Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- ШЫРЫЛДАУЫҚ: Шырылдауық торғай.
- ШЫРЫНДАНУ
- ШЫТЫР: Шытыр жеген түйедей.
- ШЫТЫРАЛЫ: Шытыралы жүзік.
- ШЫТЫРЛАҚ
- ШЫТЫРЛАУ
- ШЫТЫРМА: Шытырма көйлек.
- ШЫТЫРМАҚ
- ШЫТЫРМАЛАУ
- ШЫТЫРМАН 1
- ШЫТЫРМАН 2
- ШІГЕЛЕУ
- ШІДЕР
- ШІРКЕТТЕНУ
- ШІКІРЕҢДЕУ
- ШІЛДЕКҮЗЕТ
- ШІЛДЕҚОҢЫЗ...
- ШІЛИЯЛАУ
- ШІЛТЕР: Шілтер біз.
- ШІЛІК
- ШІМІРКЕНІҢКІРЕУ
- ЫҒЫН...
- ЫЗБАЛАУ
ШЫРПЫН... Көш бұрқ-сарқ ш ы р п ы н ы п жатқан көк теңізді айналып өтті (Ə.Кекілбаев, Үркер, 368). ШЫРТПЫРТ з а т. Екі-үш литрлік шыны ыдыс (банкі). Сары Петро өзі ере келіп, көмірді түсіріп, қылдабайға тасып, ет жеп, Асқанбайдың үйінен əкелген бір ш
Сиқырлы., 173). ШЫРТЫЛДАҚ з а т. 1. Жаңа шайқалған сары май. Бір мінезі тағы бар, Не бұлай деп біле ме, Жағады деп жаныма Сары майын ш ы р т ы л д а қ, Алты қарыс созылып, Көп ішінде тамақты Ұялмай жер сылпыл- дап (Ө.Ақжолұлы, Үриятнама, 60). Ш ы р
дастарқан үстінде аң құмар Қоңырбай сары құсын недəуір-ақ мадақтайды (Ə.Көшімов, Екі бүркіт, 49). 2. Жылқының қайырылған іш майы (Қаз. этнография., 1, 204). Келіге салып жармалаған тарыны сары майға, ш ы р т ы л д а қ қ а, тұзды қатыққа (сүз- беге) қосып жаншып, қарынға салып қысқа сақтар еді (Қаз. əдеб., 01. 04. 1985, 14).
сарғыш, ш ы р ш а с ы з, шырайсыз тырбың бұталар, сұрғылт тастар (Ш.Мұртазаев, Қызыл жебе, 87). ШЫРШЫР з а т. От жағып, қар ерітіп, ауыз су алу тəсілі. Жұрт төбе етіп үйілген қардың жел жағына сексеуіл өртеп, ш ы р ш ы р жасап жатыр екен (С.Елубай, Ақ боз., 40). Əлгі айқай Ждақайдікі екен. Жұрт ш ы р ш ы р д ы тастай сап, ауыл артындағы қырға ұмтылды (Бұл да). ШЫРЫҚСЫЗ с ы н. Берекеті жоқ; пəтуасыз, мəнсіз, мағынасыз. Шым- шытырық ш ы р ы қ с ы з ойлар шақшадай басты шарадай етіп, шырмауықша шырмай- ды (Д.Рамазан, Жылап аққан., 163). ШЫРЫЛДАУЫҚ: Шырылдауық торғай. з о о л. Торғайдың тыным- сыз шырылдап жүретін бір түрі. Ит мұрыны өтпейтін шілікте томартауықтары, қамысшы, торғай тұқымдаст ардан сарышымшық, ш ы р ы л д а у ы қ т о р ғ а й л а р тіршілік етеді (Қорғалжын, 23). Шырылдауық шегіртке. Шегіртке- нің бір түрі. Шыбын, шіркей, ш ы р ы л д а у ы қ ш е г і р т к е, инелік, аралар - əрқайсысы өз қобызын, өз сыбызғысын, өз сырнайын үздіксіз тартады (М.Тиесов, Жиделібайсын., 63). ШЫРЫНДАН е т. Шырын пайда болу, шырын шығу. Майдың басында оңтүстік беткейлердің қары кетті. Ұлпагүл шешек жарды. Қайыңдар ш ы р ы н д а н а бастады (Марқакөл, 73). ШЫРЫНДАНУ Шырындан етіс- тігінің қимыл атауы. ШЫРЫНДЫ: Шырынды жеміс. б и о л. Шырыны бар (көп) жеміс. Жемістер ш ы р ы н д ы ж е м і с жəне құрғақ жеміс деп екіге бөлінеді. Қарақаттың жемісі – ш ы р ы н д ы ж е м і с (Биология, 14). ШЫТ: Шыт тастау. э т н. Қаз-қатар отырған адамдардың біреуінің артына білдірмей орамал тастап кету ойыны. Қимыл-əрекет ойындарына жататындар: ақсүйек, ақшамшық, ш ы т т а с т а у, көр- ші-көрші (татумысың-аразбысың), қызбөрі, қасқұлақ, айдап сал, инемді тап, қарамырза т.б. (Б.Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 70). ШЫТЫР: Шытыр жеген түйедей. Іші кеуіп, дөңбекшіген (ыңыранған) түйе сияқты. Ш ы т ы р ж е г е н т ү й е д Байынқол Қалиев 682 е й ыңыранып, бүйір тақастырып, жерге жақындай түсті (Р.Отарбаев, Біздің ауыл., 88). Құла қасқаның ертеңгі күні есіне түссе
аппақ таңды көзімен атырады (Ə.Тарази, Басынан Қаратаудың., 308).
ланып-сипанып ел қыдырып жүретіні түсті (Ə.Кекілбаев, Құсқанаты, 31). Ақ ш ы т ы
қараған қос нəркес көз Əбілқайырды шар- пып өтті (Ə.Кекілбаев, Үркер, 145).
басына ш ы т ы р а д а й ақ киіп жүрген өзі келді (Ə.Кекілбаев, Құсқанаты, 11).
қарай құдағи жүзік, құстұмсық жүзік, күмбезді жүзік, ш ы т ы р а л ы ж ү з і к, т.б. түрлерге бөлінеді (Қаз. этнография., 1, 317). ШЫТЫРАШ з а т. Керегенің көгіне кигізілген түймедей жылтырақ əшекей. – Керегенің көгінің ш ы т ы р а ш ы н жақсылап сүртіңдер. Көздің жауын ала- тын болсын! (С.Сматаев, Алғашқы асу, 5). Бұдан соң жосамен боялған керегені сипа- лап, көктердің түйіншек басына кигізген күміс ш ы т ы р а ш т ы шұқылады. Бұл əлі мықты екен (О.Бөкеев, Өз отыңды., 41). ШЫТЫРЛА е т. Шытыр жеп, іші кебу. Көктемде басқа шөп құрып қалғандай шы- тыр жеп, ш ы т ы р л а п, жарылып өледі (Т.Əлімқұлов, Көкек айы, 40). Таулы жерде шытыр жеп, ш ы т ы р л а п іші жарылып өледі. Бір тəуірі, бұл жақта – құмшауыт жер- де шытыр жоқ (Қаз. əдеб., 28. 11. 1986, 9).
Қоржындағы ш ы т ы р л а қ қ а не қой құйрығына емес, жаман тоңмайға бөктірген шамалы жент тақыр таусылды (М.Мағауин, Аласапыран, 101).
қалың күйреуікті, жантақты, алаботалы, торғайоты, балықкөзді, теріскенді, ш ы т
1970, 3). ШЫТЫРМА: Шытырма көйлек. Шытырма қадалған, шытырма тағылған көйлек. Сол кездегі ш ы т ы р м а к ө й л е к, алтынды камзол, дүрия бешпент киген қазақ əйелінің сыртқы келбетін бергендей (Қаз. əдеб., 07. 09. 1984, 14).
шайы кілемді, Оңдап, солдап жаптырған, Жібектен бұйда тақтырған, Ш ы т ы р м а
Орталық музейге бара қалсаңыз, ш ы т ы р м а қ қағылған көксауыр кебісті көруге болады (Лен. жас, 16. 08. 1990). ШЫТЫРМАҚТЫ с ы н. с ө й л. Шытырасы бар, шытыралап жасалған. Белінде Харрон құсханасының қолдан илеген былғарысынан жасалған, кексалмен зерлеген ш ы т ы р м а қ т ы, оқшантайлы, кіселі қайыс белбеу (Д.Сапаров, Өткен күн., 34). ШЫТЫРМАЛА е т. с ө й л. Шытыра- мен безендірілу, шытыралау. Меруертпен ш ы т ы р м а л а п, гауһар таспен безеген қызыл мауыты сəукелесі, аш белін қынаған алтын оқалы барқыт камзолының түсін ашқандай жарасып тұр (І.Есенберлин, Алмас., 253).
жалаңаш қыратпен емес, жарқабаққа өскен ш ы т ы р м а н н ы ң бір қабат жиегімен барады. (С.Мұқанов, Аққан жұлдыз, 2, 43). Абадан белгі алған Малтабар жарқабаққа еппен өңкеңдей жетіп, қалың ш ы т ы р м а н н ы ң аяққа оралуына, бетін осуы- на қарамай жылдам қимылмен жүрді де, «отау осы болды» деген мөлшерде, күрт көтерілетін биікке тырмыса өрледі (Бұл да). ШЫТЫРМАН 2 з а т. Сықырлауықтың арасына жиілетіп қаққан жіңішке ағаштар. Есік түрулі. Сықырлауықтың ш ы т ы р м а с ы н ы ң арасынан əлдеқайда көз ұшында бір жарық жұлдыз көрінеді (Б.Майлин, Таңд., 147).
683 тоқал ешкіні ш і г е л е п жүріп ұстап алып, кішкене дүңгіршекті екі тізенің арасына қысып қойып, жармаса бастадым (Қ.Қазиев, Иманжапырақ, 98).
Ауылда біз сақаны ш і г е л і г і н е қорғасын құйып, жылқының зопайтынан немесе құлжадан жасайтын едік, қала балалары оны сиырдың топайынан жасайды екен (Ж.Алтайбаев, Таңд. шығ., 309). ШІДЕР з а т. а с т р. х а л қ. Үшарқар. Малшылар Арқаржұлдыз, Үшарқар, Тара- зы, Ш і д е р деген атаулармен мəлім болған Орион шоқжұлдызын мұқият қадағалаған (ҚазССР тарихы, 2, 374). Үшарқардың Ш і
үшеуге Қосақтап, Шідерге ұқсайтындықтан болса керек (М.Исқақов, Қаз. календ., 22).
Түнде шымыр аяз болғанымен, күн шыл- быр бойы көтерілгеннен батыс жиекке ш і д
тұрады (Қаз. əдеб., 18. 03. 1983, 3). ШІЖІК з а т. Балалар ойынының бір түрі. Шындап келсе көп тəрбиенің өзегі осы əртүрлі ойында жатыр. Бүгін асық, ертең ақша (тиын) ойыны. Бүгінгі ш і ж і к, ертең лəңгі. Осының орнында доп ойнау, доп-таяқ ойнау, теннис ойнау көш ілгері ғой (С.Сарғасқаев, Көңілді., 345). ШІКƏМШІЛДІК з а т. Шікəмшіл болғандық, кінəмшілдік. Бірақ кедейге тəн кекшілдігі, серіге тəн ш і к ə м ш і л д і г і, еркек кіндікке тəн намысқойлығы тұла бойын буып алды (Э.Төреханов, Таудан., 290). Сорың қайнап жүрген жоқсың. Пен- деге ш і к ə м ш і л д і к не керек (Ə.Байбол, Теміржол., 146).
жоқ. Ш і к і р т т е н г е н н е н сау ма деп қана күдіктенеді (М.Сқақбаев, Ұят тур., 209). Бала ш і к е р т т е н е р, басың ау- ырып, балтырың сыздар, сонда қайтесің (Бұл да, 219). ШІРКЕТТЕНУ Шіркеттен етістігінің қимыл атауы. ШІКІН о д. с ө й л. Шіркін. – О, ш і к і н - а й, - деді Сауранбай, «шіркін-ай!» деген сөздің «р» əрпін əдейі алып тастап (Ж.Жұмақанов, Замана., 31).
қайтып көрмеген ер жігіт өзінің тырнағы- на тұрмайтын мына бір шілтікейдің ш і к і р
Соңғы., 351). ШІКІРЕҢДЕУ Шікіреңдеу етістігінің қимыл атауы. ШІЛ: Шіл аяқ. Сидиып қалған, жіп- жіңішке аяқ. Алушысы түскір де алуан- тын. Желпілдеген жасы, сүйріктей сұңғағы, ш і л а я қ сидаңы, балпаң қаққан бөкселісі... (Р.Отарбаев, Бідің ауыл., 36). Шіл сирақ. Шілдің сирағындай жіп- жіңішке сирақ. Алдында мүйізі абажа- дай қоңыр құлжа, соңына таман жанына шыбындай ғана ш і л с и р а қ құрала- йын ілестірген ене киік (Е.Тұрысов, Құралай., 69).
ескірген сұр ш і л ə п і с і н і ң ернеуі желпілдеп барады (З.Иманбаев, Қос қа- йың, 538). ШІЛБІК с ы н. Шілбиген, ілмиген. А л ғ а н ы о с ы ө з д е р і н е к ө р ш і л е с «Қосағаштың» қызы. Жуас, үндемес,
шырағы, 9). ШІЛДЕКҮЗЕТ з а т. с ө й л. Шілдехана. Ана аман-есен босанған соң, ауыл жастары- на арналған, шағын тойды өткізетін. Мұны
11. 1990, 7). ШІЛДЕҚОҢЫЗ... Тұс-тұстан шы- рылдаған ш і л д е қ о ң ы з д а р д ы ң үні ғана естіледі (Д.Исабеков, Тіршілік, 10).
алқапқа шашылатын ш і л д е к і жүгерінің көлеміндей жапалақтап жауған ақ ұлпадан көз айырмай, қиялға шомады (Е.Əкімқұлов, Перизат., 23).
монтаны пішіні оған тым жексұрын көрінді де, есіне түнеугүні ш і л д е л і
(М.Ысқақбаев, Қырық қыз, 103). ШІЛИЯЛА е т. Шілия тағу, шілия бекіту. Енді, міне, ш і л и я л а п жеккен күрең Байынқол Қалиев 684 ат желе жортып келеді (Ж.Молдағалаиев, Самал, 8).
ұзындығы 15-20 см-дей балық. Жайықта, каспийде кездеседі (Ана тілі, 02. 10. 2008,4).
кетті, - деді (С.Байжанов, Ақ маржан, 16). ШІЛТЕР: Шілтер біз. Шілтер тоқуға арналған біз. Ш і л т е р б і з д і ң ұшынан да ілмек шығарылады (Шаңырақ, 104). ШІЛТЕРЛІ с ы н. Шілтері бар (шам). Үй іші таза, шамдары түгел жиырмалық, шы- тырман ш і л т е р л і шамдар (Ғ.Мүсірепов, Жат қолында, 14). ШІЛТІК... Оу, мына шіби қораздай ш і л т і к жайына тұрсын, əйтпесе келсап жұдырығым қышиды, - деп хахахалай даурығады (Д.Досжанов, Жолбарыс., 300).
ойнайсыңдар? – Не болсын. Асық ойнай- мыз. Ш і л і к ойнаймыз. Бірақ қазір күн ыссы, - дедім мен... Көктемде бірауық «Бөріктеппей» ойнаймыз (С.Серғалиев, Тəмпіш қара, 76). ШІМІРКЕНУСІЗ с ы н. Ұялмай-ақ, шімірікпей-ақ. Өз ошағының есігін ол ештеме ойламай-ақ, ш і м і р к е н у с і з, тітіркенусіз келіп ашты (С.Шаймерденов, Өмір нұры, 404). ШІМІРКЕНІҢКІРЕ е т. Аздап ші- міркену, ұялыңқырау. Одан соң топ-толық, ақ сары, ажарлы келіншекті ш і м і р к е н і ң к і р е п маңдайынан сүйген болды (Т.Əбдіков, Көкжиек, 10). ШІМІРКЕНІҢКІРЕУ Шіміркенңкіре етістігінің қимыл атауы. ШІҢГІР з а т. Жас құлынның кісінеген жіңішке даусы. Адасқан құлындардың ш і ң г і р і мен енелерінің арқыраған кісінеулері тар сайды керіп бара жатқандай (М.Разданұлы, Алтай., 231).
де дудыға, тоқылдақ, ш і ң к і л д е к, бо- заншы, егек, ауызсырнай, уілдек, желбуаз секілді аспаптарды қалпына келтірген саз аспаптар музейі тағы да қоссаз бен сазгенді қатарға қосты (Қаз. əдеб., 09. 11. 1984, 15). Қазақтың əйгілі көне аспаптарының: дудыға, сырнай, асатаяқ, сазген, ш і ң к і л д е к немесе кəдімгі домбыраның сиқырлы үнін ұғып, мүмкіндігін күшейткен жөн (Жұлдыз, 1974, №9, 184).
Шартақтың астына ш і р е с і сорғалап тұрушы еді (Т.Нұрмағамбетов, Ата қоныс, 126). Тек бір ай өткеннен кейін ғана ара ш і р е мен тозаң іздеу үшін алыс жақтарға қанат қағады (Жəндіктер, 82). ШІРЕ 2 е т. Керу, кернеу. Биыл Сыр суы да ағыл-тегіл сары лай толқып, кенересін
Қиын түйін, 70). Қарқындары ш і р е п, бойлары ауырлай бастаған кезде олар Сарысудың қалың шиінің ішіне келіп кіреді (Қаз. əдеб., 06. 09. 1973, 4).
з а т. к ө н е. Тұтқынның, құлдың шашын алып, тақырлаған басына қапталатын ірі қараның жас терісі. Ол үшін алдымен тұтқынның шашын тақырлап алып, жас сойылған түйенің мойнағын не сиырдың терісін басына қаптайды. Мұны ш і р е деп атаған (Ш.Айтматов, Құз басындағы., 122). ШІРІҢКЕ з а т. Саудаласушылардың арасында делдалдық жасағаны үшін ала- тын ақы; шірінкене. Ш і р і ң к е! Оны Бөрібек жобалап түсінеді. Шіріңкешінің қай заманда да болғанын, оның жолы жіңішке екенін Бөрібек білмейді (Туған де., 32).
қалай? Əйтеуір, Ахтиярдың қыр жұртында ш і р і ң к е ш і атанғаны анық (Т.Əлімқұлов, Көкек айы, 35). Ы ЫБАН з а т. к ө н е. Ел басы, ақылшы аға. Жасөспірім Аттиланы Ұрым еліне жолға шыққанда бастап жүрген ғұндардың сол тұстағы белгілі ы б а н ы Далбаның есімін Адолба деп өзгертіп алған (А.Сатаев, Бəрі де., 33).
685 болуға қанша тырысса да, шалғайы шалқасынан түскен шаруаның ы ғ ы к е л
барса, кемпір-шалдар қарашаның суығына ұшырап, ы ғ ы к е т і п жаурап отыр екен (Ə.Нұрпейісов, Соңғы., 102). ЫҒЫН... Қыздар көк шыбықтан ы ғ ы н ы п қалғандай қайырып сөз айтпастан іске кірісті (Ж.Мусин, Туған үй., 23). ЫҒЫТТЫ... Егінге əуелі тұқым, содан соң күтім, бағым, ы ғ ы т т ы ауа райы қажет (М.Мағауин, Мен, 172).
жер атаулары, топографиялық белгілер сон- шама бір ы ж д а ғ а т т ы л ы қ п е н түсі- рілген (Ж.Бейсенбаев, Жасын-тағдыр., 32). ЫЖДАҒАТШЫЛЫҚ з а т. Ыжда- ғатпен істегендік, ұқыптылық. Сол жерді халықтың ы ж д а ғ а т ш ы л ы ғ ы м е н, кəсіпқоршылығымен, білімді өнерпаздығымен осы уақытта тұтас бақша қылып жіберді («Қазақ» газеті – 1913, 203).
(Ата салты., 123). Ол сырыған мақта шалбарының ы з ғ а н бауын баптап байла- ды (Лен. жас, 12. 07. 1987). ЫЗБА: Ызба айыл. Ызып жасалған айыл. Айылдың ызбалап жасалған ы з б а а й ы л деген түрі де болады (Қаз. этногра- фия., 1, 99). Ызба баулы. Ызып жасалған бауы бар. Жасы үлкен кісілерге сырма сым, шекпен, шолақжең, ы з б а б а у л ы жейде тігеді (Қ.Толыбаев, Бабадан., 236). ЫЗБАЛА е т. Ызу, ызып тігу. Кимешектерінің маңдайларына үлкенді- кішілі моншаққа ы з б а л а п, күміс бауға бекітілген салпыншақ таққан (Қ.Толыбаев, Əсет, 347 ).
Айыл-тұрман жасалу жолы мен негізгі материалына қарай өрмелі, түймелі жəне
этнография., 1, 100). Ы з б а л ы айылстұр- ман атқа əрі жеңіл, əрі жайлы келеді (Ата салты., 100). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|