Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ШӨПЕКТЕУ
- ШӨРЕ-ШӨРЕЛЕУ
- ШУЕТЕК
- ШҰБАР: Шұбар кесіртке.
- ШҰҚЫЛАН
- ШҰЛҒАУ: Шұлғауын мойнына іліп жүретін.
- Ш Ұ Л Ғ АУЛ А Н Д Ы Р
- ШҰРАЙЛАНДЫРЫЛУ
- ШҮЙГІ
- ШҮЙГІНДЕЛУ
- ШҮМІЛДІК
- ШЫБЖЫҚТОРҒАЙ
- ШЫБЫҚ...
ШӨПДƏРІ з а т. Дəрі жасауға болатын өсімдік (шөп). Ш ө п д ə р і іздеушілерді таудан да, тастан да кездестіріп жүрміз (Э.Төреханов, Алматыда, 282).
қазандай боп жату үшін емес, Сучанда Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 673 тұратын ш ө п д ə р і ш і л е р д і ң жанында болу үшін (Э.Төреханов, Алматыда, 271).
малдарын жеке бағымға қойып, жемдеді, ш ө п т е д і. Жылы сумен суарды (Ком- мунизм туы, 28. 02. 1970, 3). ШӨПТЕСІНДЕУ с ы н. Аздап шөп өскен, шөбі молдау. Дəуітбай қызыл отаудың алдына келгенде, жұрттың біразы жиналып, шалдар ш ө п т е с і н д е у жерге қисайып, кəкір-шүкір əңгіме айтып отыр екен (Т.Əбдіков, Өліара, 85).
жұмыс өгіздерін ш ө п т е т і п тұр (К.Мұқажанұлы, Ортеке, 25).
олар мал ш ө п т е у г е салғырт қарайды, кезінде суармайды (Коммунизм туы, 05. 02. 1970, 1). ШӨПШАБЫС з а т. Шөп шабылып жатқан кез; шөп шабу науқаны. Жалпақ жаз. Тамыз. Ш ө п ш а б ы с. Сəске еді. Үнсіз төңірек. Гүл қуып, ұшып кетті алыс Қызыл да жасыл көбелек (М.Мақатаев, Соғады жүрек, 2, 280).
Жыл он екі ай бойы өзі əзірлеген ш ө п ш а й д ы ғана мойындайды (К.Сегізбаев, Жап- жасыл., 4). ШӨПШАПҚЫШ з а т. з о о л. Денесінің барлық бөліктері тұтасып кеткен, төрт жұп аяқты өрмекші. Ш ө п ш а п қ ы ш т ы ң аяқтарының қимылы шөп шабатын шалғының қимылынан ұқсайтындықтан халық арасында ол «ш ө п ш а п қ ы ш» деп аталып кеткен (Р.Сəтімбеков, ... Қызықты биология, 63). Ш ө п ш а п қ ы ш қорегін аулауға түнде шығады, күндіз ағаш қабығына жəне басқа жерлерге тығылып қозғалмай жатады (Бұл да). ШӨПШЕ ү с т. Шөп сияқты, шөп тəрізді. Қазақты шалғын ш ө п ш е шапты- рамын! Қазақ қойша қырылады. Естідіңдер ме! – деп губернатор қарт бураша бақырды (Т.Кəкішев, Сəкен Сефуллин, 88). ШӨПШЕҢДЕ е т. Малдың жерден бас алмай, тез-тез шөп жеуі; шөпшең қағу. Күні бойы жол жүрген мына саулықтар, енді ш ө п ш е ң д е п тыныш жатар емес (Лен. жас, 13. 12. 1972, 1). ШӨПШІК з а т. қ. ө н е р. Ұзын əрі жіңішке темір құрал. Іскенже, үгіндірік, тескі, безеубас, бəрбі, қашау, үскі, ш ө п ш і к т е р бірен-саран суреттерден ғана көзге түседі (С.Қасиманов: Қаз. əдеб., 18. 02. 1977, 4).
мен ешкің болса ше? – Құрай-құрай! - дейміз. Ал ешкіге «ш ө р е - ш ө р е» дейміз (Н.Қазыбеков, Дала., 21). ШӨРЕ-ШӨРЕЛЕУ с ы н. Қолынан ешнəрсе келмейтін; не ол емес, не бұл емес, шала-шарпы. ШӨРЕ-ШӨРЕЛІК... Екеуінің аздаған ш ө р е-ш ө р е л і г і бар (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 29). ШӨРЛІК з а т. Ет сақтайтын жер. Ш ө р л і к т е г і етті бұзып, өткір пышағымен шөңкеге еттің жұмсақ, май- лы мүшелерін: телше, қарта кесіп салды (Фермаға кел., 37). ШӨШІҢКЕ з а т. Драптан гөрі жұқарақ мата. Басында ақ қалпағы, үстіне кигені орысша тіккен ақ ш ө ш і ң к е пенжек-шалбар (С.Шəріпов, Бекболат, 56).
құймағы мен ш ө ш і р е с і н і ң дəмін Мұхтар өмір бойы тамсана əңгімелейтін (М.Əуезов тур. естел., 77). ШПАРГАЛКА... Мен сияқты құлап қалғандардың бірі «орын бар екен» деді. Бардық та түстік. Ш п а р г а л к а пайдаландық, əйтпе се түсу қайда! (Ə.Тарази, Тасжарған, 339).
29. 10. 1974, 4). ШТЕЙГЕРЛІК з а т. Штейгер мамандығын атқарушылық, штейгер болғандық. Ана жылдары орындарынан алынған киргиз штейгерлері бар емес пе, соларды қайтадан баяғы ш т е й г е р л і г і
қолында, 397). ШУ з а т. Жаңа туған төлдің соңынан кешікпей түсетін, оның іштегі жолдасы. Биенің ш у ы да түсті (Ш.Жанəбілов: Ер қанаты, 316).
674 масам, көрер едің... Ш у ы н ж и н а й а л м а й жүріп намысшылын бұл немененің! (К.Ахметбеков, Ақдала, 2, 296). ШУАШ з а т. Сібір жерін мекендей- тін халықтардың бірі. Жошының ұлы Бату хан орысты да, морова, ш у а ш, үдімұртты да бағындырды (К.Жүністегі, Едіге, 18).
болмаса, істің ығын білмейтін ш у е т е к т е у байғұс еді (Б.Мұқаев, Жалғыз жаяу, 266).
ШУЛАН... Қазір Қазақстан жерінде 70 мыңдай қасқыр бар. Мұның тең жартысы ш у л а н дейтін болсақ, олардың əрқайсысы көктемде 4-5-тен бөлтірік өргізеді екен (Соц. Қаз., 20. 04. 1976, 4).
аңыздан ш ұ б а л ғ ы аулап, дəн тер- мек болған қалың қарғаға Шəуке кесек лақтырумен болды (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 266).
кездеседі (ҚҰЭ, 9, 569). Шұбар көкек. з о о л. Басында айда- ры бар сасықкөкек түсіне қарай кейде осылай да аталады. Үні тарғыл-тарғыл шығып, қарға да қарқылдап қояды, ш ұ б а р к ө к е к сұңқылдайды (Ш.Мұртазаев, Интернат., 14). Шұбар күзен. Күзеннің тұрқы ұзын, өзі шұбар түрі. Ш ұ б а р к ү з е н табиғатта сирек кедесетін аңның бірі (Соц. Қаз., 20. 03. 1982, 3). Ш ұ б а р к ү з е н əр түрлі кеміргіштерді қорек етеді (Бұл да). Сүтқоректі жануарлардан Қазақстанның Қызыл кітабына қарақұйрық, ақтөс су- сар, ш ұ б а р к ү з е н, сабаншы, кəмшат тіркелген (Ана тілі, 03. 05. 2012, 11). Шұбар тоқылдақ. Тоқылдақтың ең кіші, шұбар түсті түрі. Қазақстанда тоқылдақтың 8 түрі бар. Солардың ең кішісі – ш ұ б а р т о қ ы л д а қ (ҚҰЭ, 8, 421).
май жəне ш ұ б а р ш а б а қ тіршілік етті (Қаз. əдеб., 16. 12. 1988, 2). Айдын шалқар көлдің алабұғасы, шармайы мен ш ұ б а р ш а б а ғ ы қандай еді (Қаз. əдеб., 08. 10. 1993, 13). ШҰБАРЛЫ... Өзекті, ш ұ б а р л ы өңірді арқа тұтты ма, еш сескенбестен шұбала бұлаңдап жарқабақты өрлей берді (А.Сейдімбеков, Тауға біткен., 33). Қысы- жазы Лепсінің суын сағалаған көп тұяқ осынау құнарлы өзеннің ш ұ б а р л ы алқабын қу тақырға айналдыратындай қауіп төнген-ді (Соц. Қаз., 18. 10. 1981, 3). ШҰБАРЛЫҚ з а т. Шұбарлы (бұтасы, шөбі қалың) жер, шұбар боларлық жер. Кенет сонау шетте, сай-салалы ш ұ б а р л ы қ т а жайылып жатқан қойлар бері қарай дүркірей үрікті (Қ.Тоқмырзин, Үш кие, 10). ШҰБАРТӨС з а т. Қыран құстың бір түрі. Қырандар нəсіліне қарай: көкшегір, шегірпая, қандыкөз, мұзбалақ, ш ұ б а р т ө с, ішжарғыш, ақиық деп аталады (Ана тілі, 14. 02. 2008). ШҰБАРТЫШҚАН з а т. з о о л. Бұрын- дық кейде осылай да аталынады. Бұрын- дықты кейде боршатышқан, ш ұ б а р т ы ш қ а н деп те атайды (Т.Мұсақұлов, Биол. сөзд., 1, 94). Ш Ұ Б АТ У. . . Е с е т А л ш ы н н ы ң ақсақалдары өзін Көкжар жəрмеңкесіне шақырыпты дегенді естігенде, ұзақ-ұзақ қиял арқанын ш ұ б а т у м е н болған (Қ.Тоқмырзин, Керзаман, 3, 266).
алтын ш ұ б ы р т п а л а р өңіржиекпен шағылысып арудың ақ жүзіне күн сəулесін ойнатып тұрған (Қаз. ұлттық киім., 4). ШҰБЫРЫНШЫЛЫҚ... Қозының өкпе ауруы, ш ұ б ы р ы н ш ы л ы қ қ а түсуден, дұрыс оттықпаудан пайда болады (Қазақст. ауыл шаруаш., 1970, №7, 55). ШҰҒЫЛА з а т. э т н. Күн шапағы секілді ою-өрнек. Ұмытылып бара жатқан ою-өрнектердің өзі сан алуан: ш ұ ғ ы л а, бітпес, арқармүйіз, сүрме, айшық, жұлдыз, тышқан ізі т.б. (Қаз. əдеб., 13. 07. 1984, 12). ШҰЖЫҚАН з а т. Сосиски қазақша осылай аталынады. Ресейден сүт, сүзбе, пыслақ (брынза), сүтсірне (сыр), шұжық, ш ұ ж ы қ а н (сосиска), шүжікен (сардель- ка) тəрізді ұқсатылған мал өнімдері келіп жатыр (Ана тілі, 27. 11. 2008).
675 ШҰҚЫЛАН Шұқыла етістігінен жасалған өздік етіс. ШҰҚЫЛАНУ Шұқылан етістігінің қимыл атауы. ШҰҚЫРЫНДЫ с ы н. ж е р г. Ой- ыс-ойыс, шұқыр-шұқыр. Мынау көрінген «Қамысақты» дейтін көліміз. Осының маңайы жыбырлаған ш ұ қ ы р ы н д ы томар. Əр томарға 4-5 үйден қонып, бөлек- бөлек отырғандары (Б.Майлин, Шұғаның белгісі, 7). ШҰЛҒАУ: Шұлғауын мойнына іліп жүретін. Қалай болса солай киінетін, сал- дыр-салақ. Не де болса үйіне барсаң ш ұ л ғ а у ы н м о й н ы н а і л і п ж ү р е т і н Можанның тойған қозыдай томпиып оты- руында бір гəп бар (Ə.Кекілбаев, Дала баллада., 100). Ш Ұ Л Ғ АУЛ А Н Д Ы Р Ш ұ л ғ аул а н етістігінен жасалған өзгелік етіс. ШҰЛҒАУЛАНДЫРУ Шұлғауландыр етістігінің қимыл атауы. ШҰҢҒЫЛ: Шұңғыл келі. Түбі шұңғыл болып келетін келі. Ағаш келінің екі түрі болады: тақта келі, ш ұ ң ғ ы л к е л і. Ш ұ ң ғ ы л к е л і тарыны қаралау, ақтауға пай- даланылады (ҚСЭ, 5, 350). ШҰРА з а т. т е х н. Газды, суды көбей- тіп немесе азайтып тұратын тетік (вен- тиль) (Қаз. ор. терм. сөзд., 16, 108). ШҰРАЙЛАНДЫРЫЛ Шұрайландыр етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Өткен жылы облыста 24 мың гектар жер осындай əдіспен ш ұ р а й л а н д ы р ы л д ы (Лен. жас, 06. 04. 1973, 4). ШҰРАЙЛАНДЫРЫЛУ Шұрайлан- дырыл етістігінің қимыл атауы. ШҰРАЛАНУ Шұралан етістігінің қимыл атауы. ШҰРНА з а т. к ө н е. Езінді. Ал шыны- на келсек, қызына тимеген Гаврилға риза болған аспаз ана сол күні шарапқа күшəлə
сезіп қалып, князьға айт деп қызын жіберген өзі еді (І.Есенберлин, Алтын орда, 1, 70).
сүзбе, пыслақ (брынза), сүтсірне (сыр), шұжық, шұжықан (сосиска), ш ү ж і к е н (сарделька) тəрізді ұқсатылған мал өнімдері келіп жатыр (Ана тілі, 27. 11. 2008).
домалатып əкеп, бір ұшын пароход тоқтай- тын мықты ш ү й г е бекітіп, екінші ұшын тар- қата жүгіріседі (Балдырған, 1972, №4, 6). ШҮЙ 2 з а т. ж е р г. Ет салығы. Барлай алмай жан-жақты Хан көтердің қалмақты.
салмақты (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 357). ШҮЙ 3 е т. к ө н е. Сүю, ұнату, жақсы көру. Айдын ш ү й с е ң – тарлан ш ү й, Көтерілген сона құтылмас. Жауға кисең – берен ки, Егеулеген болат өте алмас (Шалкиіз жырау: Нар заман., 26). ШҮЙГІ е т. Еріккендіктен, қол бостықтан қыдыру, ел кезу. ≈ Сен-ақ, ш ү й г і п жүреді екенсің. ШҮЙГІНДЕЛ Шүйгінде етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Мұның өзі өрістің ш ү й г і н д е л і п, шұрайланып жетілетін кезі (Соц. Қаз., 01. 06. 1972, 3). ШҮЙГІНДЕЛУ Шүйгіндел етістігі- нің қимыл атауы. ШҮЙГІНДІК з а т. а у ы с. Жомарттық, дархандық, берекелік. Сəкеннің қатынының жылы қабағы, таңсық тағамды үйіп-төгіп тастаған ш ү й г і н д і г і көңілін көтерер емес (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 77). ШҮЙЕЛ е т. Құстың ұзақ уақыт ұшпай, ұшырылмай отырып қалуы; бей-жай, мең-зең, дел-сал болуы (Ж.Бабалықов.., Қырандар, 106). Солай болса да ш ү й е л і п қалған құстың топ қанат болып қалуы, топ қанат болып қалған құстың ш ү й е л і п қалуы мүмкін (Бұл да).
сөзі түсіндірілу жағынан бір-біріне жа- қындау. Бірақ ш ү й е л у – құстың тұла бойына, денесіне түгел қаратылған сөз (Ж.Бабалықов, Қырандар, 106).
жентек-жентек ш ү й к е бұлттар шөгіп жатыр (Қ.Толыбаев, Бабадан., 21).
де бізден кем қалмайды (Ғ.Сланов, Заман- дастар, 90).
барады дастарқандағы бидайды түйіріне дейін теріп жеп. Əсіресе екі бала ш ү й к і л
676 етке тойғызып алған жапалағын Дүрдана түлкі алдыратын бүркіттей ш ү й л е п қолына қондырып алып, үй-үйдің арасын тоздырады (Ж.Ахмади, Айтұмар, 110).
Шекараның ар жағына барып, паналай тұрсын, - деп ш ү й л е п айтып жіберді (Қ.Жұмаділов, Тағдыр., 233). ШҮКЕТАЙ з а т. с ө й л. Асықтың ең кішкене түрі; ешкі асығы, шүкейт. Екеуі қол алысқаннан кейін «ш ү к е т а й ы н ғана жігіт екен ғой», - депті таңғалып (Мұқағали, 2011, №11, 66). ШҮКІ з а т. Еркек иттің жыныс мүшесі. Еркек малдың жыныс мүшесі: қаса (айғырда), қамшы (бұқа мен қошқарда), ш ү к і (итте) т.б. (Х.Қашағанов.., Ор.-қаз. сөзд., 174). ШҮКІРАНАЛЫҚ ... Ойларында «мезі етіп жүйке тоздырған бір міндеттен құтылдың-ау» деген ш ү к і р а н а л ы қ та бар еді (Қ.Тоқмырзин, Үш ине, 217). ШҮКІРДЕЙ с ы н. Шүкір сияқты, шүкір тəрізді. Ш ү к і р д е й сарғайып кеткен бірнеше адам тесіктен түскен саңылауға құмалақ салып отыр (А.Жүнісов, Өмір ізі, 117). ШҮЛЕНГІР... «Түбі шикі» кірме сөз емес, кəдімгі қазақтың ш ү л е н г і р тілінің кезекті бір толғағында дүниеге келген сөз (Қаз. əдеб., 01. 08. 1986, 11). ШҮЛЕНГІРЛІК з а т. Шүленгір бол- ғандық, жомарттық. Осы орайда жері- мізді есімдеріне бекітіп беріп отырған өзіміздің ш ү л е н г і р л і г і м і з д е н емес пе деген ой келеді (Ана тілі, 06. 09. 1990, 7). ШҮЛТІКЕЙ с ы н. ж е р г. Шолтаңдап қалған, түкке тұрмайтын (адам). Кісі істі болғанда осындай түкке тұрмайтын ш ү л т і к е й л е р д і ң де басынып, шікірейе қалатыны жанына тиіп тұр (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 301).
ойын шүлдік Ə.Диваевтың еңбегінде шілік, басқа орыс ғалымдарының еңбектерінде
ұлт. ойын., 7). ШҮРШІТШЕ ү с т. Шүршіт (қытай) тілінде. Мен тап бір ш ү р ш і т ш е сөйлеп тұрғандай бетіме бажырая қарап: - Неғылған қаулы? – деді (Б.Соқпақбаев, Таңд., 290). ШҮРІЛДЕК з а т. з о о л. Үйректің кішірек келген бір түрі (зуек). Қоқиқаз, теңіз кептері, бізтұмсық, бірқазан, ш ү р і л д е к, басқа да құстар еш өзгеріссіз біздің заманымызға дейін жетті (Қорғалжын, 44). Сан жағынан ең көбі – қызғыш, жылқышы, тауқұдірет, дала қаншыры мен кішкене ш ү р і л д е к торғай (Наурызым, 204). Ш ү р і л д е к т і ң денесінің үсті сұр, сұрғылт, төменгі жағы ақ түсті. Жемсауын- да көлденең (жалпақ) қызғылт сары жолағы бар (Қазақст. жануар., 44). ШХУНА з а т. Екі я одан да көп діңгекті кеме. – Анау танкерлерді айтпай- ақ қояйын, иттің итақайы мініп жүрген ш х у н а н ы ң біріне ие болатын жөнің бар еді (Қ.Ысқақов, Қараорман, 192). ШЫБАН з а т. Шегірткенің зиян- ды түрі. Ш ы б а н деген шегіртке бар. Ана бір жылдары егінді бітік өндіретін болғарлардың жерінен көргем. Неғұрлым көп өлтірсең, солғұрлым өсе береді (І.Есенберлин, Алтын орда, 1, 193).
с ө й л. Шақшақай. Əлгібір сыбырлақ сорлы əбден зықысы кетіп, əрі жұрттан қысылып, ін аузындағы ш ы б ж ы қ т о р ғ а й д а й қылп-қылп етіп өкініп отырады (З.Қабдолов, Менің Əуезовім, 208). ШЫБЫҚ... Ал шығыс медицинасын- да маралдың ұрығы да, ш ы б ы ғ ы түрлі дертке ем ретінде қолданылады (Туған жер., 189). ШЫБЫНЖЕГІШ з а т. з о о л. қ. Шы- быншы. Ш ы б ы н ж е г і ш өзінің аты- на сай бұтақтан бұтаққа секіріп, ұшып бара жатқан шыбын, маса, шіркей не- месе ұсақ көбелектерді аулайды (Құстар, 51). Ш ы б ы н ж е г і ш т е р ауадан ұстаған жəндіктермен қоректенеді (Тірі табиғат, 26).
күзеп келеді де, ұшынан ғана ш ы б ы н қ а ғ а р шашақ қалдырады (Білім жəне еңбек, 1986, №7, 37). ШЫБЫНШЫ з а т. з о о л. Жапырақ- ты ормандарда мекендейтін, басы ай- дарлы, құйрығы ұзын, бауыры ақ, кішірек (салмағы 20 г-дай) келген ашық түсті құс. Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі 677 Ш ы б ы н ш ы Қазақстанда Батыс Тянь- Шань мен Қаратаудың жапырақты орман- дарында ұялайды (Қазақст жануар., 101).
те бар сұлама. Ел жаманы шығай ма? Ш ы ғ а й д а н жақсы туа ма? (Алдаспан, 188). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|