Жауапты редакторлар
ТАҒАНАҚ: Тағанақ кеңесі
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ТАҒАНАҚ: Тағанақ кеңесі э т н. Ел мен ел арасындағы үлкен дау-шарларды шешетін хан кеңесі. Ел мен ел арасындағы үлкен дау-шарлар сұлтан, би, ру басы, ба- тыр, жыраулар қатысқан «т а ғ а н а қ к е ң
Ағаш бесік., 1, 129). Əз Жəнібек тұсында хан кеңесі екі түрге бөлінетін. Бірін – т а
– тұрымтай кеңесі дейтін (І. Есенберлин, Алмас., 277). Күз тоқсанның бас кезінде хан «Т а ғ а н а қ к е ң е с і н» шақырды (Бұл да, 281).
болғандықтан мініс аты тез т а ғ а н д а п қалады (З. Қинаятұлы, Көшпенді., 16).
сақталып келеді (Қаз. əдеб., 11.04.1975, 4). ТАҒАР з а т. к ө н е. «Əскерлерді азық- түлікпен жабдықтау үшін» шаруалар мен қала тұрғындарынан алынатын заттай салық. Т а ғ а р ретінде əскерлер үшін азық-түлік қана емес, сонымен бірге салт мінетін жəне жүк артылатын мал үшін жем де жиналған (ҚазССР тарихы, 2, 349). Т а ғ а р д ы ң тұрақты мөлшері болмады, оны хан жəне басқа феодалдар белгіледі (ҚазССР тарихы, 2, 238). Хан өз бағыныштыларынан алым-салық: мал- шыдан – зекет, соғым, сыбаға, диқан мен қолөнершілерден – ұшыр, т а ғ а р, бада, хараж жинады (ҚҰЭ 5, 440).
арасындағы жарастық, т а ғ д ы р л а с т ы қ бар емес пе (Т. Жұртбаев, Жер-бесік, 171).
ширақы қимылы. Ілгек, түйме т а ғ у л ы, Кейбір бала тым жылы (Қазақстан пионері, 06.09.1966, 4). ТАҒЫЛЫМДЫ с ы н. Тағылымы мол, өнегелі. Ділмарлардың т а ғ ы л ы м д ы дəстүрі мен сөз саптау үрдісінің ұмытылуы – төл тіліміздің сəнін кетіріп, сүдінін қашырып жүргені де анық (Қаз. əдеб., 01.08.1986, 10). ТАҒЫЛЫМДЫҚ с ы н. Тағылым боларлық, үлгі-өнегелілік. «Көргеніңді т а ғ ы л ы м д ы қ тəлім етпей дүниеден өту – күнə» дегенді пəлсапалық ілім мен Құран Кəрімнен де кездестіргенім бар еді (М. Құдайқұлов, Құпия., 9). Кітапқа жазушының соңғы жылдары жазылған т а
(Жас алаш, 16.08.2012, 5). ТАҒЫЛЫМШЫЛЫҚ: Тағылым- шылық ілімі. Қытайдың конфуция ілімінің негіздері. Олар табғаштың қолөнерін, шипагерлігін, құрылыс өнерін, тілін, дінін, т а ғ ы л ы м ш ы л ы қ і л і м і н оқиды (Т.Зəкенұлы, Мəңгітас, 40). ТАЗ: Таздың басындай. Тап-тақыр, жып-жылмағай. Əйтеуір, көгілдір қой- наудағы жазықтың ортасында т а з д ы ң б а с ы н д а й тап-тақыр, ақ балшық төбе шо- шайып тұрады (Б.Шаханов, Қаратау., 46). Таз кілем. Бір жері түкті, екінші жері түксіз кілем. Кілемнің қалы кілем, түкті кілем, тықыр кілем, тақта кілем, т а з к і л е м, түс кілем, біз кілем тəрізді сан түрге бөлінетінін осы кітаптан оқимыз (Қаз. əдеб., 14.01.1983, 4).
539 Байынқол Қалиев ТАЗАЛАҒАНСЫ е т. Тазалаған болу, шала-пұла тазалау. Қамыр жабысқан қолдарын алжапқышымен мұқият т а з а л а ғ а н с ы п, есік жабылғанша қос жанары мөлдірей тесілді (Д. Амантай, Əңгім., 70). ТАЗАЛЫҚШЫ з а т. Сыныптың (кластың). тазалығын бақылайтын оқушы. Класком, т а з а л ы қ ш ы сайлап алдық. Класком болып Жүнісбай, т а з а л ы қ ш ы болып Майра сайланды (Б. Соқпақбаев, Балалық., 25).
дар да, менің т а з д ы ғ ы м д ы қоспасаң- даршы, – деп күлген (О. Сəрсенбай, Шеңбер, 172). ТАЗҚАБАҚ з а т. Қабағының түгі түсіп қалатын ауру. Өйткені оған (дер- менеге) жайылған малдар тұяқ арасының қиылып ақсақ болуы, т а з қ а б а қ қотыр болу сияқты кеселдерден сап тыйылған (Ж.Ауыпбаев, Жанарымда., 33).
қарыны төрт бөлімнен құралған: т а з қ а р ы н (үлкен қарын), жұмыршақ, қатпаршақ жəне ұлтабар. Азық ұлтабарда қорытылады (Жетісу, 23.10.1963, 3).
бұл жақтың шағылдары өсімдікке сараң, іркес-тіркес мінгескен майда жалдардың күнес беті т а з қ а р ы н д а у келеді (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 191).
тұлғасы сидиған, т а з ы ғ ы р л а у болады (Қазақ елі, 07.04.1997, 4).
ізде., 241). Тай кесе. Үлкен кесе, жанан. Ақ мамық жастықты шынтақтай, күміс т а й к е с е м е н кестамды сіміріп отырып, Бұрындық хан нөкерлеріне лепіре сөйледі (І. Есенбер- лин, Алмас., 292).
жапырақты ағаштар, əсіресе балқарағайлар. «Т а й г а а р у ы» деп аталатын осы ағаштар сақылдаған сары аяздарға жақсы шыдайды (Коммунизм туы, 12.08.1966, 4).
ның тобығы т а й ғ ы ш болып алды (С. Мұратбеков, Дос ізде., 241).
кеңінен пайдаланылады (Қазақстан ауыл шаруаш., 1956, №11, 25).
жазаңның өсімдігі жұтаң (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 196).
Жолбарыс, 47). ТАЙЛА: Тайлап буғыш. т е х н. Шабылған шөпті тай-тай етіп буатын техникалық құрал. Ал шабылған шөпті жинауға төрт тырнауыш, алты ысырма, екі т а й л а п б у ғ ы ш бөлінген (Соц. Қаз., 10.06.1972, 2). ТАЙЛАС Тайла етістігінен жасалған ортақ етіс. ТАЙЛАУ... Т а й л а у д ы ң тиімділігін де дұрыс түсініп, соны толық іске асырған да алдымен осы екі шаруашылық (Коммунистік еңбек, 23.08.1966). ТАЙЛАУШЫ з а т. Шөп тайлау жұмысын істеуші. Озат шөп т а й л а у ш ы күніне жоспардағы 13 тоннаның ор- нына 20-22 тонна шөп тайлауда (Лен. жас, 12.08.1977, 1). Бұл шөп т а й л а у ш ы механизатор Тілеуқабыл Жəкейбеков екен (Ортал. Қазақстан, 01.07.1972, 2). ТАЙМЕН з а т. и х т и о л. Суық сулы көлдер мен өзендерді мекендейтін балық. Марқакөл балықшылары таулы Алтай өзендерін мекендейтін тамаша т а й м е н балығын өз су қоймаларында өсіруге талай рет талпынып көрген екен (Марқакөл, 60).
540 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ТАЙШЫ¹ з а т. Тай бағатын адам. ТАЙШЫ² з а т. т а р. қ. Тəйжі. Бет- бетіне бытырап жүрген жоңғар тізгінін бір қолға жинақтауға алғаш рет тəуеке- лі тұрған Хара Хула т а й ш ы екен (Ə. Кекілбаев, Үркер, 69). Қыңқ етер бір т а
(С.Сматаев, Елім-ай, 2, 279). Қонтайшыдан кейінгі жұмыс орындарын т а й ш ы, ноян, зайсандар иемденген (ҚСЭ, 6, 600). ТАЙЫНША: Тайынша айдату. Дой- бы ойнағанда жеңген жақтың артылған тастарын «тайынша айдату» деп атай- ды. Дойбы ойынында «биге шығу», «қос үйге қамау», «т а й ы н ш а а й д а т у» т.б. қалыптасқан терминдер бар (Шаңы- рақ, 391). Тайынша бұқа. Бір жасар бұқа, бұқашық. Т а й ы н ш а б ұ қ а – бір жастағысы, құнан бұқа – екі жастан асқаны, дөнен бұқа – үш жасары, бесті бұқа – бес жасары, құжбан бұқа – жеті жастан асып жетілгені (Қаз. этнография., 1, 552). Əсіресе
айтсаңызшы (З. Ақышев, Жаяу., 7). ТАКСИЛЕТ е т. Ылғи тəксимен жүру. Т а к с и л е т і п барып, есіктің алдында қыздың «кірсеңші» дегеніне қарамастан тайып тұрады (Қаз. əдеб., 12.12.1975, 1).
бусты менсінбейтін (А. Нысаналин, Алыс. алау, 31).
бұл жолы да Жұмабайдың көз қарасына бұл мəн бермеген (Ж. Жұмақанов, Замана., 56).
Солардың сөзіне т а қ т ұ р ы п, ойлан- бастан жайлаудан жылқы алдырған сов- хоз директорына өкпесі қара қазандай (Қ. Жұмаділов, Сəйгүлік., 19). Басқамыз Бекен десе т а қ т ұ р а м ы з. Ол – брига- дир, ол – аспаз. Ал, Сүгірəлімен екеуінің жұл- дызы қарсы (А. Нысаналин, Алыс. алау, 30). ТАҚА ү с т. 1. Тіптен, тіпті, тым. Т а қ а болмаса, молдалармен бірге пəленшекем- түгеншекемнің жаназасына кіріп, ақ арулап, ақирет сапарына шығарып салғандарын айтады (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 20). Дəрігер сырқат адамға түрліше дəрі-дəрмек беріп, жеңіл де ауыр ем-дом жасап, т а қ а болмай бара жатқанда пышақ жұмсауға шейін барады (Қаз.əдеб., 15.11.1974, 3). Дүниеде не көп – сынған темір көп. Т а қ а болмаса, трактордың екі-үш доңғалағын əкелсе, жетіп жатыр емес пе? (Пионер, 1974, 4, 19). 2. Дəл, тура. Мұқанның суреті деп жазулы емес, т а қ а таныған кісі болмаса, ешкім біле қоймас (С. Шəріпов, Бекболат, 99). Т а қ а бір үміт, кесілген біреу болмаса, үйде жататын ер-азамат табылмас (Қ. Жұмаділов, Дарабоз, 1, 292). 3. Мүлдем, біржолата. Қонақтар сейіліп болған күні, Ұлжан қысқы соғым мен сүрдің т а қ а біткенін айтты (М. Əуезов, Таңд. шығ., 1, 328). Таусылуға айналған ай, туғандағысындай емес, т а қ а жарық бермей тұр (І. Есенберлин, Алтын., 1, 97). ТАҚАЙ з а т. Есектің бір жастан асқан баласы. Есектің кішкентай баласын көдек, қодық, т а қ а й деп, ал одан үлкенін тайқар, есектің ұрғашысын мада, еркегін əңгі деп атайды (Қаз. этнография., 2, 86). ТАҚАЛЫ с ы н. Тақасы бар, тақа қаққан (етік). Т а қ а л ы саптамасын тақтақ сүрлеуге тық-тық қадап, қойма жақтан Жүсіп шал қаздиып шығып келеді екен (Қ. Ысқақ, Таңд., 3, 75). Басында қазақы бөрік, аяғында т а қ а л ы етігі бар 20-21 жас шамасындағы бір жігіт үйге кіріп келді (И. Байзақов, Таңд. шығ., 2, 149).
қой жылы бітіп, мешін жылы басталады (Д. Досжанов, Зауал, 237). «Сегіз жүз гек- тар жердің атыз, жабын жасадық. Енді т а қ а у д а тұқым сеуіп, суын бастырамыз» - деді Шарап (Қаз. əдеб., 26.05.1972, 1). ТАҚБЕЗЕ... Ол екі кез қара сызға түс- кенше не қасірет көрмеді, не т а қ б е з е тартпады (Ж. Мусин, Туған үй., 65).
жеке қызметі жоқ (Т. Тілеуханов, Біздің əке., 112).
де қайта-қайта шайып, т а қ и болмағансын, жағаға əкеліп суға батырып қойдық (Ө.Қанахин, Өз ақылы., 11). ТАҚИЯ... 2. а у ы с. Тақия сияқты домалақ, томпиған. Ауылдың күңгей 541 Байынқол Қалиев тұсындағы т а қ и я төбеге əдейі келдік (Лен. жас. 31.03.1972, 4).
бастамақ, Аты оның «Т а қ и я т а с т а м а қ» Шеңбер боп отыра қалыңдар, Болмасын асығу, сасқалақ (Балдырған, 1977, №4, 23). ТАҚИЯЛАН е т. а у ы с. Топ-топ болып үйірілген, дөңгеленген. Иіліп ой ойлаған қамыс, қоға, Сыбдырсыз мұңайғандай төмен бұға. Аспанның т а қ и я л а н ғ а н бұлттары, Суретін түсіріп тұр мөлдір суға (И. Байзақов, Таңд. шығ., 1, 45).
шенеуніктер, жағынғыштар оған да барады (Жас алаш, 29.10.09).
тардың əлі де бақталайы ашыла қоймаған т а қ с і р е т т і ахуалын тұрпайылатпай терең жеткізгені үшін жоғары бағалады (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 456 ).
түрі болады: т а қ т а к е л і, шұңғыл келі. Т а қ т а к е л і н і ң түбі тегістеу келе- ді де, келсап дəл тиіп, дəнді майдалау- ға, ұнтақтауға қолайлы болады (ҚСЭ, 5, 350).
Тақта кілем. э т н. Тақта-тақта етіліп тоқылған кілем. Кілемнің қалы кілем, түкті кілем, тықыр кілем, т а қ т а к і л е м, таз кілем, түс кілем, біз кілем тəрізді сан түрге бөлінетінін осы кітаптан оқимыз (Қаз. əдеб., 14.01.1983, 4).
илеуге жəне жаюға пайдаланылатын тұрмыс мүліктерінің бірі – т а қ т а й. Тақтайға қамыр тегіс жəне бір қалыпты жайылады (Қ.Толыбаев, Бабадан., 250).
тегіс, əрі құланның терісі іспетті тақыр-таза (О.Бөкеев, Қайдасың., 9).
бөлмелі шатырлы там тұрғызып, еденін т а қ т а й л а т ы п, əжептеуір дүние-мүлік жинап, жетісіп қалған еді (Б. Тоғысбаев, От пен күл, 107 ).
дүркіреп өткен т а қ т а л а с ы кезіндегі өзінің кейбір қылықтарынан туған жан жарасын жеңілдетермін деген үміті екен (Ұ.Доспанбетов, Шығ., 4, 102). Бақталас пен т а қ т а л а с азаматтық соғыстарға ұласып, Алтын орда ыдырай бастады (Аңыз адам, 2011, №19, 43). ТАҚТАЛЫ с ы н. Тақтасы бар, тақта- тақта. От қаруға болат шығыршықты бадана да, құрыш т а қ т а л ы кіреуке де, қола қалқанды шарайна да тосқауыл емес екен (М. Мағауин, Аласапыран, 89). ТАҚТЫ с ы н. Тағы бар, таққа отырған. ≈ Алтын т а қ т ы хан. ТАҚТЫРАУАН з а т. Араб елінде түйеге ерттеліп, бай адамдар мінетін, асыл таспен, жібекпен сəнделген жазы (қом). Жомарт ердің иманы судай тасқан, Намарттың мұндай жерде құты қашқан. Түйеге т а қ т ы р а у а н мінеді екен, Ол топта иығы басып, бақыты асқан (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 4, 107).
ған сопыдан, т а қ у а с ы н ғ а н тасыр- дан сақтасын! (М.Əлімбаев, Көңіл күнд., 50). ТАҚУАШАЯН з а т. з о о л. Он аяқты шаяндар тобына жататын, көбіне су түбінде тіршілік ететін шаян түрі. Жоғары сатыдағы шаянтектестерге асшаян (креветка)., таңқышаян (краб)., омар, т а қ
(мокрица). т.б. жатады (Р.Сəтімбеков, Қызықты биология, 55). Он аяқты шаян- тəрізділерге ас шаяндар, таңқы шаяндар, т а қ у а ш а я н д а р жатады (Су асты. тір- шілік, 32). ТА Қ Ы М : Т а қ ы м ы н а б а с т ы . Меншіктеп мінді, иеленді. Тай күнінен т а қ ы м ы н а б а с қ а н өзінің Ақжалы... (Қ.Жұмаділов, Қазд. қайт., 98). ТАҚЫМГЕР з а т. Көкпарды жақсы тартатын, тақымы мықты адам. Көзім біздің ауылдың əйгілі т а қ ы м г е р 542 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі көкпаршы жігіті Жұмақожаға түсті (Н.Қазыбеков, Дала., 62).
тепсінеді, қаны бойда құтырып. Ат пен адам айтқызбай-ақ сезеді. Таянға- нын таланына тығырық (Жалын, 1974, №4, 109).
Келіннің атына мінген адам ауылға тізгін ұшында келеді, əрі келіннің аткөрпесінің арасына салынған «т а қ ы м т а р т а р» деген кəдені алады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4, 37). ТАҚЫР ү с т. Мүлде, бүтіндей, біржолата. Қоржындағы шытырлаққа не қой құйрығына емес, жаман тоңмайға бөктірген шамалы жент т а қ ы р таусылды (М. Мағауин, Аласапыран, 101). ТАҚЫР: Тақыр алаша. с ө й л. Түксіз алаша. Т а қ ы р а л а ш а тоқу немесе тақыр кілем тоқу Қазақстанда жақсы дамыған (Шаңырақ, 94). Т а қ ы р а л а ш а н ы мейлінше жалпақ енді етіп тоқылған ұзын басқұрды бір-екі құлаш шамасында ке- сіп алып, өзара қосып тігеді (Қаз. этногра- фия., 1,151).
қазақ арасына көп тараған түрлері: масаты кілем, қалы кілем, т а қ ы р к і л е м, түкті кілем, бұхар кілем, терме кілем, түрікмен кілем, парсы кілем, арабы кілем т.б. (Ə. Тəжімұратов, Шебер., 53) Тақыр қолтық. Аңның нағыз, дəл (түксіз) қолтығы. Таутеке мергеннің күткеніндей-ақ тұсынан екі-үш арқан бойы жақындай берген кезде ол т а қ ы р қ о л
шүріппені басып қалған (К. Сегізбаев, Жап- жасыл., 10).
Абайдың қыстауы тұрған жалғыз дөңнің т а қ ы р а у ы т басы болмаса, басқадай ойпаңның барлығы да сортаңға айналған (К.Оразалин, Абайдан соң, 125).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|