Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ƏСКЕРИ: Əскери ер. Көбінесе əскерлер мінетін жеңіл ер. Ердің қазақы ер, қалмақы ер, қоқандық ер, ə с к е р и е р деген түрлері болған (Қаз. əдеб., 01.11.1974, 3).
салып ə с к е р к о м ғ а барады (Ана тілі, 26.04.1990, 2).
өзі қазақ бақсысы емес, қашқарлық ə с қ и я- ш ы л масқарампаз да болуы мүмкін-ау (А.Сатаев, Бəрі де., 218). ƏСПЕ з а т. Ақталған күріштен бөрт- тіріліп жасалған тағам. Оның үстіне біздің шешелеріміз ол тұста осы ақталған күріштен палауды айтпағанның өзінде шəуле, ашымал, пəтір, талқан, түшпара, 80 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ə с п е сияқты толып жатқан тəтті тағамдар əзірлейтін (Қаз. əдеб., 28.10.1983, 3). ƏСПЕНСІ е т. Күшею, асқыну. Ол күні шілденің ми қайнатар қақтама ыстығы, тіпті, ə с п е н с і п алған (О. Бөкеев, Үркер, 35). Желдің ағымы бағанадан бетер ə с п е н с і п алған (Бұл да, 97). ƏСПЕТ з а т. Құрмет, сый, қошемет. ƏСПЕТТЕГЕНДІК з а т. Қастер- л е г е н д і к , ə рл е г е н д і к . Б і р ке зд е р і қабырғаларын əшекейлі қағазбен ə с п е т т е г е н д і г і н е н не пайда, қазір көрсең жүрегің айниды (Қ. Жиенбай, Даңқ., 16). ƏСІР з а т. к ө н е. Тұтқын. Хазірет Сұлтан мешітін салған бас шебер 1387 ж. Əмір-Темір ə с і р (тұтқын) қылып алған Шираздық қожа Хұсайын деген адам екен («Қазақ» газеті – 1913, 171).
айналаға құмар пішінмен қарап алып, туған мекеніне айналған бұл тұрақты мақ- тан етіп, серпінді сөйлейді (Б.Мұстафин, Жайнаған., 7).
əсіресе, кешкі демалыс кезіндегі ə с і р е ң к і л і г і н айтсаңшы (Ə. Табылдиев, Қой бағу., 98). ƏТЕК: Əтек етті. Əтек жасады, белсіздендірді. Қылмысы үшін ə т е к е т у (ақтау) жазасына өкім етілді (Егем. Қазақст. 31.07.2002, 8).
ететін (Х. Арғынбаев, Қаз. халқы., 102). ƏТУЕРЛЕ е т. ж е р г. Беделін өсіру, қадірлеу. Арман мектептен бес алып келсе де, «көкесіне тартқан» деп ə т у е р л е й т і - н і н қайтерсің (Қ. Жұмаділов, Атамекен, 83). ƏТУЕРЛЕУ Əтуерле етістігінің қимыл атауы. ƏТШУЛЕ е т. «Əтшу», «əтшу» деп, малды жүргізу. Бұйдасынан тарта ə т ш у л е п «ақшелек келгір, жатқан жеріңде жайрап, пышаққа ілінгір иттің малы» деп қарғаған қатындардың дауысы естіледі (А.Жұмаділдин, Сен бұзыл, 42). ƏТШУЛЕУ Əтшуле етістігінің қимыл атауы. ƏТІРƏТ з а т. с ө й л. Отряд. 1943 жыл- дың қысынан өңірдің əр жерінде партизан ə т і р ə т т е р і құрылып, төңкерістік кү- ре сті күшейте түсті (Т.Мəме сейіт, Таңжарық, 2, 375).
шашын, сақал-мұртын бастырды, қылаулы бұйра басқа шляпа киді (Ə.Тарази, Тас- жарған, 276). ƏТІРЛЕТУ Əтірлет етістігінің қимыл атауы. ƏТІСТАТ з а т. Орта мектепті бітіргендігі туралы берілетін құжат. - Өзің деп келдім, барымды қалтама басып келдім, түсір оқуға менің баламды, екі күннен соң келеді ə т і с т а т ы н алып (Ə.Тарази, Тасжарған, 135).
Түрікм, қаз. тілі, 72). ƏУЕДОП з а т. ж а ң а. Валейбол. ƏУЕДОПШЫ з а т. ж а ң а. Əуе доп ой- наушы. Ə у е д о п ш ы арулар Олимпиадаға барады (Айқын, 27.05.2008). ƏУЕГЕР з а т. с ө й л. Ғарышкер. Не тапқырдан ой тапқыр – Ғарышқа зымырап жүргізген; Не тəңірден ой тəңір – Көкке ə у
құлаққа бұл қаңғыр-күңгір мазасыз тиген- мен, əуен бірте-бірте ə у е з д е н і п, мына түнмен үндес бір қоңыр күмбірге ауысты (Ш. Мұртазаев, Қара маржан, 47).
Маңыраған, қойлар азан-қазан, ысқыра соққан боранмен ə у е з д е с і п, көз көрмейтін түнекке сіңіп жатты (Лен. жас, 13.06.1974, 2).
бітті, құр шапқылай бергенді ə у е з е көріп алған екенсіңдер түге (Т. Тілеуханов, Біздің əке., 138). Мəселен, соғыстан кейінгі жыл- дары əскери киімге ұқсас тік иық, жалтырақ белбеу ə у е з е болды (Білім жəне еңбек, 1986, 7, 40).
81 Байынқол Қалиев жылмаңдап, адамның іші-бауырынан өтіп, ауылдың жастарын ə у е й і л е н д і р е
Өз балаларын ə у е й і л е н д і р і п, ақымақ қылғанмен тұрмай, менің балаларымды əуейі қылғысы келеді (С. Торайғыров, Таңд. шығ., 337).
шығарманың оркестрге лайықталып өңделгендегі өзіндік ə у е н д і к, ырғақтық, тональдық ерекшелігі болады (Аңыз адам, 2012, 15, 22).
тығырыққа тірелген сары уайым емес, кездейсоқ қара шыбын қонса, «дың» ете қалатын домбыраның шегіндей əсершіл, ə у е н ш і л толқыма көңіл сырын байқаймыз (С. Жұмабеков, Гүлзар, 4). ƏУЕТ з а т. с ө й л. Əуіт. Аманкелді ə у е т т і ң жылғасымен жағалап барып, судағы қармаққа қол сала берген Бекешті жұдырықтай күйдірген кесекпен қойып-ақ өткен еді (Р. Аманкелдиев, Батырдың., 26). ƏУКЕШ з а т. э к с п р. Жас бұзау, бұзау- қан. Əукім-əукім, ə у к е ш і м, Қасыйыншы əукесін. Енең əне келеді, Ақ мамасын береді (І. Жансүгіров, Шығ., 62).
Əлгіндегі бар əбігер: біреу мөңкесін іздеп, біреу көкқасқасын «ə у к і м д е г е н» дабыра абыр-сабыр басыла қалған (Ш. Құмарова, Сəуірдің., 78).
ме, қалай?! (Т. Əлімқұлов, Шежірелі., 84). ƏУЛЕТЕСІМ з а т. ж а ң а. Фамилия. Сондықтан да біз алғашқы қадамнан-ақ ə у л е т е с і м д е р і м і з д е г і отарлық « - ов», « - ев» жұрнақтарын жоюды көтердік (Ана тілі, 01.08.1991, 7).
жолы бүкіл тұла бойымды қалың ə у л и е (шешек) басып, тұралап жатқанда, ауыл шетіне жау таянғанын естідім (Қаз. əдеб., 21.06.1985, 12).
жапан далада жалғыз өскен ағашты ə у л и е а ғ а ш немесе киелі ағаш деп санап, оны кеспейді, зақым келтірмейді. Сол жерлерде түнейді, шүберек байлайды (Қаз. этногра- фия., 1, 46). Əулиелердің əулиесі. п е р и ф р. Қожа Ахмет Яссауи д.м. Ə у л и е л е р д і ң ə у л и е с і Қожа Ахмет дін ислам туының иесі еді (Түркі əлемі, 2006, 7, 7). ƏУЛИЕАТА: Əулиеата сиыры. Сиырдың Оңтүстік Қазақстан облы- сына кең тараған, түсі қара ала, сүтті тұқымы. Ə у л и е а т а с и ы р ы жергілікті жердің ауа райына тез бейімделеді (Қаз. табиғ., 1, 195). Қырдың қызыл сиыры,
сүт малдарын өркендетуге даңғыл жол ашу керек (Қазақст. ауыл шаруаш., 1968, 4, 50).
ƏУЛІКПЕ... Жастықтың ə у л і к п е с і м е н барып қалғандардың бірсыпырасы екі-үш айдан кейін қожырап, кері қайтып жатты (К. Ахметбеков, Егіз қала, 432).
соққан сайын қошаметші жұрт «О, пəле- ай!» десіп, мақтаншақ қазақты одан сайын
Ақиқат., 115). ƏУПЕЙІ с ы н. Əуес, құмар. Əуелде ат үстіне құмар, ə у п е й і емес еді, ел-жұрты қошеметтегесін қорсынғысы келмеді (О. Сəрсенбаев, Жақсының көзі, 26). Ə У П Е Й І Л І К з а т. Қ ұ м а рл ы қ , құштарлық, əуестік. Осындай алапат қару иесін қартайғанға жорып шамына тиюім анық ə у п е й і л і к екенін біліп, шеттеп кеттім (Бұл да, 143). ƏУПІЛДЕС Əупілде етістігінен жасалған ортақ етіс. Иек астындағы жотаның ар жағынан ə у п і л д е с е үрген иттердің даусын естілді (С. Сматаев, Алғашқы., 19). ƏУПІР е т. ж е р г. Құтыру, еліру, есіру; толқын ату. Жел көтерілсе, теңізде көк толқынды көкке атып ə у п і р е бастайды (Ə, Нұрпейісов, Соңғы., 132).
соғып тұрған ə у п і р і м желден, өкірген теңізден, өкіректеген əумесер толқындардың гүрілінен құлағы бітіп қалды (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 290).
82 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ƏУПІРІМДЕУ с ы н. ж е р г. Күшті- л еу, қарқындылау. Осы баласының өзі алдындағы екі ағасынан гөрі ə у п і р і м - д е у ме қалай! (Ə.Кекілбаев, Елең- алаң, 104). ƏУРЕГЕР с ы н. Ылғи əуреленіп жүретін, əуреге түсуші (адам). ƏУРЕГЕРШІЛІК з а т. Əуреге түскендік, əуреленушілік. Жаз бойы ə у р е г е р ш і л і к т і ң түйіні шешілгендей болғанда, жұрт бірден қатты өзгеріске тап келген (Ж. Ахмади, Айтұмар, 86).
үстіндегі ақ жайманы жұлып алып ə у р е т і н жапқан (Д. Бейсенбекұлы, Əулие- ағаш., 22). Бұл қауыммен сіңісіп кету үшін мен де түзкиімді тастап, ə у р е -
Мен, 129). ƏУІРЛЕП ү с т. ж е р г. Ысып, жалын- дап. Шөбі күйіп кеткен жер беті ə у і р л е п өртенгелі тұрғандай. Аптабы бет қариды (С. Елубай, Ақ боз., 66). Күн ұлы сəскеге таянғанда дала өлкесі ə у і р л е п ысуға айналды (Бұл да, 256).
шүңейт қазып жүрген бульдозер келтірілді (Т.Əлімқұлов, Көкек айы, 25).
жалған сұлулық, əшейін ə ш е к е й ш і л д і к (М. Əлімбаев, Көңіл күнд., 80). ƏШИІН ү с т. с ө й л. Əншейін. – Ой, Баеке, мұныңыз не бүлініп. Біздікі ə н ш и і н, былайша алып қарағанда, не ғой... (Жалын, 1974, 2, 47). ƏШМӨҢКЕ з а т. с ө й л. Əшмүшке. Туған нағашысы өтеуі деудің орнына бода- уы дейді. Ширек деудің орнына ə ш м ө ң
дейді (Туған жер., 61). ƏШМҮШКЕЛЕП ү с т. Əшмүшке- əшмүшке етіп. Жүрген жерінен ə ш м ү ш к е л е п шай алады. Тамақ сұрамаса ол не? (М. Дүйсенов, Меймандар, 167). Б БАБАР: Бабар қылмады. ж е р г. Місе тұтпады, менсінбеді. Ол ши қалпақ- тыларды б а б а р қ ы л м а й, мақпал қал- п а қ т ы К е н ж е м ұ р а т қ а б ұ р ы л д ы (Т.Əлімқұлов, Сырлы наз, 107). - Əй, қайдам. Сенің екі көзің он саусақта болады екен. Өзгелер шертісті б а б а р қ ы л м а й д ы (Т. Əлімқұлов, Шежірелі., 151). БАБТЫ с ы н. Бабы бар, бабқа бөлінген. Аталған ереже сегіз б а б т ы (Т. Кəкішев, Сəкен Сейф., 132).
лирикалық шегіністер мен тебіреністер қабаттаса өріліп, өмір сүрудің мəнін тіршіліктегі көріністер арқылы б а ғ а м д а т а д ы (Қаз. əдеб., 15.06.1974, 3). БАҒАМДАТУ Бағамдат етістігінің қимыл атауы. БАҒАРАЛЫ с ы н. Бағарасы бар. Сондықтан барлық б а ғ а р а л ы өңірлерде топырақ өңдеудің негізгі міндеті – топырақта ылғалды мейлінше көп жи- нап, сақтау (Қазақст. ауыл шаруаш., 1958, 8, 22).
БАҒАРАЛЫҚ с ы н. Бағараға жарарлық, бағара боларлық. Оңтүстік Қазақстанның б а ғ а р а л ы қ аймағы үш өңірге бөлінеді (Қазақст. ауыл шаруаш., 1958, 8, 22). БАҒЗЫЛАН е т. Қызығы кету, бағы таю; баяғы қалыпқа келу. Сондықтан ба, базары тарқап б а ғ з ы л а н ғ а н Көккөлге айына бір рет соғып қайтпаса көңілі көншіп көрген жоқ (О. Бөкеев, Мұзтау, 43). БАҒЗЫЛАНУ Бағзылан етістігінің қимыл атауы. БАҒЛАН з а т. к ө н е. Бай баласы. Байдың баласын мырза немесе б а ғ л а н деп атайды (Ана тілі, 20.09.1990, 6).
83 Байынқол Қалиев шағала, шəндік жəне басқа құстар қан- ша балық жейді десеңізші (С. Хайдаров, Теңіз., 63). БАҒЫНҰР з а т. к ө н е. Адамды қар- тайтпайтын дəрі. Екеуміз б а ғ ы н ұ р қосылған шарап іштік (Т. Сұлтанбеков, Лұхман Хакім, 52).
Одақтық б а ғ ы н ы с т а ғ ы кəсіпорындар, мекемелер Қазақ ССР Президентінің келісімі бойынша ғана құрылуы мүмкін (Алм. ақшамы, 22.11.1990, 1).
сөздігі, 10). БАҒЫСЫП-ҚАҒЫСЫП ү с т. Бірге бағысып, көмектесіп. Көз алдыма бала жасымнан өзім б а ғ ы с ы п-қ а ғ ы с ы п жүрген момақан қойлар көз алдыма елестейді (Лен. жас, 25.07.1974, 2). БАДА з а т. к ө н е. Диқан мен қолөнер- шілерден алынатын салық. Хан өз бағы- ныштыларынан алым-салық: малшы- дан – зекет, соғым, сыбаға, диқан мен қолөнершілерден – ұшыр, тағар, б а д а, хараж – жинады (ҚҰЭ, 5, 440).
əңгелектер, сопақ шытырлақ, ала қауын, қара қарбыздар б а д ы н а п жатады (Тұл- пар, 261). Қазір жемістері (қарамықтың) самсап б а д ы н а п тұрғанмен əлі көк. Əбден піскен соң жесең уылжып тұралы (Тұлпар, 260).
сеңсоқ (Д. Рамаданов, Тастүлек., 43). Бəйшешектің қуыс құлағы б а д ы р а ғ а
кезіне келген екен (Лен. жас, 04.07.1973, 3). – Бадырақ жүгері жейсің бе? Нəр-сөлі аппақ болып сыртына айналып шығып кет- кен жұп-жұмсақ б а д ы р а ғ а н жүгеріге неге қызықпайсың (Лен. жас, 15.06.1973, 1). БАДЫРАУ Бадыра етістігінің қимыл атауы. БАДЬЯН «Анис ағашы» кейде осылай да аталынады (Т. Мұсақұлов, Биол. сөзд. 1, 54).
БАЖХАНА з а т. с ө й л. Кеден. Ол бекініс б а ж х а н а с ы (таможня) басты- ғының есік көзіндегі күңі – қазақ қызынан туған (Ана тілі, 02.05.1991, 7). БАЖЫНА е т. с ө й л. Бажылдап, ақырып-бақыру. Дана жеті түн болға- нына қарамай басы қақшаңдап б а ж ы н- а ғ а н аңшылдар қоғамының инс- пекторын жеті атадан қайырып кейіп қалуға бір оқталған (Д. Досжанов, Жолба- рыс., 22). БАЖЫР с ы н. Бұжыр, шұбар. (Х.Махм., Г. Бегал., Қаз. русс. с-рь, 1954, 38, 62).
– Кілең бір б а ж ы р а қ қызылды қайтем... (М. Сқақбаев, Ұят тұр., 76).
рағым, б а з бала əкесінен өтіп туады, б а з бала əкесіне жетіп туады, б а з бала кері кетіп туады, - деген. Сен соның қайсысың? – дейді Төле би (Ел аузынан, 40).
бар екен. Б а з үлкен емес, ені-ұзындығы 2-3 метрдей ғана (Ұ. Доспанбетов, Ел есінде, 125). БАЗАР: Базар күні. ж е р г. Жексенбі. Оңтүстікте жексенбіні «базар күні» дейді. Б а з а р к ү н і ел базарға мал айдайды (Қаз. əдеб., 19.12.1986, 3). БАЗАРБАСЫ... Əлгінде батырдың шақыртумен келіп, ұлыққа кездесіп шыққанын естіген б а з а р б а с ы енді өзі- нің ісі бір қадам болса да ілгері басаты- нын түсінгендей (Қ. Тоқмырзин, Керзаман, 3, 216). БАЗАРБАСЫЛЫҚ з а т. Базардың бас- шысы болғандық, базарды басқарушылық. Оның халықпен түсінісе алатынын білетін əкімдік соңғы жылдары оған б а з а р б а с ы
Керзаман, 3, 216). БАЗАРКОМ з а т. Базар бастығы, базардың реттілігін сақтаушы. – Менен саған сол б а з а р к о м жақын болғаны ма? (Р.Тоқтаров, Ғасыр наны, 212).
84 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі қалғанын б а з а р л а т у ғ а жол таба алмай қиналды (Ғ. Білəл, Ғасырлық., 24).
Шағын б а з а р ш ы қ т а н тасылмаған зат жоқ (Ш. Құмарова, Əйел шырағы, 259).
Сол себеп болса керек, Нина апай теміршіге жəрдемші болып орналасты да, бара-бара Меруерт жеңгей екеуі кезектесіп б а з б а н соғатын болды (С. Танекеев, Қиян асу, 123).
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|