Жауапты редакторлар
жүктеу/скачать 8,4 Mb. Pdf көрінісі
|
ЕТІКШЕШЕР з а т. э т н. Күйеу жігіттің етігін шешкені үшін алына- тын кəде. Қатындар қалыңдықты ортаға алып, шымылдыққұрар, қолұстатар, шаш- сипатар, төсексалар, е т і к ш е ш е р, іргетебер, көрпеқимылдатар кəделерін бөлісті (Ж.Аймауытов, Шығ., 387).
ымен жай басып, жалпақ алып е т і к ш і келеді. Бұл өзі осындай асықпайтын қоңыз (Қ. Қараманұлы, Қайраң өткел, 31). Оған кішкентай қара қоңыз қарсы жолықты. Ол
тап тайқи берді (Бұл да, 32). ЕТІСТІКТЕН е т. Есім сөздердің етістікке айналуы. ≈ Есім сөздердің көбі е т і с т і к т е н е алады. 180 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі Е Т І С Т І К Т Е Н Д І Р Е т і с т і к т е н етістігінен жасалған өзгелік етіс. Олардың өзара айырмашылығы есімдерді етістікке айналдыратын (е т і с т і к т е н
тарына байланысты болады (А. Ысқақов, Қазіргі қаз. тілі, 133).
«пассионарлар теориясын» көзі ашық жұртшылықтың бəрі біледі (Қаз. əдеб., 16. 08. 2013, 6). ЕУРОПЕОИДТЫҚ с ы н. Еуро- пеоид нəсіліне тəн, соған қатысты. Марқұмның антропологиялық типі – анық монголоидтық белгілері бар аралас е у р о
Қотанқарағай, 23). ЕФРЕЙТОРЛЫҚ с ы н. Ефрейторға тəн, соған қатысты. – Бұдан не таптың, егер тəртіп сақтап жүрсең, көп ұзамай е ф р е й т о р л ы қ шенге де ие болған болар ең (Лен. жас, 09. 04. 1974, 4). ЕХИДНА з а т. з о о л. Австрали- яда кездесетін, денесін кірпі сияқты тікен (ине) жапқан жануар. Е х и д н а күшті тырнағымен термиттер ұясының қабырғасын бұзып, жəндіктерді ұзын, жабысқақ тілімен ұстайды (Тірі табиғат, 65). Е х и д н а – тікенекті кірпіге ұқсайды. Бірақ бұл жұмыртқа салушы ғажап сүтқоректі, үйректұмсық тұқымдасына жатады (Қызыл құмдар., 32-33). ЕХРАМ з а т. а р. Қажылардың Меккеге барғанда киетін шапаны. ЕШКІ: Ешкі көзденді. Көзін алартты, жақтырмай қарады. Ол е ш к і к ө з д е н е қарап, үйден шыға жөнелді (Ə. Əбішев, Замана перз., 16).
– Ау, əйелін ұрмайтын адам бола ма? – деп, жұртқа естірте сөйлеген Шəріп е ш к і
(С. Елубай, Ақ боз., 41). Ешкі шөпшек . Ешкінің шөпті шөпшеңдеп жеуі. Осы сияқты басқа малдардың да шөпті қалай жейтінін білдіретін мынадай сөз тіркестері ту- ған: жылқы тістеуік, сиыр жұлма, қой іс- кек, е ш к і ш ө п ш е к (Балдырған, 1971, №9, 18).
ЕШКІЕМЕРШЕ ү с т. Ешкіемер секілді, ешкіемер тəрізді. Сөйтіп жүріп сенің еңбектеріңді өзі е ш к і е м е р ш е еміп келген де сол (Қ. Мұханбетқалиев, Қайдасың сен., 179). ЕШКІМЕК з а т. Ешкінің асығы. Арқардың асығын – құлжа, киік асығын – шүкейт, ешкінікі – е ш к і м е к деп аталады (Қаз. этнография., 1, 229). Мұрты кеткен қуақы кеней мен бүйірі кемірілген кішкене
үйге жеткенше не тең келген еді? (Қ.Қазиев, Иманжапырақ, 98).
сəйкес келеді (М. Арын, Бес анық, 123). Е ш к і м ү й і з аспанның оңтүстік жар- ты шарында орналасқан. Ол жазда жəне күзде көрінеді (ҚСЭ, 4, 207). Айдың [ян- варь] екінші жартысында қызыл іңірде Е ш к і м ү й і з шоқжұлдызынан Меркурийді көруге болады (Қазақ календары, 04. 01. 1975).
... Енді бір тұстан е ш к і ш е к маңырап, елік əупілдеді (Ə. Асқаров, Таңд., 263). «Е ш к і ш е к» – тауда өмір сүретін кішкентай құс. «Е ш к і ш е к» деп аталу себебі, кəдімгі ешкі секілді «мə-ə- мə» деген дыбыс шығарады. Оны өзім «Жартыбай» деген жерден көрдім (Қазақст. пионері, 17. 03. 1971, 2).
з а т. з о о л. Құмды топырақта тіршілік ететін құрт. Құмдауыт топырақтың ішінен е ш к і - ш е к т і тауып алып, күс-күс табанға жағып, қолдан келген «ырым-жырым- ның» парызын түсіргенбіз (К. Сегізбаев, Жылдың ең қысқа., 46). «Е ш к і ш е к т і табанға жақса, адам жүйрік болады екен», – дегенді де шығарып жүрген Ештай (Бұл да).
күтті (Т. Мəмесейіт, Таңжарық, 2, 272). – Жолдастың сөзін жерге қалай тастайсың, – дейді, е ш к і ш і шал Серəлі (Б. Шаханов, Ғашықтың тілі, 24).
181 Байынқол Қалиев ЖАБА 1 : Жаба аққу. Аққудың бір түрі. Анда-санда тынық су бетіне барлық құстың қиқуын ж а б а а қ қ у д ы ң сырнайдай созылған дауысы естіледі (І. Есенберлин, Шығ. жин., 1, 65).
болып, ж а б а т о қ у ғ а келмей қалады. Сондай кезде екі ішпекті ортасын қабаттап ердің екі қапталына бекітеді. Аттың қыр арқасын ашық қалдырады. Осы амалдың аты – желқом (Ж. Бабалықұлы, Ер қанаты, 263).
(Жұлдыз, №1, 1972, 128). Жабағы жүнденді. Ұйысу, тұтасу, алба-жұлба болу. Суық сұр бұлт ж а б а ғ ы ж ү н д е н і п, аспанның сұрқын қашырып, салбырап-салбырап тұрған еді- ау (Ə. Нұрпейісов, Соңғы., 65).
құйылмаса да тігулі тұрған асықты ұшырып түсіретіндей салмақты болып келеді (Қаз. этнография., 2, 131). ЖАБАЙЫ: Жабайы алма. Алманың жабайы өсетін түрі. Теңіз деңгейінен 1500-3000 метр биіктікте мəңгі көгеріп сұлу шыршалар, онан төмен ж а б а й ы а л м а, өрік өседі (Білім жəне еңбек, 1968, №6, 10). Жабайы жылқы. Қолға үйретілмеген тағы жылқы. Қазақ жерінде ерте заманда жосып жүретін ж а б а й ы ж ы л қ ы л а р: тарпан, құлан тағы басқаларды бұл күндері зоопаркте ғана көреміз (Қаз. əдеб., 23. 10. 1970, 2).
тағысы болған ж а б а й ы т ү й е мен жабайы сиыр (тур), камшат (бобр), құлан, тарпан (жабайы жылқы) секілді аңдарды бұл күндері зоопарктен ғана көреміз (Лен. жас, 20. 09. 1972, 4). Жабайы сиыр. Қолға үйретілмеген тағы сиыр; тур. ЖАБАЛ ү с т. ж е р г. Жаппай. Əлде неге ж а б а л жүгірісіп, шабалана үрген иттер оқыс таласып қап жатыр (Қ. Мұқажанұлы, Ортеке, 57). – Жалғыз барып мұны істедің,
шығар, миы бар болса, – деді (Бұл да, 127). ЖАБАСАҚ: Жабасақ құс. з а т. з о о л. Бөдене түстес, бірақ бөденеден құйрығы ұзын, тау баурайын мекендейтін құс. Ж а б а с а қ қ ұ с қауырсақ сияқты шым астынан, ызалы-көгалды жерден тұмсығымен шұбалшаң тартып жейді (Соц. Қаз., 02. 04. 1991, 4). ЖАБАСАЛМА з а т. к ө н е. Патша үкіметі кезінде халықтан жиналатын салықтардың бір түрі. Халықтан жинала- тын рамат, ж а б а с а л м а, қара-шығын сияқты түрлі алым-салықтан тұрмысын түзеген кезде Қанапия ауылнайлықтан түсті (С. Сауытбеков, Өртенген өлең, 29).
сек, əбден ж а б ы боп кеттік қой, түге (Қ. Жұмаділов, Дарабоз, 1, 68). 2. Тегі
карерьист пен күншіл – дарынсыздан, тоғышар – ж а б ы д а н, парықсыз дарақы – кексізден (Қ. Ысқақов, Қараорман, 101). Ж А Б Ы Қ : Жа б ы қ от ау. э т н . Тоғызқұмалақтағы жұп санды құмалағы бар отау. «Ж а б ы қ о т а у л а р» қашан да қарсы жақтың қазанына түсіп кету қаупінде тұрады (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 4, 118). Жабық тұқымды өсімдіктер. б о т. Тұқымы аналық түйіннің ішінде тұратын өсімдіктер. Ж а б ы қ т ұ қ ы м д ы ө с і м д і к т е р – гүлді өсімдіктер (Биология, 215). Ж а б ы қ т ұ қ ы м д ы л а р – нағыз жоғары сатыдағы өсімдіктер (Бұл да).
жіптен жасалады (Қаз. этнография., 1, 440). ЖАБЫН з а т. б о т. Тұқымбаста- маның сыртқы жұқа қабықшасы. Тұқым- бастаманың ж а б ы н ы н а н тұқым қауызы пайда болады (Ботаника, 110).
дернəсілі – ж а б ы с қ а қ шығады. Ол бірнеше рет түлеген соң ересек битке айналады (Р. Сəтімбеков, Қызықты био- логия, 90).
182 Қазақ тілінің түсіндірме сөздігі ЖАБЫСҚАҚТАН е т. Жабысқақ болу, жабыса беру. Ернінің айналасы ж а б ы с қ а қ т а н ы п тұрған соң шыдамай қолының сыртымен сүртті (С. Үсенұлы. Елік., 94). ЖАБЫСҚАҚТАНУ Жабысқақтан етістігінің қимыл атауы. ЖАҒАЛАҒЫШТА е т. Біреуді төңі- ректеу, соны сағалау. Елғазы соңғы кезде қалаға барғыштап, қалаға барған сайын бастықтарды ж а ғ а л а ғ ы ш т а п жүрген көрінеді (Ə. Тарази, Тасжарған, 308). ЖАҒАЛАҒЫШТАУ Жағалағышта етістігінің қимыл атауы. ЖАҒАТ з а т. Маңғолмен туыстас тайпалардың бірі. Бұлардың ішінде ой- ратпен де ж а ғ а т п е н де, ноғаймен, бұқармен де қайтпай шайқасқан бахадұрлар аз емес-ті (М. Мағауин, Аласапыран, 9). Ж а ғ а т т ы үйсін мен дулаттың өзі-ақ талқандайды (Бұл да, 52). ЖАҒАТ-МАҒҰЛ з а т. Жағат жəне мағұл (маңғол) бірлестігі. Қазақ хандығына қарасты ру, ұлыстардың шығыста қытай, дүрбіт, ойрат, ж а ғ а т-м а ғ ұ л м е н, солтүстікте – Көшім, батыста – ноғай хандықтарымен тынымсыз қақтығыстары Тəуекел ханға мүлде тосын ой салған еді (Қаз. əдеб., 02. 04.1982,7).
жалпаңдап, ж а ғ а т с и бастады (Т. Əлқанұлы, Тірліктен., 93).
е т. ж е р г. Қазбалап айту, əйгілеу. Бұл отыз беске келгенше бас құрап, отау тіге алмай жүрген сүр бойдақ досымыздың сөз бастар осал тұсын ж а ғ
(Қаз. əдеб., 16. 08. 1974, 4). ЖАҒАТТА 2 е т. ж е р г. 1. Жағалау, төңіректеу; ыңғайлану. Ал қазір қанын соруға ж а ғ а т т а ғ а н көк бас сонаның ызыңындай кісінің жынына тиеді (О. Бөкеев, Мұзтау, 64). Кербұғы əлжуаз тартқан əліне, боркеміктенген кəрілігіне қарамай сүлініп, көп ж а ғ а т т а д ы (Жұлдыз, 1972, №5, 119). 2. Жақын жүру,
сабақтай біл, Қалсаң да өзің жалаңаш, аштық халде, Қожаң үшін барыңды аямай қыл (А.Үлімжіұлы, Шығ. жин., 2, 45). ЖАҒАТТАУ Жағатта етістігінің қимыл атауы. ЖАҒДАН з а т. к ө н е. Түйе үстіне кісі отыру үшін жасалған қоршау. Сексен түйе қомға алған, Сексен түйе үстіне Алтынды ж а ғ д а н орнаған. Асфаһани кілемдер Жібектен гүлін торлаған (Нар заман., 345). ЖАҒЫ з а т. к ө н е. Қалың көннен жасалған сырт киім. Бастарындағы темір дулығалар мен түйенің қап-қара көнінен жасалған жылтырақ ж а ғ ы л а р күннің нұрынан жалт-жұлт етеді (Ə. Кекілбаев, Үркер, 136).
шығарманы талқылауға келген ақын- жазушыларды қарасаң, ылғи «ж а ғ ы
Мүсірепов: Соц. Қаз., 04. 11. 1983, 3). ЖАҒЫРАПИЯШЫЛДЫҚ з а т. Жершілдік, туысшылдық. Мұнда да коммунистік мораль, ар-ұят, əділдік қажет. «Ж а ғ ы р а п и я ш ы л д ы қ т ы» тоқтату шарт (Соц. Қаз., 04. 11. 1983, 3). Ж А Ғ Ы С Т Ы Р У е т. а у ы с . Жақындастыру, таныстыру. – Қызбен ж а ғ ы с т ы р у ғ а жас əлі. Ол отау иесі болғанша сен шыдай тұрасың (С. Мұқанов, Мөлдір махаб., 155).
Қазақы ортада абыздың функциясына ұқсас міндеттерді бақсы, жырау, жауырыншы,
этнография., 1, 38). ЖАДУАЛДАЙ с ы н. Жадуал сияқты, жадуал тəрізді. Өз тегіңді ж а д у а л д а й жаттап ал (Э. Төреханов, Таудан түс., 152). ЖАДЫ 1 з а т. т е х н. Техникалық құралдардың (ЭВМ, компьютер) енгізілген ақпарататтарды сақтайтын блогі. Ж а д ы н ы ң [память] міндеті процессорлардың не істеу керектігін көрсететін программа- ларды жəне процессор өңдейтін информа- цияларды сақтау (Білім жəне еңбек, 1986, №1, 7).
з а т. Мал азықтық шөпті турауға арналған кескіш құрал. Ж а д ы н ы ң тұғыры қатарластырылып қойылған екі төртбұрыш ағаштан тұрады. Ол екеуінің арасы ж а д ы н ы ң пышаға еркін сиятын-
183 Байынқол Қалиев дай орын қалдырылып, бір-біріне бекітіледі (Қаз. этнография., 2, 143).
сұлу келіншек ж а д ы б а с т а п қойған соң (С. Сматаев: Жұлдыз, №6, 1972, 75).
Осы тұста ақ түске байланысты көп ескерілмей жүрген бір тарихи ж а д ы
09. 1991, 4). Ж А Д Ы Н А М А з а т. Ұ м ы т п а с үшін қағазға жазып қалдырған белгі. Қазтерминком оны (памятка) ж а д ы н а м а деп қабылдаған екен, көптің ойынан дөп түсті (Ана тілі, 28. 02. 1991, 7). ЖАДЫРА з а т. к ə с і б. Балық аулай- тын аудың бір түрі. – Жігіттер, мұнда сабын да, шылабыр да бар, - деп қайықтың бөгеніне бір ұшы байланып ж а д ы р а с ы суға сүйретілген шылабырды көрсетті (С. Хайдаров, Теңіз самалы, 18).
ағайынды» дейді халық. Сол алты апаттың бірі – ж а д ы с ы з д ы қ (Қаз. əдеб., 03. 03. 1989, 11). ЖАДЫШЫ з а т. 1. Біреуді жады- лаушы, басын дуалаушы, сыйқыршы. 2. Жаңбыр жаудыра алатын адам. Қар, нөсер, жауын жаудырып, найзағай түсірген адамдар – ж а д ы ш ы, жайшы, жады- герлер жайлы түркі халықтарының аңыз- əңгімелерінде көп айтылады (Қаз. этно- графия., 2, 144). ЖАЗ: Жаз тоқсан. Жаздың үш айы. Ауа райын бақылаушылар бір жылды төртке бөліп, оны төрт тоқсан: көктем тоқсан,
деп атаған (А. Нүсіпоқасұлы.., Ағаш бесік., 1, 116).
академиктен ж а з б а ш а п і к і р алған болатын (Соц. Қаз., 14. 02. 1980).
əлдеқандай сандарды тез-тез ж а з ғ а н с ы д ы (Қ. Омарұлы, Əке, 39). ЖАЗҒЫРЫС Жазғыр етістігінен жасалған ортақ етіс. ЖАЗҒЫРЫСУ Жазғырыс етістігінің қимыл атауы. Ауылдағы əйелдер «басыңа көрінсін!», «қайдағы неме, қайдан кеп сіңіп еді» десіп ж а з ғ ы р ы с у д а (Ж. Ахмади, Айтұмар, 481). ЖАЗҒЫШБЕК з а т. с ө й л. Газет- журналдарға мақала жазатын адам, жур- налшы д. м. – Сен өзі «ж а з ғ ы ш б е к т е р д і ң» бірі емессің бе? – деді ол аузындағы асын шайнаңдап жатып (Д. Бейсенбекұлы, Əулиеағаш., 112).
ғой, - деген дауыс шығып қалды (Ғ. Сланов, Домбыра күйі., 11). Ж а з д ы қ а л м а н ы ң неше түрлі сорттары жайқалып тұр (Агран. анықта., 220).
армалы жерлерінде орта есеппен күздік бидайдың əрбір гектарынан – 31, 5 цент- нер, ж а з д ы қ а р п а д а н – 35 центнер, жаздық бидайдан – 21, 7 центнер, сұлыдан – 20 центнерден өнім алынған (Суармалы егін., 82).
леді, - деп еді бір сөздің ретінде Бану, бұған балалар таң қалды (М. Иманжанов, Алғашқы, 147). Ж а з д ы қ б и д а й д ы күзде себу – егісті қара күйеден құтқару- дағы биологиялық əдіс (Ж. Жиембаев, Дəнді дақыл., 79).
кезде ж а з у м а ш и н к а с ы ақпараттық техниканың сұлтаны болғаны белгілі (Б. Омарұлы, 11-ші қаламұш, 151). ЖАЗУЫНША ү с т. Жазуы бойынша, жазуына қарағанда. Оның ж а з у ы н ш а денсаулығы темірдей (Ш. Орынбаев, Өмір., 32).
қас, ж а з ы қ м а ң д а й, Алма бет, ақша жүзі нұр тамғандай. Қыр мұрын, оймақ ерін, меруерт тіс, Бейне мақпал қызыл тіл шекер балдай (Қ. Аманжолов, Шығ. жин., 167). |