. и х т и о л. Шортан 

балықтың  бір  түрі  (Қаз.  тілі  жəне  əдеб. 

мəселелері, 154). 

АҚЛАҚ з а т. ж е р г. Ақыл, сана, па-

расат. 

АҚЛАҚТЫ  сын.  Ақылды,  саналы. 

Мінезді, а қ л а қ т ы, моралды, мұратты, 

əдепті, ибалы, кеңпейіл, кешірімді болуға 

жетелейді  (А.Нүсіпоқасұлы..,  Ағаш 

бесік., 2, 8). 

АҚЛАҚТЫҚ с ы н. Ақлаққа қатысты, 

ақлақ тұрғысынан алғанда. Ескі германдық 

жүйе (канд., докт. дисс. қорғау жүйесі) өзін 

а қ л а қ т ы қ тұрғыда əбден түгесті дей 

алмаймыз (Ана тілі, 20.05.2010, 8). 

АҚЛƏЙЛІ з а т. б о т. Бақтарда, газон-

дарда жəне басқа жерлерде əсемдік үшін 

өсірілетін  өсімдік  (Т.  Мұсақұлов,  Сөзд., 

1, 64). 

АҚМАҒАМБЕТ з а т. с ө й л. Арақ. - Өзге 

сөзді кейін айтармын, - деді Шəймерден, - 

қатын «а қ м а ғ а м б е т т е н» де əкел, 

қонақтар  бойын  жылытсын  (С.  Мұқанов, 

Сырдария, 156). Ол біраз а қ м а ғ а м б е 

т  т  і  сілтесе  керек,  атқа  бұлғақтап  əрең 

мінді (М. Құмарбекұлы, Жер иесі, 37). Таң 

атқанша «а қ м а ғ а м б е т т і ң» əкесін 

танытып, соңынан бас жазуға да мұршасы 

болмай, апыл-ғұпыл пойызға міне салған 

бозымға ұқсайды (Қ. Жиенбай, Даңқ., 72).

АҚМОЙЫН  з  а  т.  с  ө  й  л.  Арақ. 

Малыгиндердің Түргендегі үйінде жолын 

жуған «аңшылар» бір-бір а қ м о й ы н д 

ы кеңірдектерінен тастап жіберді (Жетісу, 

18.07.1973, 4). 

АҚМҰНАР з а т. п о э т. Мұнар. Көзін 

жұмса, тағы да сол а қ м ұ н а р, сол елес, 

сол түс (М. Айымбетов, Құмөзек., 50). 

АҚМҰНАРЛАН е т. с ө й л. Мұнарлан. 

Күрт  меңдей  жөнелген  дерт  екі  иықтан 

басып, жерге кіргізіп бара жатты, басы тұп-

тура зіл шойын, көз алды а қ м ұ н а р л а н ы 

п зеңи берді (М. Айымбетов, Құмөзек., 50). 

А Қ М Ұ Н А РЛ А Н У   А қ м ұ н а рл а н 

етістігінің қимыл атауы. 

АҚМЫРЗА з а т. с ө й л. Ақжігіт. Осы 

құралдың (ақжігіттің) екінші атауы – а қ м 

ы р з а (Қаз. этнография., 1, 119). 

АҚНАРША  с  ы  н.  ж  е  р  г.  Ақшыл 

түсті. Үстіне а қ н а р ш а шапан жауып, 

аяқ-қолының тырнағын алады (О. Бөкеев, 

Мұзтау, 212). 

АҚОЙЫЛ з а т. с ө й л. «Ойылдың ақ 

тарысы» кейде қысқартылып, осылай да 

аталынады. 

АҚОРДА з а т. ж а ң а. Елбасы (прези-

дент) қызмет істейтін бас ғимарат; рези-

денция. ҚР Президентінің А қ о р д а с ы н 

ы ң ресми тұсаукесері 2004 ж. 24 желтоқсан 

күні өтті (Дала мен қала, 04.07.2008). 

АҚОТТЫ  с  ы  н.  Ақот  өскен,  ақоты 

мол. Наурызбаевтың тəжірибесі бойынша, 

а қ о т т ы жерлер мен қараотты жерлердің 

шөбін  ауыспалы  тəртіппен  аралас  пайда-

лану  қажет  (М.  Ерменов,  Қазақст.  биязы 

жүнді., 226). 

31

Байынқол Қалиев

АҚПА¹  з  а  т.  Арқа  жақта  қыс 

маусымының  соңына  ала  ақпан  айында 

апта  бойы  үзбей  соғатын  күшті  боран 

(Қаз. этнография., 1,124). Арқада а қ п а деп 

аталатын күшті боран қыстың соңына ала 

ақпан кезінде соғады (Бұл да, 109). 

АҚПА² с ы н. а у ы с. 1. Ағып сөйлейтін, 

төгіп-төгіп жіберетін, шешен. Шалдардың 

біреуі – бақпа, екіншісі – а қ п а, үшіншісі 

– лақпа... Олар əрқилы сөйлейтін (Жалын, 

1974, 4, 120). 2. Ағызып екпіндетіп тарты-

латын күй. Қазақ күйді шалқыма, жайыл-

ма, ілме, а қ п а, төкпе, шертпе деп атамай 

ма?! (Қаз. əдеб., 14.01.1977, 2). 

АҚПАЛЫҚ  з  а  т.  Ақпа  ақынға  тəн 

қасиет;  ағып  тұрғандық.  Қалың  нөпір, 

шаршы топ кезіксе, табанда ағылған а қ п 

а л ы қ п е н өлеңді қарша борататын (И. 

Байзақов, Құралай., 11). 

АҚПАН з а т. с ө й л. а у ы с. Бір шаригі 

жетіспейді,  ақылы  кем.  –  Соны  қойшы. 

Оған айтқан сөз шығын. А қ п а н ғой нағыз. 

Өзге айлардың күні толық, тек ақпанға жет-

пей қалған ғой, - деп тыжырына сөйледі (Қ. 

Қараманұлы, Ай куə, 44). 

АҚПАНДАТУ  Ақпандат  етістігінің 

қимыл атауы. 

АҚПАР:  Ақпар  кесе.  Фарфордан 

жасалған  шай  ішетін  кесе.  Қой  десем 

қоймай, бір а қ п а р к е с е с і н бір-ақ тартып 

алды (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 279). 

АҚПАРАТТАН  е  т.  Ақпарат  алу, 

ақпаратқа қол жеткізу. 

АҚПАРАТТАНДЫР  Ақпараттан 

етістігінен жасалған өзгелік етіс. 

АҚПАРАТШЫ з а т. Ақпарат беруші, 

ақпарат жинаушы маман. Жазу өнерінің 

шебері, қабырғалы қаламгер, алымды а қ п 

а р а т ш ы, майталман макетші Жарылқап 

Бейсенбайұлының  шығармашылығында 

бас сарашылығының шоқтығы биік тұрады 

(Б. Омарұлы, 11- қаламұш, 53). 

АҚПАРШЫЛ  с  ы  н.  Ақпары  бар, 

ақпарға қанық, ақпарқұмар. Арқасын аяз 

қысса а қ п а р ш ы л пысық қайда барар 

дейсің! Тек жұттың бетін ары қылсын де 

(Қ. Ысқақ, Ақсу., 471). 

А Қ П А Р Ш Ы Л Д Ы Қ   з   а   т . 

Ақпарқұмарлық,  ақпаршыға  тəн  қасиет. 

Шаруашылықты  басқаруда  əлі  де  сол 

бұрынғы ескі дағды, əкімгершілік, а қ п а р 

ш ы л д ы қ пен науқаншылдық басым (Қаз. 

əдеб., 30.03.1990, 11). 

АҚСАБАН з а т. Егін орылып алынғаннан 

кейінгі  аңыздың  көрінісі.  Халық  қашанда 

аңыздың а қ с а б а н шағын айрықша асыға 

күтетін ( Лен. жас, 12.09.1975, 1). 

АҚСАҚТЕМІР  з  а  т.  қ.  ө  н  е  р.  Асыл 

болаттан  соғылған,  ұштары  үшкір,  қос 

сирағы  бар  (бір  сирағы  екіншісінен  сəл 

қысқарақ) шеберлік құралы (Қаз. этногра-

фия., 1, 127). А қ с а қ т е м і р д і ағаш, 

мүйіз, сүйек, түсті металдардан жасалған 

бұйымдарға өрнек салуға қолданған (Бұл 

да). 

АҚСАРБАСТА  е  т.  «Ақсарбас», 

«ақсарбас»  деу,  ақсарбас  айту.  Қисық 

жалаң  қағады.  «А  қ  с  а  р  б  а  с  т  а  п» 

кемпірлер тұр (Кəрі сайтан, 15). 

АҚСАРҒЫШ с ы н. Ақ түсті сарғыш 

түс (Ж. Нəжімеденов, Ақ шағыл, 13). 

АҚСАРЫ¹ з а т. б о т. Шөл-шөлейтті 

жерлерде өсетін құнарлы шөп. Туғанбайдың 

қыстауы  Серіккен  атты  жерде.  Мұнда 

балықкөз,  а  қ  с  а  р  ы,  жантақ,  жусан 

өседі. Осы өсімдіктерді дұрыс пайдалану 

арқасында оның қойлары қыстан əрі күйлі, 

əрі семіз шығып келеді (С. Əбдірайымов, 

Шөл жайылым., 60). 

АҚСАРЫ²  з  а  т.  б  о  т.  Тарының  бір 

сорты.  Биік  бойлы,  шашақ  басы  біраз 

иіңкі;  дəні  ірі,  шығымды.  Қуаңшылыққа 

төзімділігі  орташа,  ылғалды  жақсы 

тілейді (Қаз. дəнді дақыл., 125). 

АҚСАРЫ

3

  с  ы  н.  Ақ  түс  пен  сары 

түстің  аралығынан  шыққан  түс,  ақшыл 

сары түс. 

АҚСАРЫЛЫҚ з а т. Ақсары түске ие 

болушылық. Мəрзияның а қ с а р ы л ы ғ 

ы шешесіне тартқан (Ш. Мұртазаев, Қара 

маржан, 11). 

АҚСАУЛЫ с ы н. а у ы с. Кемшілігі, олқы 

тұстары бар; жөнге қойылмаған. Əсіресе, 

тазалық  мəселесі  біршама  а  қ  с  а  у  л  ы 

тəрізді (Қаз. əдеб., 06.07.1973, 1). Көпшілік 

арасында  тəлім-тəрбие  жұмысының  қай 

қыры а қ с а у л ы деген сияқты мəселелердің 

бір де бірі қызықтырмайды оны (Қаз. əдеб., 

18.10.1974, 2). 

АҚСАУСАҚТАУ  с  ы  н.  Қара  жұмыс 

істеуге  икемсіздеу,  еңбекке  жоқтау. 

Бастықтардың балаларының көпшілігі қара 

шаруаға қыры жоқтау, а қ с а у с а қ т а у 

болып өседі (Б. Омарұлы, Қаратерең., 31). 

АҚСАУЫТ  з  а  т.  к  ө  н  е.  п  о  э  т.  Ең 

мықты сауыт. «А қ с а у ы т» деген мол 

32

Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі

болар, Атқанда оқ өтпесе. Ақберен деген 

сол  болар,  Тигені  тұяқ  серіппесе  (Ел  ау-

зынан, 267). 

АҚСАХА з а т. и х т и о л. Өзен балық-

тарының бір түрі. Тілмай, табан балық пен 

а қ с а х а ше? Ақбалық пен сары сазанды 

жоғарыда  айттық  (Қаз.  əдеб., 08.10.1993, 

13). – 1927 жылы  Сібірдің  тарақ  балығы 

қоныстанды. 1930-1940 жылдары  мұнда 

(Балқаш)  Аралдың  пілмайы,  шығыстың 

а  қ  с  а  х  а  балығы  əкелінді  (Қаз.  əдеб., 

16.12.1988, 2). 

АҚСЕЛЕУЛЕН е т. Ағару, бозару. Осы 

кезде ай туды. Жер беті а қ с е л е у л е н і п 

сəл ағара түсті (І. Есенберлин, Шығ. жин., 

9, 327). 

АҚСЕЛЕУЛЕНУ  Ақселеулен  етіс-

тігінің қимыл атауы. 

АҚСЕРКЕ з а т. и х т и о л. Теңіз ба-

лықтарының бір түрі. Теңіз балықтарына 

мыналар  жатады:  майшабақ,  сардина, 

қамса  (анчуос),  кете,  құныс  (горбушка),

кемиек  (нерка),  а  қ  с  е  р  к  е,  скумбрия, 

семсербалық,  марлин,  сайра,  нəлім,  бұ-

заубас т.б. (Шаңырақ, 117). – А қ с е р к е н і ң

басы – ақ кемік, атама бер, шортанның басы 

– шор кемік, шешеме бер, сазанның басы 

– сар кемік, Сағынайға бер, бекіренің басы 

–  бор  кемік,  бермей  тұра  тұр, – депті  (С. 

Хайдаров, Теңіз самалы, 19). Ау алынды. 

А қ с е р к е мен қаракөздер ау қоржынын 

кере түсуде (Коммун. еңбек, 24.04.1969). 

АҚСИРАҚ з а т. б о т. Су бетін жауып 

жататын  өсімдік.  Су  астынан  қаулап 

өскен салалы өлең шөп, су бетінен аса бере 

жапырылған  күлтелі  басы  салындымен 

қабаттасып, су бетін көрсетпей жапқан, а қ 

с и р а қ делінетін өлең осы (Ж. Орманбаев, 

Тұзақталған., 6). 

АҚСИРАҚ: Ақсирақ болды. Жұт бо-

лып немесе жұқпалы ауру келіп, малының 

бəрі қырылып қалды, жұтады. Сол жылғы 

қыстан бүкіл Арқа қатты күйзеліп шықты. 

А қ с и р а қ  б о п, сабасы керегеге ілініп, 

жүген  ұстап  қалғандар  көп  (З.  Ақышев, 

Ақбел асуы, 101). Баяғыда қыс ішінде қар 

жауып, боран тұрғанда күн күркіреп, сол 

жылы қазақ а қ с и р а қ  б о п жұтады (Қ. 

Тоқмырзин, Керзаман, 3, 32). 

АҚСИРАҚТАНУ  Ақсирақтан  етіс-

тігінің қимыл атауы. 

АҚСИЫС Ақси етістігінен жасалған 

ортақ етіс. Біресе, анау шоңайна тікеніне 

дейін а қ с и ы с ы п, етегін ашып, күлін 

шашып күлетін де тəрізді (Ш. Мұртазаев, 

Қара маржан, 8). 

АҚСОР з а т. м и н. Сор топырақты 

қазанға  қайнату  арқылы  алынатын  ақ 

ұнтақ. Оны оқ-дəріге қосады. Бұл қазанда 

оқ-дəріге  қосылатын  а  қ  с  о  р  (селитра) 

алыну  үшін  топырақ  қайнатылуда  (Ана 

тілі, 18.12.2008, 38). Сосын сол а қ с о р д ы

шойын  қазанға  салып,  күні  бойы  таспен 

үгітеміз.  Ақ  ұнтақты  сөйтіп  аламыз  (Бұл 

да, 38). 

АҚСӨҢКЕЛЕН е т. Аппақ болып кебу, 

саңғырап қурау. Сүрлеудің екі бетінде а қ 

с ө ң к е л е н і п қурап қалған ірі малдың бас-

тары мен қаңқалары əлі шашылып жатқан 

(Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 20). 

АҚСӨҢКЕЛЕНУ  Ақсөңкелен  етіс-

тігінің қимыл атауы. 

АҚСУАТЫ з а т. б о т. Сулы, ылғалды 

жерлерде  өсетін  шөп.  Мұндай  жерлерде 

(көлдетіп  суғарылған  жерде)  шөп  жақсы 

шығады. Онда жатаған бидайық, а қ с у а 

т  ы,  қоян-құйрық,  бекмания,  өлең  жəне 

т.б. шөптер өседі (Қазақст. ауыл шаруаш., 

1970, 5, 54). 

АҚСУЛАУ с ы н. Қызылы аз, сұйықтау 

(шай). – Апа, шəй құйып жібер. А қ с у л а у 

етіп, а қ с у л а у, – деді сампылдай сөйлеп 

(Жалын, 1974, 4, 61). 

АҚСҰЛА з а т. и х т и о л. Ірірек келген 

жыртқыш балық. Н. Серіков деген ихтио-

лог «көксерке мен а қ с ұ л а балықтары тек 

майда шабақтармен ғана қоректенеді» деп 

«дəлелдеп»,  оларды  Іле  өзеніне  жіберуді 

ұсынды да, оның ақыры маринканың құрып 

кетуіне əкеліп соқты (Қаз. əдеб., 12.09.1980, 

10).

АҚСҰЛТАН з а т. б о т. Қара өріктің 

бір сорты. Түсі ақсұр. 

АҚСҮЙЕК з а т. б о т. Сүрегі ақ түсті, 

əрі қатты шала бұта. Басы қардан қылтия 

көрінген итсигек пен а қ с ү й е к түбінен 

əлдеқалай торғай пыр ете қалса, оның сала-

лы саусақтары тақымына қысқан қосауызға 

еріксіз  жақындайды  (Қ.  Құттыбаев,  Сыр 

көктемі, 127). 

АҚСҮЙЕКСУ  Ақсүйексі  етістігінің 

қимыл атауы.

АҚСҮЙЕКСІ  е  т.  Ақсүйек  болғансу, 

төре  тұқымы  екендігін  білдіру.  Ел 

ішіндегі  беделді  бай-шонжарлар  өздерін 

Шыңғысхан əулеті санайтын, а қ с ү й е к с 

33

Байынқол Қалиев

і п бөлектенетін төре тұқымдарына қарсы 

қойылды (А. Сматаев, Бəрі де., 95). 

АҚСҮЙЕКТЕН е т. Бəйгеге қосылатын 

аттың  артық  еттен,  майдан  арылуы; 

бабына келуі. 

АҚСҮЙЕКТЕНУ  Ақсүйектен  етіс-

тігінің  қимыл  атауы.  Түбі  щабатын  ат, 

қабырғасы қатып, а қ с ү й е к т е н у і н 

тосып жүр (Жалын, 1973, 4, 105). 

АҚСҮЙЕКТЕУ с ы н. «Ақсүйек» деп 

айтарлық; тектілеу. Ол ашаңдау, мына то-

бырдан гөрі а қ с ү й е к т е у, болған жердің 

тұқымы  екені  көрініп  тұр  (Э.  Төреханов, 

Алматыда., 108). Айғайлағанда алпыс бөліп 

ішек үзетін а қ с ү й е к т е у бір есім екен, 

бойыма шақ болмаған соң өзім де ұмытып 

барамын (Қ. Ысқақ, Ақсу., 407). 

АҚСҮЙРІК з а т. б о т. Тамыр сабағы 

аппақ су өсімдігі. Сазан мен маринканың 

қоректенуі үшін жағалық аймақтардағы су

өсімдіктері – қараөлең,  қияқ,  қамыс  пен 

қоғаның жас өркендері, шалаң, а қ с ү й р і к

үлкен роль атқарады (К. Күленов, Қазақст. 

балық., 26). 

АҚСҮТТЕНУ  Ақсүттен  етістігінің 

қимыл атауы. 

АҚСЫНУ  Ақсын  етістігінің  қимыл 

атауы. 

АҚСЫР  з  а  т.  Есік-терезенің  ағашын 

майлайтын ақ түсті сыр (белила). 

АҚСЫРҒАҚ з а т. б о т. Орман арасын-

да, шалғынды жерлерде өсетін көпжылдық 

шөп.  Жапырақтары  ірі,  тамыр  сабағы 

жуан.  Ақ  түсті  шашақбас  гүлі  болады 

(Аймақ. сөзд., 41). 

АҚСЫРҚЫН з а т. б о т. Қарасора сияқ-

ты ащы шөп. ≈ Қырда сексеуіл, қарабарақ, 

а қ с ы р қ ы н сияқты ірі шөп оты көп болады. 

АҚСЫРМАЛ з а т. к ө н е. Батырлар 

киетін  сауыттың  бір  түрі.  Кенжекей 

əкесінен  Шалқұйрық  атты,  Құба  інгенді 

жəне а қ с ы р м а л сауытты қалап алады 

(Қаз. ертег., 8-9). 

АҚСЫРТТАН  з  а  т.  б  о  т.  Оңтүстік 

аудандарда бұталардың арасында, жыра 

бойында өсетін улы арамшөп. А қ с ы р т -

т  а  н  тез  өсетін,  топырақ  талғамайтын 

шырмалғыш өсімдік болғандықтан, əсемдік 

үшін  де  өсіріледі.  Өскіндері,  жемісі  улы, 

тамыры  медицинада  қолданылады  (ҚСЭ, 

1, 507). 

АҚТА¹  з  а  т.  в  е  т.  Піштірілген  еркек 

жылқы. – Саған айғыры керек пе, а қ т а с 

ы керек пе еді? (О. Сəрсенбаев, Жақсының 

көзі, 128). 

Ақта  болды.  Піштірілді,  тартылды. 

А қ т а   б о л ғ а н аттар дүниеде от оттап, 

су  ішуден  басқа  қызықтан  махрум  (Қаз. 

əдеб., 29.06.1973, 4). 

АҚТА²  з  а  т.  ж  е  р  г.  Қойыртпақ. 

Жұмырға құйған айран шайқала келе а қ 

т а ғ а айналады (Қаз. əдеб., 28.11.1986, 8). 

АҚТА³ е т. ж е р г. Шайға қатық ету, 

қосу.  Келін,  бүгін  сиырым  келді,  мына 

сүтті ал, шай а қ т а р с ы ң (Д. Досжанов, 

Тұлпар, 123). Бұл Жаманеркектің мал ата-

улыдан жалғыз тұяғы, шай а қ т а р сүт 

сауып отырған ешкісі болатын (Д. Досжа-

нов, Зауал, 177). 

АҚТАБАН  з  а  т.  э  т  н.  Үздіксіз  жəне 

ұзақ жүрістен малдың (түйенің, аттың) 

табаны  тозып,  жүре  алмай  қалуы.  Қара 

бура  а  қ  т  а  б  а  н  болған  жылы  туған 

еді, қарағым, ғұмырың бес-ақ жылдан ас-

пады  ғой»  деп  əкем  марқұм  көзіне  жас 

алып  отыратын  (З.  Қинаятұлы,  Көш-

пенді., 23). 

АҚТАБАНДЫҚ  з  а  т.  Ақтабан 

болғандық.  Бүйтіп  жау  шаппаса  да,  жүк 

керуеніне  жегілген  түйенің  а  қ  т  а  б  а  н 

д ы қ қ а ұрынып, сұлағанын өз көзіммен 

көрдім (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 22). 

АҚТАЛ  Ақта  етістігінен  жасалған 

ырықсыз  етіс.  А  қ  т  а  л  ғ  а  н  тарыдан 

жарма,  талқан  жасалады  (Қ.  Толыбаев, 

Бабадан., 240). 

АҚТАЛА  е  т. 1. Айғырды  піштіру, 

тарттыру.  Үйірге  біраз  жыл  салынып, 

тұқымының сапасы сыналған айғырды егде 

жасында а қ т а л а й д ы (ҚСЭ, 9, 395). Қозы 

мен лақты 1-2 айлығында а қ т а л а й д ы 

(Бұл да). 2. а у ы с. Талтаңдап зорға жүру, 

дəлірек  айтсақ,  ақтатқан  (піштірілген) 

аттай жүре алмай қалу. Ашалай шалың 

а қ т а л а п, шемшірлігін ноқталап, шал 

сақалын жылаттың (Шалкиіз. «Бес ғасыр 

жырлайды», 46). 

АҚТАЛАУ Ақтала етістігінің қимыл 

атауы.  Жылқыны  а  қ  т  а  л  а  у  үшін 

піштіреді,  бұқаны,  бураны  кестіреді, 

қошқар  мен  текені  тарттырады  (ҚСЭ, 9, 

395). Қозы мен лақты жабық əдіспен а қ т 

а л а у ғ а қазақша тарту əдісі қолданылады 

(Бұл да, 9, 395). 

жүктеу/скачать 8,4 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: