Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖАЗЫҚАЙ з а т. Кішірек келген тепсең жер. Ж а з ы қ а й ғ а біткен жартастың бергі бұрышында доңыздың мегежіні тұр екен (Туған тіл, 2010, №2, 119).
атан қайта ж а з ы л а н ы п, үшеуі мінгесіп жолға шықты (Жас алаш, 21. 05. 1996, 3).
жуан сіңір атанға бас білдірер, жампоз інгенді сауынға үйретер, ең арғысы ашамай, ыңыршақ салып, ж а з ы л а у д ы көрсетер көзіқарақты адам керек болды (Соц. Қаз., 18. 10. 1981, 3). ЖАЗЫЛЫМДАС: Жазылымдас сөздер. л и н г в. Жазылуы бірдей, бірақ айтылуы мен мағынасы əр басқа сөздер; омографтар. Мыс: баспа (тамақ ау- руы) жəне баспа (табалдырықты баспа) (Б. Қалиұлы, Қазіргі қаз. тілі, 84).
бұның атасы Шолан біздің бабаларымыздың қолынан ж а з ы м д а л ғ а н (Шешендік сөздер, 1967, 48). ЖАЗЫМДАЛУ Жазымдал етістігінің қимыл атауы. ЖАЗЫҢҚАЙ с ы н. Аздап жазық, тегістеу (жер). Ортасы алақанның аясын- дай ж а з ы ң қ а й тығырық (Ж. Аймауытов, Шығ., 56).
: Жай жапырақ. б о т. Бір ғана алақаны бар жапырақ түрі. Өсімдікте бір ғана жапырақ алақаны болады. Мұндай жапырақты – ж а й ж а п ы р а қ деп атай- ды (Биология, 66). Егер сағақта бір ғана жапырақ тақтасы болса, ондай жапырақ- ты ж а й ж а п ы р а қ деп атайды (Бота- ника, 59).
ат, аяғы – лақ-серкеш сияқты 9 мал төленеді (А. Нүсіпоқасұлы, Ағаш бесік., 1, 136).
: Жай түсу. Күн күркіреген кезде жер бетіндегі бір нəрсені найзағай ұшқынының соғуы. Халық ж а й т ү с у құбылысын көк соқты, жасыл түсті деп те айтқан (Қаз. этнография., 2, 161).
бірдеңені түйсінсінші деген жақын достарыңның өзі осындай ж а й д а қ сөзден аспай қалысатын (Ə. Асқаров, Таңд., 34). ЖАЙДАҚ: Жайдақ міну. Мініс көлігін (ат, өгіз, есек т.б.) ерттемей міну. Асауды ж а й д а қ м і н у арқылы жуасытқан (Қаз. этнография., 2, 163). ЖАЙДАРЫСУ Жайдарысы етістігінің қимыл атауы. ЖАЙДАРЫСЫ е т. Жайдары болғансу, көңілденгенсу. Бұл қалыпқа ешбір мəн бермегенсіп, бір нəрсеге көңілін тоқ санағандай ж а й д а р ы с ы п: - Ал ішейік! – деген болып Шəйкен отыр (Ж.Тілепбергенов, Ізбасар, 108).
қалыңдатып ж а й м а т ө с е к салғызып алып жатты (С. Сматаев, Бұлақ, 5).
бұл да екі түрлі болады. Қыста үш емшекті таға (мұздан таймау үшін), жазда ж а й п а қ
Дала., 10). ЖАЙПАР с ы н. Жауды жайпап жіберетін, алып, күшті. Өзі көстеңдеген ұзын бойлы, алып жауырынды, нағыз жау түсірердің, ж а й п а р д ы ң өзі (Р. Тоқтаров, Ғасыр наны, 148). ЖАЙПАУЫТТАУ с ы н. Жазықтау, тегістеу. – Дарияның біздің ауылдағы тұсы ж а й п а у ы т т а у еді, мына жері тік жарқабақты екен (Қ. Омаров, Əке, 60). Жаға ж а й п а у ы т т а у болғанымен кішігірім жарқабақтар бар екен (Қ. Тұрсынқұлов, Анды-Қарақыз, 49).
жігіттердің қылаң ұрған жүрістері, əзіл- қалжыңы көп ж а й р а ң к ө з жеңгелердің еменжарқын күлкісі естіліп жатар еді (С.Сматаев: Жұлдыз, 1972, №6, 31).
күй құлап Күмбірлейді көңіліңнің шалқары. Осы кербез көріністер ылғи-ақ Сені өзіне ж
24. 07. 1973, 5). ЖАЙУАТ с ы н. ж е р г. Жайпақ, жада- ғай, тегіс. – Мал да, адам да бұл төңірекке жуи бермейді. Өткел жоғарыда, ж а й у а т жағада (С. Байжанов, Ақ маржан, 7).
185 Байынқол Қалиев ЖАЙХАНА з а т. с ө й л. Демалыс үйі. Дəл осы қонақүйдің орнында дырдай мекеменің демалыс ж а й х а н а с ы болған (Қ. Ысқақаов, Қараорман, 65).
Жайықтан Кавказға қарап соғатын жел бар. Соны «Ж а й ы қ б а с» желі деп атайды (Ə. Сараев, Тосқауыл, 187). ЖАЙЫЛҒЫШ с ы н. Жайылып кететін, жан-жағына таралғыш. ЖАЙЫЛМАЛАУ с ы н. Аздап жайылған, жайылыңқы. Қайта [өзеннің] осы бір тұстың ағысы бəсең, ж а й ы л м а л а у көрінген (З. Шүкіров, Қиын түйін, 72). ЖАЙЫЛЫҢҚЫЛАУ с ы н. Аздап жайылған, жайылыңқырап. Өзен жағасы бізге ж а й ы л ы ң қ ы л а у көрінді (Ө. Қанахин, Жүрек қалауы, 14).
сəл дымқылдау астыңғы ернің сəл-пəл ж а й ы л ы ң қ ы р а п бара жатқанда, сəбидей аңқаулықпен жымия жиып аласың (М. Байғұт, Бұла бұлақ, 242).
(Шаңырақ, 393). ЖАЙЫС Жай (малды) етістігінен жасалған ортақ етіс. Солардың бетін Балықты жаққа қарата ж а й ы с ы п келе жатқан Жандостың ендігі арманы – ойдағы жерге тез жету (С. Мұқанов, Бақташы., 157).
тұрғызып алып, өзімен бірге қой ж а й ы с у ғ а ертіп кететін болды (Ө. Қанахин, Құдірет, 98). ЖАКЕТ з а т. к ə с і б. Жоғары сорт- ты қаракөл елтірісі. «Түгіскен» совхозы қаракөл елтірісінің қара түсті ж а к е т түрін өндіреді (Қаз. əдеб., 05. 02. 1982, 3).
пайғамбар, Алладан əмір келсе – ж а қ б а й л а н а р. Аллаға тіршілікте құлшылық қыл, Қара жер өлгеннен соң тақтайланар (Қ. Толыбаев, Бабадан., 17).
«Əндірей келіп қалады, қ а р ы с т ы р ж а ғ ы ң д ы» деп қорқытатын (З. Ақышев, Жаяу Мұса, 221). Жақ аштырмады. Сөйлетпеді, үнін шығартпады. – Ж а қ а ш т ы р ы п сөйлеткің келмейді-ау тіпті. Бір сөз айтса адырақтап тұра келесің (Е. Мырзахметов, Туған күн, 36). Жақ жұт. э т н. Жаз бойы жауын жа- умай, малдың жақ айқастырар шөп таба алмай қырылуы. Халқымыз жұтты ақ жұт, ж а қ ж ұ т, қара жұт деп үшке бөлген (Халық сөзі, 03. 05. 2013. 10). ЖАҚАТТА е т. 1. Дұрыс көру, жақтау. Қысқасы, құлақпен естіген – өтірік, ал көзбен көрген – шын болмақ. Осы түйінді ол көбірек ж а қ а т т а ғ а н (К. Ахметбе- ков, Ақдала, 2, 456). 2. Қамын ойлау, қаузау. Бұлар өз қазан-ошағының жайын ж а қ а т т а п отырған жоқ, айналып келгенде екеуі де мемлекет мүддесі (Бұл да, 360). ЖАҚАТТАУ Жақатта етістігінің қимыл атауы. ЖАҚСАТТАН е т. Біреуге ұнау үшін жағын, жалпақта, жағымпаздан. ЖАҚСАТТАНДЫР Жақсатт ан етістігінен жасалған өзгелік етіс. Өзін ғана ж а қ с а т т а н д ы р ы п, өзге жаулықтыға күйе жаға бəрін қаралай берді (Ш. Құмарова, Əйел шырағы, 75). ЖАҚСАТТАНДЫРУ Жақсаттандыр етістігінің қимыл атауы. Ж А Қ С АТ Т А Н У Ж а қ с а т т а н етістігінің қимыл атауы. ЖАҚСАТТАНУШЫЛЫҚ з а т. Жа- ғымпазданушылық, жалпақтаушылық, жағынушылық. Енді біреулер ж а қ с а т т а н у ш ы л ы қ қ а құмар (Егемен Қазақст., 13. 09. 2002, 2). ЖАҚСЫ 1 з а т. п е д. Білім алушыларға қ о й ы л а т ы н « ү ш » п е н « б е с т і ң » аралығындағы баға; «төрт». Үлгерім жағына келсек, 9-ы «үздік», 18-і «ж а қ с ы», үшеуі «орташа» оқиды (Лен. жас, 01.06. 1973, 3). ЖАҚСЫ 2 з а т. к ө н е. Төленетін құн түрі. Сүйек құны – елу жылқы, алты ж а қ с ы. «Ж а қ с ы» дегеннің басы – жетім, қалы кілем, қара нар, мылтық, т.б. сон- дайлармен тоғыз болады (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 9, 293). 186 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ЖАҚТАМА з а т. э т н. Əйел баскиімі- нің моншақ, құйма шытыра түрінде тізбектелініп жасалған, екі жақ самай- ына түсіп тұратын əшекейлі бөлігі. Ж а қ т а м а негізінен зере, сəукеле, шошақ бөрік тəрізді төбесі биік етіп жасалатын ғұрыптық баскиім түрлеріне тəн (Қаз. эт- нография., 2, 186). ЖАҚТАУСЫЗ с ы н. Жақтауы жоқ, жақтау салынбаған. Ергенексіз, ж а қ т а у с ы з болады есік, Ортақ ішер тамағын ит пен күшік. Қазанының қақпағы жыртық келіп, Құманының қақпағы болар тесік (Мəшһүр Жүсіп, Шығ., 4, 96). Ж А Қ Т Ы Р М А Ғ А Н С У Жақтырмағансы етістігінің қимыл атауы. ЖАҚТЫРМАҒАНСЫ е т. Жарат- пағансу, ұнатпағансу; жаратыңқырамау. – Ой, сен де айтасың-ау! – деймін ж а қ т ы р м а ғ а н с ы п (Д. Рамазан, Жылап аққан., 163). Ж А Қ Т Ы РМ АУ Ш Ы Л Ы Қ з а т. Жақтырмағандық, ұнатпаушылық. Соған қарамастан бар болмысымен қарсылық көрсеткен ж а қ т ы р м а у ш ы л ы қ та анық байқалып тұрғандай (С. Ғаббасов, Қандауыр, 46).
қымбатты əшекей деп саналған (Қаз. этно- графия., 2, 479).
Тоқымашы, ж а қ ш ы л а р һəм ершілер. Ондайларды жақын тарт, құрмет көрсет, Халқына пайдасы көп өнершілдер (Қаз. əдеб., 15. 02. 1974, 4).
əн салған қыз-келіншектер, аша, тырнау- ыштары жарқылдап, ж а л ғ а түскен шөпті көпеге үйеді (Ə. Нұршайықов, Махабб. жырлары, 24). Біздің бригадада шөп шабу- дан бастап, оны дестеге, ж а л ғ а жинау, көпелеп, маялау жəне тікелей қораға тасу жұмыстарының барлығы да механизм күшімен атқарылады (Ертіс, 19. 07. 1963).
з а т. Терісі сыдырылып, беті ашылып қалған жауыр. Ат мінсе – ж а л а қ, Қатыны салақ болады (С. Мұқанов, Таңд. шығ., 15, 68). Жылқының арқасы ісініп, беті алынады да, ж а л а қ қ а айналады. Ж а л а қ қ а қылшаның күлін себу керек (Х.Арғынбаев, Қаз. этногр., 148). ЖАЛАҚ 2 з а т. Бестастың бесінші кезекте ойналатын түрі. Бесінші кезек – ж а л а қ. Мұнда қақпа тасты лақтырып жіберіп, сұқ қолмен жерді 3 рет жалау керек (Б. Төтенаев, Қаз. ұлт. ойын., 48). ЖАЛАЛАН Жалала етістігінен жасалған ырықсыз етіс. Ж а л а л а н ы п жалындаған жасы игі Бастықтарды басқа жақтан тасиды (Е. Дүйсенбай, Бозала таң, 257).
ЖАЛАЛАНУ Жалалан етістігінің қимыл атауы. ЖАЛАМАЛАУ с ы н. с ө й л. Шөбі аз, тақырлау. Раң өссін, қызғалдақ гүл жарсын. Қазір ж а л а м а л а у ғой, кеше барып көріп қайттым (Қаз. ауыл шаруаш., 1961, №3, 14). ЖАЛАМЫР с ы н. Шақырайған, қатты ыстық (күн). Қырқаға қиқиып шығып алған ж а л а м ы р күн шекені тесіп барады (Қ. Ысқақов, Қараорман, 60).
тің кемпірінен жасырмай, қара сабын- ның жұқана, ж а л а н д ы с ы н сұрап алған (Ж. Ахмади, Айтұмар, 201). ЖАЛАҢ з а т. Ашық жер, алаңқай. – Қыс болса жақындап келеді, тезек жанындағы ж а л а ң н ы ң шомын дұрыстау керек еді, - деп ілді (Б. Майлин, Таңд., 128). ЖАЛАҢАШ: Жалаңаш тұқымды өсімдіктер. б о т. Тұқымы көзге көрініп тұратын өсімдіктер тобы. Барлық ж а л а ң а ш т ұ қ ы м д ы ө с і м д і к т е р г е – ағаштар мен бұталар жатады (Биология, 211). ЖАЛАҢАШТАЛУ Жалаңаштал етістігінің қимыл атауы. ЖАЛАҢАШТАНДЫР Жалаңаш- тан етістігінен жасалған өзгелік етіс (Ə. Нұршайықов, Ақиқат., 65). ЖАЛАҢАШТАНДЫРУ Жалаңаш- тандыр етістігінің қимыл атауы ЖАЛАҢАЯҚТАН е т. Аяқкиімін шешіп тастау, жалаңаяқ жүру. Иесіз ескі тамнан ж а л а ң а я қ т а н ы п, жалаңбастанып қаштым (Ж. Қорғасбек, Жынды қайың, 52). ЖАЛАҢАЯҚТАНУ Жалаңаяқтан етістігінің қимыл атауы. ЖАЛАҢКӨЗ з а т. з о о л. Əртүрлі жартастарды мекендейтін, ұзындығы 12-14 см-дей, қара сұр түсті кесіртке.. 187 Байынқол Қалиев Ж а л а ң к ө з Қазақстанның шөлді, шөлейтті жерлерінде кездеседі (Қаз. табиғ., 2, 16). Ж а л а ң к ө з Оңтүстік Шығыс Қазақстан тауларында тіршілік етеді (Қазақст. жануар., 103).
қазанат Беліне керек шар болат. Денеге керек ж а л а ң қ а т, Жаппарға жан аманат (Қобыланды, 253). ЖАЛАҢТӨСТЕН е т. Бел шешіп, білек сыбанып кірісу, батылдану. Жақсылыққа жаны ашып, оны қорғауға ж а л а ң т ө с т е н і п шығатын сынның сондайда сырғақтай беретіні несі екен? (Қаз. əдеб., 25. 08. 1989, 10).
дəрігер. сөзд., 9). ЖАЛАУГЕР з а т. Жалау, ту ұстаушы адам. Біздің солдаттар орыс ж а л а у г е р і н і ң қолындағы сырықты балтамен шауып, туды əзер босатып алыпты (М. Əлімбаев: Балдырған, 1983, №3, 6).
Сол тілектестікпен, ой мен қырыңды түгендеп берер қайраттан кетсек те, ж а л
айтайын (К. Ахметбеков, Ақдала, 2, 225). ЖАЛБАҒАЙ з а т. Жазғы жауын-ша- шыннан қорғанатын етекті, əрі жеңіл бас киім. Ж а л б а ғ а й – жазғы жауын- шашыннан қорғанатын жеңіл бас киімдер. Олар матадан тігіледі (С. Мұқанов, Таңд. шығ., 15, 122). ЖАЛБАЙТ е т. Жапырайту, жалпай- ту. Оның есесіне біріне-бірін итіндіріп, ж а л б а й т ы п, жапсырмалатып сала берген қара қопсысы жатқан бір əлем (Э.Төреханов, Таудан түс., 96).
бауын шешкен, Кей үйдің түндіктері жерге түскен. Бау-шуы қараша үйдің ж а л б ы р а
(И. Байзақов, Таңд. шығ., 1, 97). ЖАЛБЫРАСУ Жалбырас етістігінің қимыл атауы. ЖАЛҒАНШЫЛЫҚ з а т. Жалған айтушылық, өтірікшілік. Алла тағала ж а л ғ а н ш ы л ы қ п е н байып, мақтанушылықты сүймейді (Жас Алаш, 17. 09. 1994, 3). Ж А Л Ғ АС Т Ы Р Ғ А Н СУ Ж а л ғ а с - тырғансы етістігінің қимыл атауы. ЖАЛҒАСТЫРҒАНСЫ е т. Жал- ғастырған болғансу, ұштастырғансу. – Бетіме неше жерден шыжғырып бассаң да, барым осы,– деп бастады да алғашқы ойын ж а л ғ а с т ы р ғ а н с ы д ы (Ұ. Дос- панбетов, Шығ., 4, 33).
бойынша 4 бала шығып, қолдарындағы сақаларын иіреді. Алшы тұрса – «хан», тəйке тұрса – «уəзір», бүк түссе – «қойшы», шік түссе – «ұры» болады (Қаз. этнография, 1, 196).
Жалғыз [бір] бұрау. Бос жатқан, іліп алар. Үйде ж а л ғ ы з б ұ р а у отын жоқ (Қ. Ысқақ, Ақсу., 9). Жалғыз шабар батыр. Қорықпайтын, б а т ы л , ж ү р е кс і н б е й т і н . Ж ү г е н - құйысқандары, ертоқым, өмілдіріктері ақ күміспенен қапталған, кілең ж а л ғ ы з
жедел жүріп келе жатқан (І. Есенберлин, Шығ. жин., 9, 271).
адасып кеткендер де көп болды (Жетісу, 16. 05. 1978, 3).
арқылы жасалған астрономиялық ата- улар көп. Олар: Ақжұлдыз (Шолпан), Қосжұлдыз, Қызылжұлдыз, Сарыжұлдыз, Алтынқазық, Ж а л ғ ы з қ а з ы қ, Өмірзая т.б. (С.Сəрсенова, Астрон. терм., 85). ЖАЛҒЫЗМҮЙІЗ з а т. з о о л. Ашық теңізде үйірімен жүретін, тұмсығында ұзынша келген жалғыз тал мүйізі бар су жануары (нарвал). Арктиканың суық сула- рын мекендейтін, дельфин тұқымдастардың қызықты түрі – ж а л ғ ы з м ү й і з мекендейді (Су асты. тіршілік, 78). Ж А Л Ғ Ы З С Ы РА РЛ Ы Қ с ы н . Жалғызсырайтындай, жалғызбын деп есептерліктей. Бірақ ауыл адамдарының іші пысарлық, ж а л ғ ы з с ы р а р л ы қ жайы жоқ еді (М. Мағауин, Бір атаның., 41).
188 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ЖАЛҒЫЗІЛІКТІК з а т. Қарайласар ешкімі жоқтық, жалғыз бастылық. Ала- сапыран болып жатқанда олай-бұлай бұ- рылуға мұршамыз болған жоқ. Ж а л ғ ы з і
№2, 146). ЖАЛҚАУАҢ з а т. з о о л. Тропикалық ормандарда тіршілік ететін, баяу қозғалатын аң (Қ. Қайымов, Қызықты з о о л., 138). ЖАЛҚЫН 1 з а т. Балқытылған металл (Білгенге – маржан, 112). ЖАЛҚЫН 2 с ы н. а у ы с. Жалындаған, албырт (жастық шақ). Біздің ж а л қ ы н жасыл шағымызды сендер көрген жоқсыңдар (Ғ. Сланов, Замандас., 18). жүктеу/скачать 8,4 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|